Dr Andrzej Kmiecik
Zakład Logiki i Epistemologii
Instytut Filozofii i Socjologii UKW
w Bydgoszczy
ul. Ogińskiego 16
Wykład 3
Semiotyka (2).
Od językoznawstwa do semiotyki
Wyrażenie "językoznawstwo" (inaczej - lingwistyka) jest dwuznaczne. Obecnie
przez to słowo rozumie się badanie języka jako systemu, którym ludzi posługują
się we wzajemnej komunikacji. Celem nie jest badanie jakiegoś określonego
1
języka, lecz języka jako zjawiska ogólnego .
Twórcą językoznawstwa (lingwistyki) jako nauki o języku - w
odróżnieniu od badań dotyczących wielu języków etnicznych - jest szwajcarski
uczony Ferdinand de Saussure (czyt.: de Sosir). Do tej pory językiem
interesowano się w ramach filologii, czyli badań nad historią poszczególnych
języków i rekonstrukcją języków wymarłych, od których pochodzą współczesne
języki.
Językoznawstwo de Saussure'a jest strukturalistyczne. Zapanował ono w
badaniach nad językiem w 1 poł. XX wieku.
Główne dzieÅ‚o de Saussure'a: Cours de linguistique générale, 1916 (Kurs
językoznawstwa ogólnego, Warszawa 1961)
Główne osiągnięcia filologii pochodzą z XIX wieku i są dziełem
niemieckich badaczy. Wielu filologów niemieckich działało w okresie
romantyzmu. Romantyzm podkreślał etniczne korzenie kultury w odróżnieniu
od tradycji klasycznych. To znalazło odbicie w pracach poświęconych językowi.
Do czołowych językoznawców tego okresu należą bracia Jakub i Wilhelm
Grimm.
Początek XIX wieku zaczyna się dziełem dotyczącym językoznawstwa
ogólnego W. von Humboldta, historyczno-porównawczego R. Raska i braci
Grimm.
Dwa fakty wpłynęły wtedy na postrzeganie języka:
1) Rozwój fizyki:
1
Tak jak w teatrologii celem nie jest analiza jakiejÅ› konkretnej sztuki teatralnej, lecz zrozumienie
ogólnych zasad rządzących dramatem (K. Devlin: Żegnaj Kartezjuszu, s. 137)
1
Fizycy głosili pogląd, że jest możliwy opis wszelkich zjawisk za pomocą
prostych, deterministycznych praw fizyki w taki sposób, iż w zasadzie wszelkie
przyszłe stany świata można by wyprowadzić z pełnej wiedzy o jego stanie
obecnym.
Wpływ fizyki widać w pracach poświęconych wyjaśnieniu historii zmian głosek
w rozmaitych językach.
2) Teoria ewolucji w biologii
Teorię ewolucji ogłosił w 1859 r. Karol Darwin (O powstawaniu
gatunków). Język próbowano traktować jako organizm. Według ewolucjonistów
ewolucję języka można przedstawić w postaci drzewa, np. francuski, włoski,
rumuński pochodzą z łaciny; angielski, niemiecki, języki skandynawskie
pochodzą od języka pragermańskiego. A
acina i pragermański pochodzą z kolei
od praindoeuropejskiego. Tę analogię między językami a gatunkami
zwierzęcymi przeprowadził August Schleicher w 1863 r. Sugerował on nawet,
że lingwistykę należy traktować jako dział biologii.
Pod koniec XIX wieku to ewolucyjno-biologiczne podejście do
lingwistyki zaczęło tracić popularność. Powodem był brak pojęcia doboru
naturalnego w przypadku języków. Języki faktycznie się zmieniają, ale te
zmiany nie mają charakteru przystosowania się. Wymieranie języka jest
spowodowane czynnikami politycznymi i ekonomicznymi dotykajÄ…cymi ludzi,
którzy się nim posługują, nie zaś słabość samego języka.
Słabe punkty ewolucyjno-biologicznego podejścia w lingwistyce:
a) brak pojęcia doboru naturalnego w przypadku języka
b) założenie o istnieniu deterministycznych praw było słabo uzasadnione:
prawa fizyki są te same dla całego świata i nie zmieniają się w czasie. Języki są
natomiast różne w różnych krajach i zmieniają się.
Niemieccy uczeni wprowadzili podział nauki na:
a) przyrodnicze (Naturwissenschaften)
b) humanistyczne (Gesteswissenschaften)
tym pierwszym nadali wyższy status.
Lingwistykę uratował szwajcarski językoznawca Ferdinand de Saussure
(czyt. de Sosir). Zaczął tworzyć nowy rodzaj lingwistyki zwanej lingwistyką
synchroniczną, gdzie język rozumiano jako aktualnie istniejący język etniczny,
2
system komunikacyjny, niezależnie od przemian, którym podlegał . Podejście
2
Stąd mówi się w metodologii ogólnej o badaniach synchronicznych i badaniach diachronicznych
czegoÅ›. Badanie synchroniczne oznacza badanie jakiegoÅ› zjawiska w perspektywie horyzontalnej, np. badanie
społeczeństwa miejskiego w XX wieku w różnych krajach europejskich. Badanie diachroniczne to inaczej
badania w perspektywie wertykalnej, np. badanie społeczeństwa miejskiego na Kujawach od X wieku do XX
wieku.
2
to różni się od podejścia filologicznego, które koncentruje się na historycznym
rozwoju języka. Lingwistyka synchroniczna koncentruje się na fakcie, że ludzie
posługują się językiem w celach komunikacyjnych. Z punktu widzenia celów
historii języka aspekt komunikacyjny jest nieistotny. Rzeczą istotną jest tu
aktualna struktura języka, obecny stan języka.
F. de Saussure uważał, że znaczenie słów zależy od dwóch czynników:
a) relacji (zewnętrznej) między słowem a przedmiotem, do którego to
słowo się odnosi;
b) relacji (wewnętrznej) tego słowa do innych słów.
Według niego przedmiotem badań lingwistyki są relacje wewnętrzne między
wyrażeniami języka. Tę jego teorię zrekonstruowano po jego śmierci i wydano
w książce pt. "Kurs językoznawstwa ogólnego". Traktował język jako system.
Rozważał język jako:
a) mówiony, na który składają się akty mówienia (parole)
b) jako ogół wewnętrznych relacji między rozmaitymi składnikami języka
(langue).
Przedmiotem badań de Saussure'a był właśnie langue. Badał wewnętrzne
relacje zachodzące między słowami, a nie składnię  jak to się robi we
współczesnym językoznawstwie. Nie badał struktury gramatycznej całych zdań
 co jest właśnie przedmiotem bań współczesnej lingwistyki.
W tym czasie, gdy de Saussure rozwijał swoją teorię inną próba podejścia
do języka podjął Franz Boas (1858 - 1942)  na gruncie amerykańskim. Było
to inne podejście, gdyż Boas interesował się językiem z antropologicznego
3
punktu widzenia . Badał języki indian północno-amerykańskich. Nie chciał
zbudować teorii języka jako langue, ale chciał poznać poszczególne języki po
to, by lepiej zrozumieć kulturę ludzi, którzy się nim posługują. Z kolei de
Saussure budował teorię języków dobrze udokumentowanych, chciał zbudować
teorię, która miała wyjaśniać historyczne i ewolucyjne aspekty języków
zachodnioeuropejskich. De Saussure'owi stawiano pewien zarzut. Mianowicie
badał on języki, które były powszechnie znane. Stąd wysuwano zarzut, że nie
mógł mieć właściwego dystansu do tych języków. Boas natomiast badał języki,
które były dla niego trudno dostępne i nieznane; nie istniała spisana historia tych
4
języków . Lingwiści europejscy budując teorie mieli już ustalone założenia
dotyczące struktury danego powszechnie znanego języka. Boas musiał
zrekonstruować struktury gramatyczne leżące u podstaw tych języków. Dlatego
musiał mieć inne podejście badawcze niż de Saussure. Szkoła Boasa zajmowała
siÄ™ natomiast kwestiÄ… skatalogowania i analizowania nieznanego jezyka.
3
Antropologia kulturowa bada kultury wymarłe jak i współczesne, ich wymiar duchowy i materialny.
Antropologię kulturową trzeba odróżnić od antropologii filozoficznej. Antropologia filozoficzna chce
odpowiedzieć na pytanie kim jest człowiek, jaka jest jego struktura ontyczna.
4
Ludy, które nie znają pisma nazywa się ludami etnologicznymi, a dyscyplinę, która bada ich kulturę
ludów etnologicznych - etnologią.
3
Podejście praktykowane przez Boasa nazywa się lingwistyką deskryptywną
(=opisową) - rok 1911. Lingwistykę opisową przekształcił w lingwistykę typu
nauki matematycznej Leonard Bloomfield (1933). Był on pod wpływem
pozytywizmu logicznego R. Carnapa i Koła Wiedeńskiego. Podstawy dla swojej
teorii znalazł w behawioryzmie.
Uczniem Boasa był Edward Sapir (1884-1939). Jego podejście różni się
od podejścia Bloomfielda w tym, że wyjaśnienia struktury gramatycznej języka
żądał od użytkowników tego języka. Według Sapira bowiem struktura języka
jest ściśle związana ze strukturą umysłu. To znaczy struktura języka
odzwierciedla sposób myślenia, dokładniej: sposób widzenia świata.
W 1830 Wilhelm von Humboldt odkrył, że w danym języku liczba
możliwych zdań w tym języku jest nieskończona. Języki naturalne mają
skończoną liczbę słów, lecz liczba możliwych zdań jest nieskończona. Stąd
powstał następujący problem: jak sformułować skończenie wiele twierdzeń,
które stanowiłyby naukowy opis nieskończenie wielu zdań danego języka. ?
Wiadomo jest bowiem, że każda teorią naukowa składa się ze skończonej liczby
twierdzeń (aksjomatów, praw, obserwacji, twierdzeń). To pytanie postawił
postawił również Zelig Harris, będący pod wpływem pozytywizmu logicznego.
Ale tę zagadkę udało się rozwiązać dopiero jego uczniowi Noamowi
5
Chomsky'emu . Mianowicie, w logice i w matematyce znalazł - istniejące tam
od dawna - procedury pozwalające generować ze skończonego zbioru obiektów
nieskończone zbiory obiektów. Wzorując się na logice przyjął, że zdania danego
6
języka są generowane przez ustalone reguły . Chomsky współpracował z
Jakobsonem. Jakobson szukał uniwersaliów językowych - wspólnych struktur
językowych, leżących u podstaw struktur fonologicznych różnych jezyków
świata. Gramatyka Chomsky'ego składa się z dwóch części:
a) gramatyki generatywnej - polega ona wygenerowaniu zdań bazowych
lub inaczej - jądrowych, ze skończonego zbioru słów;
b) gramatyki generatywnej - polega ona na zastosowaniu rozmaitych reguł
transformacji, które przekształcają ciąg słów z jądra języka w gramatycznie
poprawne zdanie tego języka. Na przykład, będą to reguły pozwalające ze
zdania prostego uzyskać to zdanie w stronie biernej lub pozwalające
skonstruować pytanie.
Zdania jądrowe, z której otrzymuje się dane zdanie gramatyczne nazywa
się strukturą głęboką. Struktura gramatyczna - np. strony bierna - uzyskana ze
struktury głębokiej nazywa się strukturą powierzchniową tego zdania.
Z pojęciem struktury głębokiej języka jest związane pojęcie formy
logicznej. Formą logiczną jest wyrażenie zapisane w języku danego systemu
5
N. Chomsky urodził się w USA, ale jego rodzina pochodziła z Warszawy.
6
Richard Montegue uważał, że nie ma różnicy teoretycznej między językami naturalnymi a językami
sztucznymi. Zob. R. Montague: Universal grammar, Theoria 36(1970), s. 373 - 398. R. Montague zginÄ…Å‚
tragicznie zastrzelony przez swojego szalonego studenta.
4
logiki, na przykład w języku logiki predykatów. W tym przypadku chodzi o
formę logiczną zdań języka naturalnego. Samo pojęcie formy logicznej istnieje
od niedawna, ale problem - sformułowany obecnie przy użyciu pojęcie formy
logicznej - istnieje od czasów Arystotelesa. Cząstkowym rozwiązaniem tego
problemu jest sylogistyka Arystotelesa. Problem ten można sformułować
następująco: jak opisać i wyjaśnić związek wynikania zachodzący między
zdaniami języka naturalnego ?
Przykład (Barbara Stanosz)
Pojęcie struktury zdania występujące w tradycyjnej gramatyce jest w tym
problemie nieprzydatne : ze zdań o takiej samej budowie gramatycznej nie
zawsze wynikają zdania tak samo zbudowane. Na przykład, ze zdania:
(1) Jan i Piotr sÄ… studentami
wynikajÄ… zdania :
(2) Jan jest studentem,
(3) Piotr jest studentem,
podczas gdy ze zdania o takiej samej jak (1) strukturze gramatycznej :
(4) Jan i Piotr są braćmi
nie wynikają odpowiedniki zdań (2) i (3) (Jan jest bratem - nie jest w ogóle
dobrze zbudowanym zdaniem).
Oznacza to, że tożsamość struktury gramatycznej zdań jest relacją zbyt
7
słabą, by mogła pełnić rolę relacji tożsamości formy logicznej zdań . W
lingwistyce Chomsky'ego powie się, że zdania (1) i (4) różnią się strukturą
głęboką, chociaż mają tę samą strukturę powierzchniową. Szereg autorów
uważa, że struktura głęboka języka jest właśnie formą logiczną.
W języku logiki predykatów można wskazać adekwatne odpowiedniki
wielu typów zdań języka naturalnego. Na przykład, przekładem zdania (1) na
język logiki jest:
(1') S(a) '" S(b)
(gdzie litera S reprezentuje jednoargumentowy predykat jest studentem, a -
nazwę Jan, b - nazwę Piotr), zaś przekładem zdania (4) jest:
(4') B(a, b)
7
B. Stanosz: Problem formy logicznej, W: W. Marciszewski, Logika formalna. Zarys encyklopedyczny,
PWN, Warszawa 1987, s. 226 - 232.
5
(gdzie B reprezentuje dwuargumentowy predykat jest bratem). (1') i (4')
spełniają przy tym warunki nałożone na formę logiczną ("strukturę głęboką")
zdań (1) i (4): z (1') wynika logicznie S(a) oraz S(b); (4') natomiast nie ma
analogicznych konsekwencji. A wyrażenie Jan jest bratem nie byłoby nawet
zbudowane poprawnie pod względem gramatycznym.
Semiotyka a językoznawstwo
Celem językoznawstwa jest opis języka, ustalenie jego prawidłowości. Z kolei
celem semiotyki logicznej jest zwiększenie precyzji języka.
Typy nauk o języku
Ze względu na problematykę i sposób podejścia odróżnia się 4 typy nauk o
języku:
- filozoficzne
- formalne
- humanistyczne
- przyrodnicze
Nie ma jednak powszechnej zgody, co do ich nazewnictwa ani metodologicznej
autonomii (=niezależność metod badań jednej dyscypliny, od metod badań
drugiej dyscypliny)
1) Nauki filozoficzne o języku
Na współczesną filozofię języka składa się kilka względnie samodzielnych
tradycji i dyscyplin. Są one zainteresowane poznawczą funkcją języka (= relacja
język  świat).
Jedne z głównych problemów dotyczy wzajemnych uwarunkowań między
językiem a rzeczywistością pozajęzykową (=świat).
Filozoficzne badania nad językiem są prowadzone w ramach tradycji
- arystotelesowsko-tomistycznej
- kontynentalnej filozofii języka
- tradycji filozofii analitycznej
a) W ramach arystotelesowsko-tomistycznej tradycji nawiÄ…zuje siÄ™ do Platona i
Arystotelesa. W tej tradycji najwybitniejszym przedstawicielem był Jan od św.
Tomasza OP. Wywarł on głęboki wpływ na semiotykę Charlesa S. Peirce'a oraz
na rozwój współczesnej logiki matematycznej. W tej tradycji pracuje Etienne
Gilson  francuski historyk filozofii, Mieczysław Albert Krąpiec OP. Uprawia
się tu ontologię języka (wyjaśnienie struktury ontycznej języka) i epistemologię
języka (jaka jest rola języka w poznaniu).
6
Zaznacza się tu również wpływ prac językoznawcy Charlesa H. Kahna. Jego
prace zalicza się do ontologii języka. (analiza użycia słowa "być" w wielu
językach).
Uwaga 1.
Rozumienie słowa klasyczny
a) dla jednych filozofia klasyczna to arystotelizm i tomizm
b) dla Niemców filozofią klasyczną jest filozofia idealistyczna: Kant i Hegel
c) dla Francuzów  Kartezjusz
b) Kontynentalna filozofia języka jest inspirowana heglizmem, kantyzmem i
częściowo marksizmem. Interesuje się głównie związkami między językiem a
poznaniem.
Ma swoje podtypy:
- transcendentalna filozofia języka
wyrosła z filozofii niemieckie; u podstaw jest Haman, "mętny"
filozof z Królewca.
Haman mocno podkreślał aprioryczny charakter języka  bez
języka nie ma świata
przedstawiciele: Ernst Cassirer, Erik Heinkel, Litt.
Cassirer przyjmuje ścisłą jedność myślenia i języka; badał relacje
rzecz  pojęcie, rzecz  język.
- dialektyczna teoria języka
w Niemczech: K. O. Appel, Jürgen Habermas (marksizujÄ…cy)
teoria komunikacji społecznej Habermasa jest
aktualnie wykorzystywana w komputerowych symulacjach
zachowań społecznych.
- hermeneutyczna filozofia języka
Heidegger, Hans Lipp, H. G. Gadamer, P. Ricoeur
c) Tradycja analitycznej filozofii języka.
Ma ona dwie postacie, które są wewnętrznie zróżnicowane.
10 Filozofia języka idealnego, zw. również konstruktywizmem.
Wywodzi się od Leibniza i G. Fregego próby konstrukcji języka idealnego. Chce
udoskonalić języka naturalny. Język naturalny jest tu uznawany za mało
precyzyjny. Próbuje się go udoskonalić przez języki sztuczne.
Była to szkoła analityczna w Cambridge
Przedstawiciele
Gottlob Frege
Ludwig Wittgenstein I (Tractatus logico-philosophicus)
Bertrand Russell
współcześni jak Willard van Orman Quine (niedawno zmarły)
7
W filozofii przykładem takiej próby jest sztuczny język angielski,
opracowany przez Desmonda-Paula Henry'ego dla filozofii (tomizm, szkotyzm),
na bazie logiki nazw S. Leśniewskiego. Również taką próbę przeprowadził
australijski logik Max J. Cresswell.
W Polsce badania nad udoskonaleniem języka naturalnego prowadzili
Barbara Stanosz i Adam Naowaczyk 8 .
W Polsce również powstał w latach 70-tych XX wieku język MIZAR, do
automatycznego dowodzenia twierdzeń w geometrii. Było to dzieło trzech
inżynierów z Płocka. Obecnie badania w tej dziedzinie (automatyzacji
rozumowań) prowadzi prof. Witold Marciszewski w Białymstoku.
Ogólnie mówiąc operuje się tu pewnym ideałem poznania. Uważano, że
ten język powinno się wprowadzić do filozofii.
Neotomiści przyznają ograniczoną wartość formalizacji języka, gdyż traci
się pewne treści (np. w problem wyrażalności istnienia czegoś). Usztucznianie
języka jest interpretacją. Można tu korzystać z różnych logik ekstensjonalnych i
intensjonalnych  a stÄ…d problem wyboru interpretacji.
20 Filozofia języka potocznego
Zwana jest deskrypcjonizmem. Stawia tezę, że język naturalny jest
podstawowym narzędziem przy rozwiązywaniu problemów filozoficznych.
Klasycy: Wittgenstein II, George E. Moore, A. J. Ayer, John. L. Searle, Peter F.
Strawson.
W polskim neotomizmie zwolennikiem powyższej tezy jest M. A. Krąpiec.
Zob. tez: A. Gawroński: Dlaczego Platon wypędził filozofów z Państwa ?
W nurcie filozofii języka potocznego wypracowano teorię aktów mowy 9 .
(Austin i Searle) (czyt. ostin)
Analityk Richard Rorty (USA) wprowadził termin "linguistic turn"  zwrot
językowy.
Tzn., że język niesie ze sobą widzenie świata. Jest to szczególnie widoczne w
filozofii (przy przenoszeniu terminów z systemu A do systemu B). Z tego
powodu zajęto się właśnie językiem.
Uwaga 2
8
Zob. B. Stanosz, A. Nowaczyk: Logiczne podstawy języka.
9
Syntetyczne opracowanie zob. M. Hempoliński: Brytyjska filozofia analityczna.
8
Interesowanie się głównie językiem jest wyrazem kryzysu w filozofii. Przerost
badań nad językiem był jednym z powodów upadku scholastyki w XV wieku.
Zajęcie się językiem a nie rzeczywistością pozajęzykową jest słabością filozofii.
Uwaga 3
Sprawą definicji jest czy porozumiewanie się zwierząt nazwiemy językiem. Są
cechy ludzkiego języka, które nie występują u zwierząt (np. fleksja) Człowiek
od zwierząt różni się jakościowo (u marksistów inaczej).
Syntetyczne zestawienie zainteresowań
byt  Arystoteles, starożytność
poznanie  nowożytność (zaczyna się kwestionować widzenie świata,
sceptycyzm)
język  po Kancie, zrezygnowano nawet z teorii poznania
2) Nauki formalne o języku
Przed powstaniem językoznawstwa terenem intensywnych badań nad językiem
była logika i semiotyka.
Tu właśnie należy
Arystotelesowska filozoficzno-logiczna teoria języka,
teoria supozycji i właściwości terminów
W. Ockhama koncepcja logiki jako analizy znaków językowych
G. W. Leibniza graficzny system powszechnej notacji (characteristica
universalis)
Współcześnie wymienia się następujące nauki o języku
- logika formalna: np. zdanie, predykat są wyrażeniami językowymi
- cybernetyka
- teoria informacji
- teoria komunikacji
- teoria systemów (w rozumieniu L. von Bertalanffy'ego, Klira,
Sadowskiego)
- semiotyka logiczna
Szczególne miejsce przypada tu semiotyce logicznej rozumianej od czasów J.
Locke'a, Ch. S. Peirce'a i Ch. Morrisa jako ogólna teoria znaków.. Jakoi dział
logiki formalna teoria języka zajmuje się głównie logiczną funkcją znaku, w
odróżnieniu np., od semiologii de Saussure'a, podkreślającej jego funkcje
społeczne (rozróżnienie na: langue, parole).
Na pograniczu semiotyki i teorii informacji jest uprawiana prakseosemiotyka,
jako teoria optymalnego znaku. (T. Wójcik).
9
W ramach lingwistyki formalnej są prowadzone badania nad różnymi
gramatykami formalnymi w postaci gramatyk kategorialnych (Kazimierz
Ajdukiewicz, Richard Montague) i generatywno-transoformacyjnych (Noam
Chomsky).
Chodzi tu o podanie reguł poprawności syntaktycznej złożonych wyrażeń
językowych.
Zob. prace Henryka Kardeli (UMCS)
W tych badaniach są dwa podejścia:
a) język naturalny da się badać za pomocą aparatury pojęciowej opracowanej
dla języków sztucznych;
b) badanie języka naturalnego wymaga odmiennego podejścia językoznawczego
3) Nauki humanistyczne o języku
Nauki o języku powstały w XIX wieku. Językiem zajmowano się również w
czasach starożytnych.
Występujący tu termin "lingwistyka" obejmuje dwa różne kierunki badań:
a) językoznawstwo
b) filologia
Oba typy zajmują się mową ludzką, ale ich cel jest odmienny. Językoznawstwo
bada język dla niego samego. Z kolei filologia dokonuje interpretacji i
krytycznego opracowania tekstów literackich (zabytków literackich) pewnej
grupy społecznej
Językoznawstwo dzieli się na:
teoretyczne i stosowane
ogólne (klasa języków, poszukuje uniwersaliów językowych, czykui cech
wspólnych wielu językom) i szczegółowe (poszczególne języki)
wyjaśniające i opisowe
systematyczne i historyczno-porównawcze (np. synchroniczno-
porównawcze i diachroniczno-porównawcze)
Prowadzi siÄ™ badania w aspekcie synchronicznym (poziome, horyzontalne,
poprzeczne, które odzwierciedlają chwilowość) i diachronicznym (pionowe,
wertykalne, podłużne, które odzwierciedlające dziejowość)
Językoznawstwo bada język jako proces jak i jako wytwór.
Przedmiot językoznawstwa: natura, geneza, budowa i funkcja języka
10
Działami językoznawstwa są m. in.: historia, geografia, psychologia, i
socjologia języka, etnolingwistyka, fonologia i morfologia.
Językoznawstwa jest uważane za najbardziej dojrzałą metodologicznie
dyscyplinę humanistyczną. Pojawiło się jako nauka empiryczna o języku w poł.
XIX wieku. Na pocz. XIX wieku powstała w ramach gramatyki tzw.
semazjologia (np. A. Marty)  jako nauka o znaczeniu terminów. podobne
badania nad znaczeniem wyrażeÅ„ i przeobrażania siÄ™ sensu wyrazów (M. Bréal)
podjęli w XX wieku pod nazwą semantyki Ch. K. Ogden i I. A. Richards.
psychologia języka (psycholingwistyka)
zajmuje się psychicznymi uwarunkowaniami mówienia
socjologia języka (socjolingwistyka)
zajmuje się społecznymi uwarunkowaniami języka
etnolingwistyka
wywodzi się od Herdera i Wilhelma von Humboldta: każdy język niesie
określony światopogląd, tzn. widzenie świata jest uwarunkowane językiem; tym
zagadnieniem zajęli się Sapir (czyt. sepajer) i Whorf, zob. np. indianie Hopi:
podział na ptaki i orły, eskimosi mają 40 określeń na różne rodzaje śniegu, w
językach hebrajskim brak jest czasów gramatycznych, u niektórych ludów brak
jest liczenia (dużo, mało)
Semiologia F. de Saussure'a traktuje język antysubstancjalistycznie jako formę,
bada życie znaków w obrębie życia społecznego.
W okresie między wojennym rozwinęły się trzy główne szkoły językoznawcze:
a) praska (funkcjonalistyczna fonologia) (V. Mathesius, n. S. Trubecki, R.
Jakobson, S. Karcewski, K. Bühler)
b) kopenhaska (formalistyczna glossematyka) (L.T. Hjelmslev, V.
Brłndal, H.J. Uldall
c) amerykańska
- synchroniczny deskryptywizm F. Boasa, E. Sapira, B. L. Whorfa
- behawiorystyczny strukturalizm Bloomfielda (z niej pochodzi
Chomsky)
- formalne podejście antybehawiorystyczne
oraz d) szkoła genewska (Ch. Bally, A. Sechehaye)
Szkoły genewska, praska i kopenhaska kontynuowały linię badań de Saussure'a.
Językoznawstwo współczesne jest terenem różnych, przeciwstawnych lub
komplementarnych perspektyw:
11
historycznej
strukturalnej
funkcjonalnej
psychologicznej
z teoretyczną przewagą językoznawstwa strukturalnego (de Saussure) oraz
generatywnego (Chomsky)  w opozycji do behawiorystycznego widzenia
językoznawstwa.
Pojawiły się nowe dyscypliny językoznawstwa, interdyscyplinarne jako
psycholingwistyka, socjolingwistyka, lingwistyka komputerowa.
4) Nauki przyrodnicze o języku
Do nauk o języku na pograniczu językoznawstwa i nauk przyrodniczych należą
m. in. :
fonetyka  eksperymentalnie zajmujÄ…ca siÄ™ od strony akustyki dz
więkową stroną
języka (głoska, akcent, intonacja), niezależnie od jego funkcji komunikacyjnej,
fizjologia i neurofizjologia mowy  badajÄ…ce biologiczne funkcjonowanie
narządów mowy,
logopedia  zajmujÄ…ca siÄ™ organicznymi i psychologicznymi wadami wymowy
oraz sposobami ich usuwania,
neurolingwistyka  analizujÄ…ca procesy nerwowe, psychiczne zwiÄ…zane z
użyciem języka.
Nowe kierunki w językoznawstwie 10
1) Strukturalizm
Traktuje język jako system (langue), czyli zbiór abstrakcyjnych elementów
powiązanych siecią wzajemnych relacji, czyli mających określoną strukturę.
Jej odkrycie dało początek poszukiwaniom struktury poszczególnych gatunków
literackich jak bajki i mity, co dało inspirację w badaniu gatunków literackich w
Biblii (przypowieści, nowele biblijne, midrasze)
(szkoły Traditionsgeschichte, Redaktionsgeschichte, Formgeschichte)
Największym sukcesem było utworzenie systemu fonologii binarnej (R.
Jakobson, M. Halle), w którym uwzględnia się tylko binarne cechy języka
(posiadanie albo brak).
10
Jadwiga Sambor: Nowe kierunki. w : Językoznawstwo, Encyklopedia katolicka, TN KUL, Lublin 2000,
tom 8, kol. 12-14 (10-15).
12
Opis poprzez zbiór cech został przeniesiony do semantyki przez twórcę szkoły
kopenhaskiej L. t. Hjelsmleva , dzięki czemu można było badać znaczenie
znaków językowych za pomocą zbioru składników semantycznych typu
ą żywotny
Ä… osobowy
Koncepcja ta nawiązała do Tabulae definitionum G. W. Leibniza, stała się
podstawą tak zwanej semantyki składnikowej, w której znaczenie A zanku
językowego traktuje się jako równoważny mu przekład na strukturę B, złożoną
ze znaczeń prostszych (Jakobson, M. Dierwisch, A. Bogusławski, M.
Grochowski). A. Wierzbicka zaproponowała zbiór ok. 30 semów, czyli
składników semantycznie najprostszych (ja, ty, ktoś, coś, dobry, zły, chcieć,
czuć), uznając je za uniwersalny alfabet myśli ludzkiej
2) Deskryptywizm
Z kolei w deskryptywizmie amerykańskim programowo pomijano znaczenia w
języku i ograniczano się do badania tekstów w ich kształcie dz
więkowym lub
graficznym, za to maksymalnie precyzyjnymi technikami deszyfracji. To skrajne
stanowisko metodologiczne stało się podstawą rozwoju lingwistyki
komputerowej, w której bada się plan formalnej budowy języków naturalnych z
punktu widzenia możliwości przetwarzania tekstów przez komputer.
Z deskryptywizmu wyrosła lingwistyka kwantytatywna, uprawiana w Polsce
przez W. Jassema, B. Rocławskiego, J. Sambor, J. Woronczaka, H. Zgółkową.
3) Generatywizm
Kolejnym przełomem i początkiem nowego nurtu zwanego genratywizmem,
była praca Noama Chomsky'ego "Syntactic Structures". Obserwując twórczą
działalność językową dziecka, uznał on za cel językoznawstwa opisanie
mechanizmów mówienia, jednak ze względu na niedostępność obiektu dla
badań empirycznych mechanizmy te można było opisać tylko za pomocą
modelu, jakim stała się gramatyka generatywno-transformacyjna. Głównym
zadaniem stał się opis kompetencji językowej idealnego użytkownika języka.
Było to przejście do językoznawstwa dedukcyjnego. Model Chomsky'ego
pozwalał ze skończonego słownika i skończonego zbioru reguł wygenerować
nieskończony zbiór poprawnie zbudowanych wyrażeń 11 . W pierwszej części
modelu generowano zdania jądrowe (np. Jan śpi), a następnie drogą
transformacji miały być przekształcane w zdania o budowie złożonej.
Ten skrajnie asemantyczny model poddał krytyce G. Lakoff. W efekcie
Chomsky uzupełnił swój model o cechy syntaktyczne typu ąabstrakt, ążywotny,
przypisywane w słowniku odpowiednim wyrazom i określające ich łączliwość.
Dzięki temu wykluczono generowanie z modelu takich asemantycznych
11
Liczby naturalne można generować ze zbioru {1} i działania dodawania.
13
wyrażeń jak "zielone idee śpią wściekle". W poprawionej wersji wprowadził
także Chomsky pojęcie struktury głębokiej (składnik prosty) i struktury
powierzchniowej (składnik wygenerowany).
4) Semantyka generatywna
W opozycji do składni generatywnej Chomsky'ego powstał w Ameryce w latach
70-tych nurt semantyki generatywnej (Lakoff (czyt. lejkof), Ch. J. Fillmore).
Zakładano, że w procesie tworzenia zdań zakładano, że pierwszym etapem jest
formowanie myśli. Dlatego postulowano zbudowanie generatywnego modelu
semantycznego, w którym struktura głęboka zdania ujmowałaby jego sens.
Lakoff przyjął, że strukturę głęboką stanowią formy logiczne (=wyrażenia
zbudowane w języku logiki).
Dla modelowania sensu zdania zbudowano specjalny język semantyczny, ze
składnikiem złożonym z prostszych składników semantycznych i składnią
rachunku predykatów.
W nurcie tym znaczącą rolę odegrały prace Rosjan: J. D. Apresjan, I. A.
Mielczuk.
5) Teoria aktów mowy
W tym okresie zaczął się rozwijać nurt językoznawstwa pragmatycznego, zwany
teorią aktów mowy. Wywodzi się on z brytyjskiej filozofii analitycznej, a
twórcami są J. L. Austin, P. Grice (czyt. grajs), J. R. Searle.. W przeciwieństwie
do poprzednich kierunków tu badano użycie języka, opisując reguły jego
użycia., a w pojęciu aktu mowy wyróżnia obok samego tekstu także czynniki
pragmatyczne typu: intencja mówiącego, wzajemne relacje rozmówców i
sytuację mówienia. (np. wypowiedz
"zimno mi", może być w zależności od
intencji i sytuacji powiadomieniem, skargą, prośbą, poleceniem).
Austin odkrył też performatywną (=sprawczą) funkcję języka, która polega
tworzenia nowych stanów rzeczy za pomocą języka. (np. przysięga małżeńska,
wojskowa) 12 .
Analiza aktów mowy, czyli języka w użyciu, pozwoliła także opisać
mechanizmy przekazywania treści nie wprost (ironię, metaforę, treści
presuponowane 13 .
Podsumowanie
W kolejnych nurtach można zauwać zwiększanie się roli czynników
psychologicznych w analizie języka. Od skrajnego antypsychologizmu w
strukturalizmie poprzez odelowanie fizyczno-psychicznego i mentalnego
procesu mówienia w generatywizmie do programowego uwzględnienia takich
12
zob. w: M. Hempoliński: Brytyjska filozofia analityczna.
13
zob. rolÄ™ ironii u Sokratesa.
14
czynników psychicznych jak intencje, skutki mentalne, wiedza o świecie,
emocje mówiącegoj w teorii aktów mowy.
6) Kognitywizm
Krańcowo psychologizującym nurtem analizy języka jest kognitywizm (za
twórcę i głównego przedstawiciela uważa się R. Langackera). Język jest tu
rozumiany psychologicznie, a nawet biologicznie. Zdaniem kognitywistów
struktury językowe są kształtowane przez doświadczenie, tzn. jądro systemu
pojęciowego, ujmowanego przez język, jest ścisłe związany z budową ciała,
procesami somatycznymi, postrzeganiem oraz doświadczeniem fizycznym i
społecznym człowieka. Wskazuje się na doniosła rolę metafor, metonimii i
innych sposobów obrazowania, które wyrażają w języku wszystko to, co nie nie
wyrasta bezpośrednio z doświadczenia (Lakoff, Johnson). Myśl ma charakter
wyobrażeniowy oraz całościowy. Nie ma struktury atomistycznej, w której
dałoby się wyodrębnić prostsze cząstki. W ujęciu kognitywnym, myślenie to
sieć połączeń nerwowych. Mówienie zaś i rozumienie to procesy psychiczno-
fizjologiczne uruchamiania tych sieci (stÄ…d nazwa "semantyka proceduralna",
"empiryczna")
W interpretacji poznawczej działalności człowieka dużą rolę odegrały
amerykańskie prace z etnolingwistyki, nawiązujące do Whorfa i Sapira. W tym
ujęciu to umysł poznając świat, dokonuje jego kategoryzacji. A te kategorie
mają charakter mentalny. Człowiek wyodrębnia daną kategorię (np. ptaka)
poprzez przykłady najbardziej typowe, tzw. prototypy (w polskiej kulturze byłby
to wróbelek i skowronek) i które tworzą centrum. Jej peryferia tworzą przykłady
bardziej odległe od prototypu (struś, pingwin). Podział na centrum i peryferia
ma odzwierciedlać myślenie ludzi o danej kategorii. W konsekwencji, w
kognitywizmie przynależność do kategorii jest stopniowalna, a granice kategorii
są nieostre 14 . (nietoperz bywa zaliczany do ptaków, a wieloryb i delfin do ryb).
Rosch wyodrębniła też poziom podstawowy kategoryzacji (np. pies w ciągu:
jamnik --> pies --> zwierzę, --> istota żywa) jako kategorię nabywaną przez
dziecko jako pierwszą, używaną najczęściej, która obiekt można schematycznie
narysować. Wywarło to duży wpływ na badania lingwistyczne, gdyż w ujęcoiu
kognitywnym język nie opisuje świata selektywnie, ale ujmuje jego obraz
zawarty w świadomości mówiących, który zależy od języka, kultury i epoki (jest
to tzw. językowy obraz świata).
Tematyką tą zajmuje się w światowej literaturze Wierzbicka (nie przyznająca się
jednak do kognitywizmu). W pewnej części również: T. P. Krzeszowski, H.
Kardela, J. Maćkiewicz oraz J. Bartmiński znany jako autor koncepcji
etnolingwistycznego słowuika stereotypów i symboli ludowych.
14
zob. pojęcie typu, T. Pawłowski: Tworzenie pojęć i definiowanie w naukach humanistycznych.
15
Jadwiga Sambor: Nowe kierunki. w : Językoznawstwo, Encyklopedia katolicka,
TN KUL, Lublin 2000, tom 8, kol. 12-14 (10-15).
Chomsky: Zagadnienia teorii składni, Warszawa 1982
A. Wierzbicka: Dociekania semantyczne, Warszawa 1969.
J. Sambor: Słowo i liczby, Wrocław 1972.
H. P. Grice: Logika a konwersacja. PHum 21 (1977), z. 6 85-99.
J. Apresjan: Semantyka leksykalna, Warszawa 1980.
J/ L. Sesarle, Czynności mowy, Warszawa 1987.
G. Lakoff, M. Johnson: Metafory w naszym życiu, Warszawa 1988
Etapy analizy
Krytyka tekstu
Analiza semiotyczna
Analiza logiczna (w tym metodologiczna)
Zapamiętaj
1. Co to jest semiotyka ?
2. Nachylenia semiotyki
3. Różnica między semiotyką a językoznawstwem
4. Charakterystyka działów semiotyki
5. Kategorie syntaktyczne, semantyczne i pragmatyczne
6. Trójkąt semiotyczny
7. Definicja nazwy
8. Różnica między językoznawstwem a filologią.
9. Wpływ biologii i fizyki na postrzeganie języka
10. Językoznawstwo de Saussure'a (strukturalizm)
11. Językoznawstwo deskryptywne
12. Generatywizm Chomsky'ego i Lakoffa.
13. Typy nauk o języku
a) filozoficzne: tradycje
- arystotelesowsko-tomistyczna
- kontynentalna filozofia języka
- tradycja filozofii analitycznej
b) formalne
c) humanistyczne
d) przyrodnicze
14. Nowe kierunki w badaniach nad językiem
16