TEORETYCZNE PODSTAWY RYNKU PRACY

Opracował: prof. WSNHiD dr hab. Paweł Churski

`

1.

Rodzaje rynków i pojęcie rynku pracy

Punktem wyjścia w postępowaniu badawczym jest próba uporządkowania

terminologii i przyjęcie określonej definicji rynku pracy.

Rynek pracy ukształtował się w historycznym procesie rozwoju gospodarki obok

rynku towarowego, pieniężnego i kapitałowego, i należy do pojęć używanych w wielu

dyscyplinach naukowych: ekonomii, socjologii i geografii społeczno-ekonomicznej.

Rynek określa proces wymiany towarowej, którego istotą jest wzajemne

oddziaływanie potencjalnych sprzedawców i nabywców, co prowadzi do kształtowania

się ogólnego poziomu podaży i popytu oraz ustalenia poziomu cen. Rynek jest formą

nawiązywania kontaktów między kupującymi i sprzedającymi, która pozwala im

ujawnić, co chcą kupić lub sprzedać i na jakich warunkach, ustalić zasady transakcji

(cenę, ilość, sposób, miejsce i czas realizacji) możliwe do zaakceptowania przez obie

strony. D.R.Kamerschen, R.B.McKenzie i C.Nardinelli (1993, s.4) definiują rynek

następująco: “Rynek jest to proces, przy pomocy którego kupujący i sprzedający

określają co chcą sprzedać lub kupić i na jakich warunkach. Inaczej mówiąc jest to

proces pomagający kupującym i sprzedającym określić ceny i ilość dóbr, które mają być

kupione lub sprzedane”. D.Begg, S.Fischer i R.Dornbusch (1993, tom I, s.40) stwierdzają:

“Rynek jest syntetycznym pojęciem, określającym proces prowadzący do tego, że

decyzje gospodarstw domowych dotyczące konsumpcji alternatywnych dóbr, decyzje

przedsiębiorstw o tym, co i jak wytwarzać oraz decyzje pracowników dotyczące tego, jak

wiele i dla kogo pracować, zostają wzajemnie uzgodnione dzięki odpowiednim

dostosowaniom cen”. Analizując przedstawione definicje rynku można stwierdzić, że

pojęcie to używane jest zawsze dla określenia relacji między podażą a popytem.

Identyfikacja rynku wymaga określenia jego mechanizmu, funkcji i rodzajów. Jak

stwierdza T.Grzeszczyk (1990, s.25), “mechanizm rynkowy, to oddolne popytowo-

podażowe procesy dostosowawcze na rynkach wszelkich rodzajów zasobów - dające

zwykle w sumie efekt końcowy w postaci zaspokojenia potrzeb. Sprawnie działający

mechanizm rynkowy weryfikuje przydatność zasobów i dóbr finalnych. Zapewnia

również społeczną akceptację nakładów poniesionych na ich wytworzenie, przez

wyrażoną pieniężnie zapłatę za określone dobro lub usługę.”. W.Jarmołowicz (1993,

s.262) definiuje mechanizm rynkowy jako “...sprzężenia (zależności) popytowo-

podażowe występujące na rynkach wszelkiego rodzaju dóbr gospodarczych, a

zawiązujące się za pośrednictwem cen między równoprawnymi podmiotami

gospodarczymi dążącymi do osiągania korzyści ekonomicznych poprzez dokonywanie

dobrowolnych aktów kupna i sprzedaży towarów”. Niektórzy badacze utożsamiają

pojęcie rynku z jego mechanizmem (por. E.F.Cyrson, 1993, s.22), jednak większość

TEORETYCZNE PODSTAWY RYNKU PRACY

Opracował: prof. WSNHiD dr hab. Paweł Churski

stwierdza tak jak A.Lipowski (1988, s.9), że “od mechanizmu rynkowego trzeba odróżnić

rynek jako stan wolnego i ciągłego obrotu”.

Rynek pełni funkcję regulatora procesów gospodarczych. Jak stwierdza

A.Jabłońska (1996, s.32) “...poprzez grę popytu i podaży rynek dokonuje obiektywnej

wyceny poszczególnych towarów, czyli ustala ich ceny. Cena jest dla poszczególnych

podmiotów informacją o przebiegu procesów gospodarczych; jest parametrem, który

umożliwia

im

przeprowadzenie

poprawnego

rachunku

ekonomicznego.

Przeprowadzenie poprawnego rachunku ekonomicznego, czyli podjęcie ekonomicznie

uzasadnionych decyzji, warunkuje racjonalne rozdysponowanie zasobów między

poszczególnymi dziedzinami wytwarzania, warunkuje dopasowanie struktury produkcji

do struktury społecznego zapotrzebowania”. Szczegółowe funkcje rynku uzależnione są

od jego rodzajów.

Pojęcie rynku jest pojęciem bardzo szerokim. Rynek obejmuje różne rodzaje

transakcji kupna i sprzedaży. Według A.Jabłońskiej (1996) stwarza to możliwość

wyróżnienia rodzajów rynku stosując wiele kryteriów (patrz tabela 1).

Tabela 1

Klasyfikacja rodzajów rynków

Kryteria klasyfikacji

Rodzaje rynków

Przedmiot obrotu

*

rynek dóbr i usług konsumpcyjnych,

*

rynek czynników produkcji (ziemi, pracy, kapitału)

Zasięg geograficzny

*

rynek lokalny,

*

rynek regionalny,

*

rynek krajowy,

*

rynek międzynarodowy,

*

rynek światowy

Sytuacja rynkowa

*

rynek sprzedawcy - charakteryzujący się długotrwałą

przewagą popytu nad podażą, co stawia sprzedawcę w

pozycji uprzywilejowanej na rynku,

*

rynek nabywcy - charakteryzujący się nadwyżką podaży nad

popytem i oznaczający uprzywilejowaną pozycję nabywców

na rynku

Stopień jednorodności

*

rynek homogeniczny - np. rynek ropy naftowej, rynek

pszenicy,

*

rynek heterogeniczny - rynek pracy charakteryzujący się

wysokim stopniem segmentacji

TEORETYCZNE PODSTAWY RYNKU PRACY

Opracował: prof. WSNHiD dr hab. Paweł Churski

Kryteria klasyfikacji

Rodzaje rynków

Stopień wyrównania cen

*

rynek doskonały - charakteryzujący się spełnieniem trzech

warunków: przejrzystości, racjonalności aktów kupna i

sprzedaży oraz jednorodności dóbr

1

,

*

rynek niedoskonały - nie spełniający powyższych warunków

Stopień ingerencji państwa

*

rynek wolnokonkurencyjny - rynek drobnych producentów i

konsumentów charakteryzujący się brakiem ingerencji w

mechanizm rynkowy. Rynki te są charakterystyczne dla

pierwszego stadium kapitalizmu - wiek XIX.

*

rynek oligopolistyczny i monopolistyczny - rynek wielkich

sprzedawców (jednego w przypadku rynku

monopolistycznego lub kilku w przypadku rynku

oligopolistycznego), którzy kształtują stosunki rynkowe. Są

to rynki charakterystyczne dla drugiego stadium

kapitalizmu odpowiadającemu przełomowi XIX i XX w.

*

rynek ułomny - rynek na którym z jednej strony znajdują się

prawie wyłącznie przedsiębiorstwa uspołecznione, a z

drugiej indywidualni konsumenci. Mechanizm rynkowy w

przypadku tego rynku jest ograniczony decyzjami państwa

ustalającymi ceny na poziomie równoważącym podaż

z popytem. Rynek ułomny występuje w warunkach

gospodarki socjalistycznej.

*

rynek o zróżnicowanym poziomie interwencjonizmu

państwowego- jest rynkiem funkcjonującym w warunkach

gospodarki mieszanej. Rynek ten charakteryzuje się

zróżnicowanym poziomem interwencjonizmu państwowego,

którego celem jest ograniczenie funkcjonowania wolnego

rynku wynikające z konieczności łagodzenia negatywnych

zjawisk społecznych będących rezultatem działania

mechanizmu rynkowego.

Źródło: Opracowanie własne

Stan i mechanizm działania rynku uzależnione są przede wszystkim od rodzaju

systemu gospodarczego w ramach, którego działa ten rynek. W większości krajów, w

tym również obecnie w Polsce mamy do czynienia z gospodarką mieszaną. W jej ramach

funkcjonuje rynek charakteryzujący się zróżnicowanym poziomem interwencjonizmu

państwowego. W gospodarce mieszanej państwo i sektor prywatny współuczestniczą

w rozwiązywaniu problemów gospodarczych. Państwo kontroluje znaczną część

produkcji za pomocą podatków i płatności transferowych. Kształtuje ono również popyt

i podaż poprzez dostarczanie dóbr i usług publicznych, jak obrona narodowa czy

bezpieczeństwo wewnętrzne. Kontroluje też zakres, w jakim jednostki mogą kierować

1

Przejrzystość oznacza, że sprzedający i kupujący dysponują pełnymi informacjami o cenach płaconych za dany

towar. Racjonalność aktów kupna i sprzedaży oznacza, że sprzedający i kupujący podejmują swe decyzje
wyłącznie na podstawie cen, bez wpływu czynników pozacenowych. Jednorodność dóbr oznacza, że towary
posiadające jednakowe cechy fizyczne są postrzegane przez nabywców jako jednakowe, niezależnie od tego, jaki
producent je wyprodukował (por. A.Jabłońska , 1996).

TEORETYCZNE PODSTAWY RYNKU PRACY

Opracował: prof. WSNHiD dr hab. Paweł Churski

się w swoim działaniu własnym interesem. Należy więc pamiętać, na co zwraca uwagę

L.Balcerowicz (1989), że współcześnie w wielu gospodarkach uważanych powszechnie

za rynkowe istnieją ograniczenia funkcjonowania wolnego rynku wynikające z

konieczności łagodzenia negatywnych zjawisk społecznych będących rezultatem

działania mechanizmu rynkowego.

Rozpatrywanie rynku według kryterium przedmiotu transakcji, prowadzi do

wyodrębnienia obok podstawowych rynków, w postaci rynku kapitału pieniężnego,

surowców, dewiz, również rynku pracy. Koncepcja rynku pracy zdefiniowana została

na gruncie klasycznej teorii ekonomii, w okresie formowania się gospodarki rynkowej

w wieku

XIX.,

a następnie

podlegała

przekształceniom

w

neoklasycznych,

keynesowskich i współczesnych teoriach ekonomii. Wyróżnianie rynku pracy jest

konsekwencją ujmowania pracy człowieka jako towaru. W rezultacie zasoby pracy

można postrzegać jako towar. Jest to jednak specyficzny rodzaj towaru,

charakteryzujący się jak żaden inny “własną wolą” i możliwością podejmowania decyzji.

Relacje występujące między podażą, a popytem na te zasoby określane są przez ich

wartość, która w przypadku rynku pracy przybiera formę płacy. Według M.Brudy

i Ch.Wypłosza (1995, s.132-133) “Rynek pracy nie jest ... ...rynkiem normalnym. W

przeciwieństwie do maszyn lub surowców zasób pracy ma własną wolę. Maszyny nie

mogą ani porzucić pracy, ani też decydować, czy chciałyby pracować dla swoich

właścicieli. To, co jest przedmiotem wymiany na rynku pracy, może szukać nabywcy w

takim samym stopniu, w jakim nabywca szuka produktu. Stosunek pracy pociąga za sobą

wprost i nie wprost zawierane ustalenia kontraktowe, obowiązujące przez długi okres

czasu. Rynek pracy związany jest też z różnymi instytucjami, jak związki zawodowe, i

podlega kompleksowi reguł prawnych i zwyczajowych”. Cechą charakterystyczną rynku

pracy jest szeroko stosowany interwencjonizm państwowy, którego formy i zakres są

różne (wprowadzanie płac minimalnych, ograniczanie zwolnień, itp.). Rynek pracy

charakteryzuje się również znaczną zmiennością stanów. Wykazuje stałą, niewielką

nierównowagę określaną bezrobociem równowagi

2

. Należy również pamiętać, że rynek

pracy ujmowany całościowo składa się z cząstkowych rynków pracy, dotyczących siły

roboczej o określonej płci, określonym zawodzie i określonych kwalifikacjach. Na

każdym z tych rynków czynnikiem równoważącym popyt i podaż pracy jest określony,

zróżnicowany poziom płac zapewniający stan równowagi. Proces podziału rynku pracy

na cząstkowe rynki określa się mianem segmentacji rynku pracy.

Podstawowymi składnikami rynku pracy są podaż pracy i popyt na pracę. Podaż

pracy określaną również jako zasoby pracy, tworzą osoby zdolne do pracy i wyrażające

chęć jej podjęcia, które zamieszkują obszar rynku pracy. Popyt na pracę identyfikowany

2

Bezrobocie równowagi składa się z bezrobocia frykcyjnego i bezrobocia dobrowolnego. Stan ten postrzegany

jest jako zjawisko normalne nawet w przypadku prawidłowo funkcjonujących rynków pracy.

TEORETYCZNE PODSTAWY RYNKU PRACY

Opracował: prof. WSNHiD dr hab. Paweł Churski

jest z zapotrzebowaniem na pracę zarówno pod względem ilościowym jak i

jakościowym, co przejawia się w określonej strukturze oferowanych na rynku miejsc

pracy. Wzajemne zależności występujące między składnikami rynku pracy prowadzą na

drodze negocjacji do ustalenia warunków pracy i płac. Konkurencja na rynku pracy

polega na poszukiwaniu przez pracowników jak najlepszej pracy oraz poszukiwaniu

przez zakłady pracy jak najlepszych pracowników. Biorąc pod uwagę powyższe fakty

mechanizm działania rynku pracy można badać w aspekcie podaży, czyli zachowań i

decyzji pracowników oraz popytu, czyli zachowań i decyzji pracodawców. Brak

wzajemnego dopasowania popytu i podaży na pracę doprowadza do stanu

nierównowagi rynku pracy przejawiającego się w nadwyżce wolnych miejsc pracy lub

bezrobociu. Oprócz relacji między podażą i popytem wpływ na procesy zachodzące na

rynku pracy posiadają również instytucje będące w bezpośrednim związku z tym

rynkiem. Są to m.in. związki zawodowe, organizacje społeczne, instytucje pomocy

socjalnej, itp. Ogół tych relacji wraz z reakcjami składników rynku na określone bodźce

współtworzy procesy zachodzące na rynku pracy.

Tak zdefiniowany rynek pracy pozostaje w ścisłym związku z zakładami pracy,

gospodarstwami domowymi oraz rynkiem dóbr konsumpcyjnych. Pozycję rynku pracy

w systemie gospodarki rynkowej przedstawia model B.E.Kaufmana (1986, s.3) (patrz

rycina 1). Impulsem uruchamiającym mechanizm wzajemnych współzależności są

potrzeby gospodarstw domowych traktowane jako pierwotne w stosunku do potrzeb

przedsiębiorstw. Członkowie gospodarstw domowych zgłaszając zapotrzebowanie

na określone towary kształtują w ten sposób popyt na rynku towarów (D

g

).

Zaspokajanie dodatkowych potrzeb gospodarstw domowych może odbywać się tylko na

drodze zwiększania dochodów pochodzących z pracy. W ten sposób wzrost popytu na

towary prowadzi do wzrostu podaży pracy (S

l

). Wzrost popytu na rynku produktów

powoduje natychmiastową reakcję pracodawców. Wzmożony popyt na towary

warunkuje wzrost ich podaży (S

g

). Odbywa się to poprzez wzrost popytu na pracę (D

l

).

W ten sposób kształtują się wzajemne zależności popytu i podaży. Zależności te na

rynku produktów wyznaczają cenę towarów, natomiast na rynku pracy kształtują

wysokość płac, czyli cenę pracy. Należy zwrócić uwagę na fakt, że między rynkiem

produktów i rynkiem pracy zachodzi sprzężenie zwrotne. Wzmożony popyt na towary

(wzrost wydatków konsumentów) prowadzi do wzrostu podaży towarów na rynku, co z

kolei prowadzi do wzrostu popytu na pracę i w formie płacy za pracę doprowadza do

wzrostu dochodów konsumentów.

Funkcjonowanie rynku pracy jest istotnym warunkiem i czynnikiem rozwoju

gospodarki. Rynek pracy powinien jednocześnie realizować cele społeczne, tj. prawo

człowieka do pracy. Zgodnie z artykułem XXII Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka,

TEORETYCZNE PODSTAWY RYNKU PRACY

Opracował: prof. WSNHiD dr hab. Paweł Churski

Rycina 1

Pozycja rynku pracy w systemie gospodarki rynkowej

według B.E.Kaufmana (1986)

RYNEK PRODUKTÓW

CENA

(P)

S

g

P

1

D

g

Q

ILOŚĆ TOWARU

(Q)

Popyt na towary

Podaż towarów

GOSPODARSTWA

ZAKŁADY

DOMOWE

PRACY

Podaż pracy

Popyt na siłę roboczą

RYNEK PRACY

PŁACA

(W)

S

l

W

1

D

l

L

1

ILOŚĆ PRACY

(L)

Źródło: B.E. Kaufman, The Economics of LaborMarkets and Labor Realtions. The Dryden

Press, 1986, s.3.

TEORETYCZNE PODSTAWY RYNKU PRACY

Opracował: prof. WSNHiD dr hab. Paweł Churski

przyjętej przez Organizację Narodów Zjednoczonych w 1948r. oraz Konwencją

122 Międzynarodowej Organizacji Pracy z 1964r. człowiek ma prawo do swobodnego

wyboru rodzaju i miejsca pracy, wykonywanej w warunkach bezpiecznych,

sprzyjających wysokiej wydajności, wynagradzanej w sposób zapewniający egzystencję

odpowiadającą godności ludzkiej. Analizując polskie doświadczenia można stwierdzić,

że do realizacji prawa do pracy o wiele bardziej skutecznie przyczynia się rynek pracy

niż nierynkowe zasady alokacji zasobów pracy. Realizację prawa do pracy poprzez

wykształcenie mechanizmów dostosowawczych jest jednak w stanie zapewnić tylko

sprawnie działający rynek pracy. Według T.Grzeszczyka (1990, s.31) sprawnie

działający rynek pracy realizuje następujące funkcje:

(1) zapewnia informację o rozmiarach i strukturze podaży pracy i popytu na pracę,

przy uwzględnieniu układów zawodowo-kwalifikacyjnych i przestrzennych,

(2) motywuje pracowników i pracodawców, aby zapewnić racjonalny dobór

i efektywne pożytkowanie zasobów pracy oraz kształtować pożądaną aktywność

społeczną,

(3) doprowadza do urealnienia rachunku kosztów pracy żywej i uprzedmiotowionej,

co prowadzi do weryfikowania społecznej użyteczności angażowania zasobów

pracy,

(4) zapewnia alokację zasobów pracy do najbardziej efektywnych i społecznie

użytecznych zakładów pracy, oferujących najkorzystniejsze warunki zatrudnienia.

2.

Ekonomiczne teorie rynku pracy

Rynek pracy nie jest tworem statycznym. Podlega on ciągłym zmianom

i przekształceniom. W jego ramach występują różnego rodzaju procesy, zjawiska

i zależności. W procesie wyjaśniania procesów zachodzących na rynku pracy wyróżnia

się dwa podejścia:

(1) makroekonomiczne - procesy rynku pracy rozpatruje się w tym ujęciu w

powiązaniu z procesami zachodzącymi na innych rynkach funkcjonujących w

gospodarce. Tworzone na tym gruncie teorie można określić mianem teorii

zatrudnienia,

(2) mikroekonomiczne

-

podstawą

wyjaśniania

prawidłowości

procesów

zachodzących na rynku pracy są w tym wypadku analizy indywidualnych zachowań

TEORETYCZNE PODSTAWY RYNKU PRACY

Opracował: prof. WSNHiD dr hab. Paweł Churski

podmiotów

gospodarczych.

Teorie

tworzone

w

oparciu

o

podejście

mikroekonomiczne określa się najczęściej mianem teorii rynku pracy. Przedmiotem

ich zainteresowania jest przede wszystkim mechanizm rynku pracy, a w mniejszym

stopniu związek rynku pracy z innymi rynkami w systemie gospodarczym.

Analizując rozwój myśli ekonomicznej dotyczącej rynku pracy dokonuje się

podziału teorii i poglądów według kryterium czasu ich opublikowania oraz stopnia

kompleksowości wyjaśniania mechanizmów rynku pracy (patrz tabela 2).

Tabela 2

Klasyfikacja teorii rynku pracy

Tradycyjne teorie zatrudnienia i rynku pracy

Współczesne teorie

zatrudnienia

i rynku pracy

PEŁNE

dotyczą wszystkich

aspektów rynku pracy

SZCZEGÓŁOWE

dotyczą wybranych

aspektów rynku pracy

SZCZEGÓŁOWE

dotyczą wybranych

aspektów rynku pracy

*

Klasyczna i

neoklasyczna

teoria rynku pracy,

*

Keynesowska i

neokeynesowska

teoria rynku

pracy

*

Teoria aktywizacji

zawodowej,

*

Teoria

kształtowania

popytu na pracę,

*

Teoria

różnicowania płac,

*

Teoria krańcowej

produktywności

pracy

*

Teoria segmentacji

rynku pracy,

*

Teoria

elastyczności rynku

pracy,

*

Teoria kapitału

ludzkiego,

*

Teoria poszukiwań,

*

Teoria pryncypała i

agenta,

*

Teoria kontraktu,

*

Teoria konfliktu

miedzy

pracownikami

zatrudnionymi

osobami

poszukującymi

pracy,

*

Teoria histerezy

Źródło: Opracowanie własne

Pierwszą grupę teorii zatrudnienia i rynku pracy stanowią teorie związane

z tradycyjnymi szkołami myśli ekonomicznej. Wewnętrzny podział tych teorii oparty

TEORETYCZNE PODSTAWY RYNKU PRACY

Opracował: prof. WSNHiD dr hab. Paweł Churski

jest o kryterium stopnia kompleksowości wyjaśniania mechanizmu rynkowego i

wyróżnia: teorie pełne oraz szczegółowe dotyczące poszczególnych aspektów rynku

pracy.

2.1.

Rynek pracy w założeniach ogólnej klasycznej teorii ekonomii

Teorie pełne rynku pracy związane są z głównymi szkołami ekonomii. Punktem

wyjścia w rozważaniach nad rynkiem pracy są założenia sformułowane na gruncie

klasycznej teorii ekonomii. Jej podstawą są prace A.Smith’a, a przede wszystkim

opublikowane w roku 1776 dzieło „Badania nad naturą i przyczynami bogactwa

narodów”

3

. System ekonomiczny A.Smith’a narodził się jako kontynuacja postępowego

nurtu w myśli Europy zachodniej, będąc jednocześnie krytyką menkartylizmu oraz

fizjokratyzmu F.Quesnay’a. Drugim wielkim twórcą klasycznej teorii ekonomii był

D.Ricard, którego praca „Zasady ekonomii politycznej i opodatkowania”, wydana

drukiem w roku 1817 stanowiła kontynuację klasycznej myśli ekonomicznej

uwzględniając już konsekwencje rewolucji przemysłowej, której A.Smith z przyczyn

obiektywnych nie uwzględnił, ale przede wszystkim nie przewidział w swoich poglądach

i rozważaniach. Trzecim bardzo znanym kontynuatorem myśli A.Smith’a oraz D.Ricard’a

był J.S.Mill, którego „Zasady ekonomii politycznej” (1848), jak i inne pracę stanowiły

źródło poznania podstaw ekonomii klasycznej dla twórców „nowej ekonomii” II połowy

XIX wieku. Założenia i modele klasycznej teorii ekonomii rozwijały się również wśród

ekonomistów przełomu XIX i XX w. Podstawowe znaczenie w tym wypadku posiada

anglo-amerykańska szkoła neoklasycznej teorii ekonomii. . Jej prekursorami byli

W.S..Jevons prezentujący podstawy systemu ekonomicznego w pracy „Teoria ekonomii

politycznej” (1871) oraz A.Marshall znany przede wszystkim z pracy „Zasady

ekonomiki” opublikowanej w 1890r

4

.

W teorii (neo)klasycznej bazuje się na podejściu mikroekonomicznym. Podstawą

funkcjonowania rynku pracy są w tym wypadku relacje podaży i popytu, przy czym za

fundamentalne uważa się prawo Say`a, zgodnie z którym podaż tworzy popyt.

Zwolennicy tego podejścia uważają, że mechanizm rynkowy bez jakichkolwiek

ingerencji z zewnątrz może zapewnić równowagę na rynku pracy. Teorie rynku pracy

3

Wydanie polskie dzieł A.Smith’a ukazało się w roku 1954.

4

Dokładną analizę rozwoju klasycznej szkoły ekonomii zawierają prace W.Stankiewicza (1987) i M.Blaug’a

(1994).

TEORETYCZNE PODSTAWY RYNKU PRACY

Opracował: prof. WSNHiD dr hab. Paweł Churski

wywodzące się z (neo)klasycznej szkoły ekonomii uwypuklają dwa podstawowe

problemy badawcze:

(1) zachowań człowieka,

(2) funkcjonowania rynku pracy.

W oparciu o założenia (neo)klasycznej teorii ekonomii, wyjaśnianie procesów

i prawidłowości występujących na rynku pracy prowadzone jest przy wykorzystaniu

modelu konkurencyjnego rynku pracy, którego schemat prezentują D.R.Kamerschen,

R.B.McKenzie i D.Nardinelli (1993, s.670-688):

(a) człowiek zachowuje się jak „homo oeconomicus”, czyli jednostka działająca zgodnie

z założeniem maksymalizacji swojego poziomu egzystencji,

(b) jednostka ludzka posiada zdolność do racjonalnych wyborów, zapewniających

jej optymalność działania,

(c) zachowania człowieka są uwarunkowane jego uczestnictwem we wtórnych grupach

społecznych, wśród których najistotniejsze znaczenie posiada rodzina. Potrzeby i

budżet rodzinny stanowią podstawowy czynnik kształtujący podaż pracy,

(d) na rynku panuje pełna swoboda nawiązywania i rozwiązywania stosunku pracy,

(e) istnieje nieograniczony dostęp do pełnej informacji o wolnych miejscach pracy,

warunkach jej wykonywania i płacach oraz zasobach pracy (liczbie osób o

określonych kwalifikacjach, zdolnych do pracy i chętnych do jej podjęcia na danym

terenie),

(f) relacje między zapotrzebowaniem na pracowników o określonych kwalifikacjach,

a liczbą kandydatów na określone stanowiska pracy są sterowane za pomocą

wysokości płacy w granicach ustawowego minimum płac dla określonego rodzaju

pracy,

(g) zmiany poziomu i relacji płac regulują swobodny przepływ w pełni mobilnych

pracowników , co doprowadza do równoważenia się podaży i popytu na pracę,

(h) rywalizacja między pracownikami o pozyskanie miejsc pracy oraz między zakładami

o pozyskanie pracowników odbywa się zgodnie z ogólnie przyjętymi i

akceptowanymi regułami postępowania.

Wyeksponowanie problematyki motywacji i zachowań człowieka nie oznacza wcale

zepchnięcia na dalszy plan zagadnień mechanizmu działania rynku pracy. Podejście

takie podkreśla jedynie podmiotowość towaru jaki występuje na tym rynku - tj. pracy

ludzkiej. Fakt ten, jak zauważają M.M.Fischer i P.Nijkamp (1987a) posiada

TEORETYCZNE PODSTAWY RYNKU PRACY

Opracował: prof. WSNHiD dr hab. Paweł Churski

fundamentalne znaczenie w zrozumieniu mechanizmów działania rynku pracy, gdzie

decyzję kupna i sprzedaży podejmuje również „towar”. Przedstawiciele (neo)klasycznej

szkoły ekonomii zwracają uwagę na znaczenie swobody wchodzenia i wychodzenia z

rynku pracy. Twierdzą oni, że w procesie osiągania równowagi rynku pracy kształtują

się: poziom płac, powstają nowe i zanikają stare zawody oraz dokonuje się alokacja

zasobów pracy, od której sprawności w dużej mierze zależy rozwój gospodarczy danego

obszaru. Jak piszą A.Francik i A.Pocztowski (1993, s. 9) „...centralnym paradygmatem w

klasycznym modelu rynku pracy jest zasada krańcowej użyteczności, którą wykorzystuje

się do wyjaśniania powstawania podaży i popytu na rynku pracy... . ...Płaca będąca ceną

pracy stanowi mechanizm równoważenia popytu i podaży”. Założenia (neo)klasycznego

modelu rynku pracy dopuszczają istnienie tylko krótkotrwałego bezrobocia frykcyjnego.

Istniejące w wielu krajach bezrobocie wyjaśnia się działaniem czynników zewnętrznych

zaburzających funkcjonowanie wolnego rynku pracy, a przede wszystkim powodujących

ograniczenie elastyczności płac.

Krytycy opartego na (neo)klasycznej teorii ekonomii, konkurencyjnego modelu

rynku pracy zarzucają mu głównie zbyt duże uproszczenie rzeczywistości zwracając

uwagę na fakt, że usztywnienie cen, które postrzegane jest przez (neo)klasyków za

podstawową przyczynę zaburzeń w funkcjonowaniu rynku pracy nie jest powodowane

tylko przez czynniki zewnętrzne ale również podmioty funkcjonujące na tym rynku,

np. pracodawców.

Klasyczny model rynku pracy znajduje zastosowanie we współcześnie

funkcjonujących systemach gospodarczych. Mechanizm działania konkurencyjnego

rynku

pracy

ulega

jednak

licznym

modyfikacjom

będącym

konsekwencją

interwencjonizmu państwowego wywołanego uwarunkowaniami społecznymi i

politycznymi. Stan ten charakteryzuje zarówno system gospodarki nakazowo-

rozdzielczej jak i rynkowej przyczyniając się w konsekwencji do intensywnego rozwoju

gospodarki mieszanej. W gospodarce nakazowo-rozdzielczej rynek pracy postrzega się

jako rezultat stosunków towarowo-pieniężnych. W systemie tym nie istnieje możliwość

swobodnego prowadzenia polityki zatrudnienia przez zakład pracy. Operuje się

kategorią bilansu siły roboczej. Nie prowadzi się również rachunku ekonomicznego dla

oceny opłacalności substytucji pracy żywej przez uprzedmiotowioną. W gospodarce

rynkowej interwencjonizm państwowy przybiera nieporównywalnie mniejszy zasięg i

ma na celu, przede wszystkim łagodzenie negatywnych społecznie konsekwencji

TEORETYCZNE PODSTAWY RYNKU PRACY

Opracował: prof. WSNHiD dr hab. Paweł Churski

działania rynku pracy. Przejawia się to m.in. w prowadzeniu polityki ograniczania i

przeciwdziałania bezrobociu, polityki ochrony praw pracowniczych przez związki

zawodowe, itp.

2.2.

Rynek pracy w założeniach ogólnej ekonomii J.M.Keynes’a

Punktem zwrotnym w badaniach nad prawidłowościami rynku pracy było

ukazanie się w roku 1936 pracy „Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza”

autorstwa J.M.Keynes’a. Jego praca stanowiła reakcję na powolne wychodzenie

kapitalistycznej gospodarki światowej ze stanu głębokiej recesji wywołanej wielkim

kryzysem lat 1929-1933 przy jednoczesnych sukcesach systemu nakazowo-

rozdzielczego w Związku Radzieckim oraz gospodarki faszystowskiej w Niemczech,

Włoszech i Japonii. Dzieło Keynes’a i jego późniejsze publikacje stanowią przełom w

rozwoju myśli ekonomicznej i do dnia dzisiejszego budzą szereg kontrowersji

związanych z postrzeganiem tych teorii, przez jednych jako istotnego postępu w

rozwoju ekonomii przez drugich jako całkowicie błędnych uogólnień dodatkowo

opartych na fałszywych założeniach.

Teoria Keynes’a i jego kontynuatorów m.in. J.Hicks’a, A.Hansen’a, odrzuca

klasyczny paradygmat wyjaśniania zjawisk na rynku pracy. Szczególnej krytyce poddają

oni założenie o doskonałym mechanizmie regulującym jaki stanowi płaca. Propagują oni

model

makroekonomiczny

w

przeciwieństwie

do

klasycznego

podejścia

mikroekonomicznego. W konsekwencji problematyka rynku pracy jest w tym wypadku

rozstrzygana w kontekście globalnym: dochodu narodowego, inwestycji, oszczędności

i konsumpcji. Przyczyn bezrobocia zwolennicy Keynes’a upatrują w zbyt małych

wydatkach konsumpcyjnych i inwestycyjnych. W przeciwieństwie do szkoły klasycznej

zwraca się uwagę na konieczność prowadzenia aktywnej polityki państwa w sferze

zatrudnienia (np. promowanie inwestycji, obniżanie stopy procentowej, zwiększanie

eksportu),

eliminując

jednocześnie

samoregulacyjne

możliwości

mechanizmu

rynkowego. Powyższe założenia w konsekwencji prowadzą do wniosku, że wielkość

zatrudnienia zależy od wielkości dochodu narodowego. W ten sposób odwrócone zostaje

prawo Say’a i dowodzi się, że popyt na wyroby i usługi tworzy odpowiednią ich podaż, a

w konsekwencji określa stan i funkcjonowanie rynku pracy. Podstawowy problem

stanowi fakt, że nie wszystkie wydatki gospodarstw domowych w formie zapłaty za

TEORETYCZNE PODSTAWY RYNKU PRACY

Opracował: prof. WSNHiD dr hab. Paweł Churski

towary i usługi trafiają do przedsiębiorstw oraz nie wszystkie wydatki przedsiębiorstw

w formie płac trafiają do gospodarstw domowych. W tej sytuacji model obiegu

dochodów w gospodarce musi uwzględnić dopływy i wypływy. Podstawową formą

wypływów są oszczędności gospodarstw domowych, podatki i import. Dopływy

natomiast przybierają postać inwestycji przedsiębiorstw, wydatków rządowych

i eksportu. Zaburzenia w obiegu dochodów mogą doprowadzić do gromadzenia

nadwyżek towarów w przedsiębiorstwach, co w konsekwencji powoduje ograniczenie

produkcji i zatrudnienia. Tego typu problem rozwiązywany jest zgodnie z założeniem

modelu Keynes’a przez dostosowywanie dochodów, a nie jak głosi teoria

(neo)klasyczna, przez elastyczność cen

5

. W konsekwencji aby zapewnić stan równowagi

w gospodarce, a tym samym na rynku pracy należy oszacować ex ante wysokość

inwestycji przedsiębiorstw i oszczędności gospodarstw domowych na poziomie

dochodu

narodowego,

którego

wielkość odpowiada pełnemu zatrudnieniu

6

.

Przedstawiciele nurtu myśli (neo)keynesistowskiej przychylali się do koncepcji krzywej

Philips’a zakładającej względnie stałą, odwrotną relację między inflacją i bezrobociem

7

.

Twierdzili, że interwencjonizm państwowy jest koniecznym narzędziem korygującym

negatywne konsekwencje mechanizmu rynkowego. Umiejętne stosowanie narzędzi

polityki finansowej i pieniężnej pozwala „przesuwać” gospodarkę wzdłuż krzywej

Philips’a. Jak pisze M.Belka (1992, s. 336) „...Krzywa Philips’a zyskała szybko dużą

popularność i stała się , szczególnie w latach 60-tych i 70-tych, podstawą teoretyczną

polityki gospodarczej wielu rządów krajów wysoko rozwiniętych, które starały się

prowadzić swe gospodarki po „wąskiej ścieżce” nieinflacyjnego wzrostu, tj. unikać zbyt

wysokiego bezrobocia, jak i zbyt wysokiej inflacji...”. Trwało to do momentu, w którym

rzeczywistość gospodarcza podważyła przydatność krzywej Philips’a do wyjaśniania

zjawisk gospodarczych oraz kiedy jej założenia teoretyczne, szczególnie wątpliwe

podstawy mikroekonomiczne, zostały poddane krytyce przez Friedman’a i Phelps’a.

Zapoczątkowane przez Keynes’a rozważania nad prawidłowościami gospodarki są

kontynuowane

w rozważaniach

przedstawicieli

„nowego

keynesizmu”,

m.in.

F.Modigliani’ego i R.Stone’a. Pomimo wielu różnic, a niekiedy nawet krytyki poglądów

5

Model Keynes’a jest modelem krótkookresowym i statycznym, zakładającym m.in. stałość cen. Założenie to

jest jednym z podstawowych zarzutów stawianych przez krytyków tego podejścia.

6

Stan równowagi w gospodarce zgodnie z ujęciem Keynes’a to stan równowagi między globalnym popytem i

globalną podażą, który można osiągnąć przy różnym poziomie wykorzystania mocy produkcyjnych gospodarki,
w tym również przy występowaniu bezrobocia.

TEORETYCZNE PODSTAWY RYNKU PRACY

Opracował: prof. WSNHiD dr hab. Paweł Churski

Keynes’a, łączy je jednak wspólny sceptycyzm wobec możliwości zapewnienia przez

mechanizmy rynkowe równowagi przy stanie pełnego zatrudnienia.

Przedstawione dwa podejścia do wyjaśniania funkcjonowania gospodarki, a w

tym rynku pracy, zgodne z ekonomią klasyczną i keynesowską interpretacją ekonomii

gospodarczej stanowią podstawowe teorie ekonomii, których aktualność nie traci na

znaczeniu od początku XX w. Wszystkie te podejścia konkurują ze sobą, wzbogacają się

wzajemnie, a niekiedy nawet przenikają. Należy jednak podkreślić, że w okresie

ostatnich 25-30 lat (neo)klasyczny paradygmat wyjaśniania rzeczywistości gospodarczej

i poglądów zgodnych z tym podejściem cechuje najintensywniejszy rozwój, co w

rezultacie prowadzi do dominacji tej szkoły myśli ekonomicznej w wyjaśnianiu

mechanizmów rynku pracy.

2.3.

Rynek pracy w założeniach współczesnych teorii zatrudnienia i

rynku pracy

W obrębie tradycyjnych teorii rynku pracy wyróżnia się teorie szczegółowe

dotyczące wybranych aspektów mechanizmu rynkowego. Zalicza się do nich m.in.: teorię

krańcowej produktywności, teorię kształtowania popytu na pracę i teorię różnicowania

płac.

Zmiany obserwowane w gospodarce światowej, pojawianie się nowych

technologii i organizacji produkcji są przyczyną zmian na rynku pracy. W konsekwencji

powstaje potrzeba modyfikacji istniejących lub tworzenia nowych teorii i podejść

badawczych wyjaśniających funkcjonowanie rynku pracy w nowych warunkach

gospodarczych. W tych warunkach powstają współczesne teorie zatrudnienia i rynku

pracy. Do najbardziej znanych i powszechnie wykorzystywanych w badaniach rynku

pracy należą teoria segmentacji i jej współczesna modyfikacja związana z teorią

elastyczności.

Konsekwencją obserwowanego w okresie powojennym postępującego podziału

rynku pracy przy jednoczesnym braku skuteczności stosowanych programów

skierowanych na poprawę sytuacji na rynku pracy osób niepełnosprawnych, kobiet,

mniejszości etnicznych, etc. był rozwój nowej teorii nazwanej teorią segmentacji rynku

pracy. Pojęcie segmentacji ugruntowało się w amerykańskiej literaturze z zakresu

7

„Krzywą Phillips’a” wprowadził A.W.Phillips w artykule „The Relationship Between Unemployment and the

Rate Change of Money Rates in the United Kingdom, 1861-1957” (1968).

TEORETYCZNE PODSTAWY RYNKU PRACY

Opracował: prof. WSNHiD dr hab. Paweł Churski

ekonomiki pracy w latach sześćdziesiątych. Segmentacja rynku pracy nie została do

chwili obecnej w literaturze jednoznacznie zdefiniowana. Według H.Domańskiego

(1987) i J.Peck’a (1992) mianem segmentacji rynku pracy określa się najczęściej proces

podziału tego rynku na poszczególne części - segmenty. Za istotę segmentacji uważa się

zwykle jego rozpad na wiele odrębnych rynków (segmentów), różniących się między

sobą dostępnością dla zainteresowanych pracowników, wysokością otrzymywanego

wynagrodzenia za pracę, możliwościami rozwoju zawodowego oraz zasadami

ruchliwości pracowniczej. Zasadnicze znaczenie segmentacji rynku pracy polega na tym,

że przynależność pracownika do określonego segmentu rynku pracy kształtuje warunki

realizacji jego potrzeb związanych z pracą oraz jego pozycję społeczną. Innym

przejawem segmentacji rynku pracy jest jego struktura przestrzenna, czyli podział na

krajowy, regionalne i lokalne rynki pracy. Rozwój badań nad segmentacją rynku pracy

jest wyrazem alternatywnego podejścia w stosunku do (neo)klasycznej teorii

zatrudnienia, które neguje rolę płacy jako idealnego instrumentu kształtującego

równowagę rynku pracy. Badania z tego zakresu dotyczą przede wszystkim trzech grup

problemów:

(1) kryteriów segmentacji rynku pracy np. płeć, narodowość, poziom wykształcenia,

zawód,

(2) przyczyn segmentacji rynku pracy, a przede wszystkim odpowiedzi na pytanie: Czy

segmentacja rynku jest spowodowana celową działalnością, czy też jest wynikiem

działania mechanizmu rynkowego ?,

(3) konsekwencji segmentacji rynku pracy, głównie relacji między przynależnością do

danego segmentu, a np. wysokością płac, samorealizacją, stopniem zagrożenia

bezrobociem.

Wzrost zainteresowania tematyką segmentacji obserwowany w literaturze zagranicznej

szczególnie od początku lat 60-tych wiąże się bezpośrednio z koniecznością

ograniczania narastających w tym okresie skrajnie negatywnych społecznie

konsekwencji wynikających z przynależności do określonego segmentu rynku pracy

(bezrobocie, dysproporcje społeczne) oraz zahamowaniem rozwoju (neo)klasycznego

paradygmatu w teorii zatrudnienia. Badania rynku pracy w aspekcie jego segmentacji

odwołują się do dorobku ekonomii instytucjonalnej i radykalnej. Kontynuatorami

instytucjonalistów w badaniach nad segmentacją rynku pracy są P.Doeringer i M.Piore

(1971). Ich badania empiryczne dotyczą przede wszystkim przyczyn segmentacji rynku

TEORETYCZNE PODSTAWY RYNKU PRACY

Opracował: prof. WSNHiD dr hab. Paweł Churski

pracy. Rozwinęli oni koncepcję wewnętrznych rynków pracy, znaną z ekonomii

instytucjonalnej lat czterdziestych. Stwierdzali, że tworzenie się wewnętrznych rynków

pracy nie jest jedynie rezultatem działania dużych przedsiębiorstw oraz wzrostem

znaczenia związków zawodowych. Wewnętrzny rynek pracy według P.Doeringer’a i

M.Piore’a (1971) definiowany jest, jako część rynku pracy, w obrębie którego zasady

alokacji pracowników i ich wynagradzania wyznaczane są na drodze norm, zasad i

przepisów. Z kolei przedstawiciele ekonomii radykalnej przytaczający bardzo często

teorię marksistowską, przyczyn segmentacji rynku pracy upatrywali w konsekwencjach

prowadzonej walki klasowej. Jak stwierdza A.Francik i A.Pocztowski (1993, s.20)

„Przedstawiciele tego kierunku w latach sześćdziesiątych

8

upatrywali przyczyn

segmentacji rynku pracy w dążeniu kapitału do maksymalizacji profitu. Kontynuatorzy

tego kierunku w latach siedemdziesiątych zwracali uwagę, iż w wyniku postępującej

monopolizacji dochodzi do podziału rynku na stabilny, tzw. pierwotny segment, oraz

niestabilny, tzw. wtórny segment”. Pomimo wielu różnic w podejściu instytucjonalistów

i radykałów do problematyki segmentacji rynku pracy wspólną cechą tych teorii jest

krytyczne nastawienie do (neo)klasycznego paradygmatu wyjaśniania mechanizmu

rynku pracy, który przyczyn jego segmentacji upatruje w niedostatecznej mobilności

pracowników lub niedostatecznym ich potencjale pracy. Fakt ten zmusił kontynuatorów

kierunku (neo)klasycznego do obrony swoich poglądów za pomocą nowej argumentacji.

(Neo)klasycy odchodzą od traktowania segmentacji jako przejściowego zakłócenia

występującego na rynku, którego równowagę zapewnia mechanizm popytu i podaży.

Uznając wpływ różnych instytucji na rynek pracy oraz fakt jego segmentacji stwierdzają,

że rynek pracy składa się z wielu segmentów zintegrowanych jednak w modelach rynku

pracy, w których podstawą mechanizmu rynkowego jest zasada maksymalizacji zysków

oraz tradycyjna teoria cen. Kontynuację myśli (neo)klasycznej znajdujemy m.in. w teorii

potencjału ludzkiego, której przedstawiciele wyjaśniają rozpad rynku pracy i związane z

tym zróżnicowanie płac obniżaniem się produktywności pracowników, co

spowodowane było nierównymi możliwościami kształcenia i doskonalenia kwalifikacji

w miejscu pracy.

Oprócz prób określenia przyczyn segmentacji rynku pracy

rozwijały się jednocześnie teoretyczne koncepcje struktury segmentacji. Jako pierwszą,

uznaje się koncepcję trójsegmetowego rynku pracy C.Kerr’a (1954). Koncepcja ta

wprowadza podział ogólnego rynku pracy na:

8

Do przedstawicieli tego kierunku należą P.Baran i J.Sweezy (przyp. autora).

TEORETYCZNE PODSTAWY RYNKU PRACY

Opracował: prof. WSNHiD dr hab. Paweł Churski

(a) wolny (zewnętrzny) rynek pracy - na którym nie występują żadne bariery mobilności

pracowników, a wzajemne stosunki między pracodawcami i pracobiorcami reguluje

mechanizm płacowy,

(b) zawodowy rynek pracy - związany z funkcjonowaniem związków zawodowych,

a w konsekwencji stanowiący przejaw zinstytucjonalizowania rynku pracy,

(c) wewnątrzzakładowy rynek pracy - stanowiący drugi przypadek instytucjonalizacji

rynku pracy, obejmujący proces kształtowania i funkcjonowania rynku pracy

pracowników i miejsc pracy w obrębie danego przedsiębiorstwa .

Granice

między

wyróżnionymi

segmentami

wyznaczają

ustalenia

związków

pracodawców, związków zawodowych oraz instytucji państwowych, co razem tworzy

swoisty system regulacyjny rynku pracy. Każdy z segmentów może zawierać szereg

podsegmentów. Podział rynku pracy na segmenty w ujęciu C.Kerr’a stała się podstawą

dla innych koncepcji segmentacji rynku pracy. Kolejną teorią segmentacji rynku pracy,

za autorów której uważa się P.Doeringer’a i M.Piore’a (1971) jest koncepcja

dwusegmentowego (dualnego) rynku, zakładająca jego podział na:

(a) pierwotny rynek pracy - charakteryzujący się stabilnością zatrudnienia, wysokimi

wynagrodzeniami, lepszymi warunkami pracy i możliwościami awansu zawodowego,

(b) wtórny rynek pracy - na którym panują gorsze warunki pracy i płacy.

Twórcy tej koncepcji sformułowali również definicje wewnętrznego rynku pracy na

którym podstawą regulacji są akty normatywne oraz pojęcie zewnętrznego rynku pracy,

gdzie dominują prawidłowości popytu i podaży. Ustalili również, że wewnętrzny rynek

pracy wykazuje cechy rynku pierwotnego, a zewnętrzny rynek pracy cechy rynku

wtórnego. Powyższe koncepcje segmentacji rynku pracy, a szczególnie teoria dualnego

rynku pracy napotkały jednak wielu przeciwników stwierdzających, że podział rynku

pracy na dwa lub trzy segmenty jest zbyt dużym zunifikowaniem procesów

zachodzących na tym rynku. Krytycy tych koncepcji zwracali również uwagę na poważne

problemy w określaniu jednoznacznej granicy między pierwotnym i wtórnym rynkiem

pracy. Na tym gruncie, jak stwierdzają M.M.Fischer i P.Nijkamp (1987, s.47-49)

rozwinęły się teorie wielosegmentowych rynków pracy R.Loveridge’a, A.L.Mok’a,

M.J.Piore’a, w których kryteria podziału jak i liczba segmentów jest bardzo

zróżnicowana. Teorie segmentacji rynku pracy odgrywają bardzo istotną rolę w rozwoju

teorii zatrudnienia i rynku pracy. Zwracają one uwagę na możliwość i sposób

TEORETYCZNE PODSTAWY RYNKU PRACY

Opracował: prof. WSNHiD dr hab. Paweł Churski

modyfikacji (neo)klasycznego modelu rynku pracy, a przez to jak najlepsze

dostosowanie go do rzeczywistości gospodarczej.

Teoria segmentacji rynku pracy ulega modyfikacji w związku z pojawieniem się

modelu rynku pracy w warunkach elastyczności. Według Z.Chojnickiego (1993),

zmiany jakie obserwuje się współcześnie na rynku pracy, a które związane są

z pojawieniem się elastycznej organizacji produkcji będącej przejawem zasadniczych

zmian, jakie zachodzą w charakterze i roli pracy w postfordowskiej organizacji produkcji

podważają dotychczasowe modele segmentacji rynku pracy wyodrębniające dwa lub

więcej segmentów tego rynku, między którymi przepływ jest utrudniony. Nie znajdują

też potwierdzenia dotychczasowe podziały na „dobre” i „pewne” miejsca pracy jakie

oferują duże firmy w przeciwieństwie do mniej atrakcyjnych oferowanych przez drobne

przedsiębiorstwa. W rezultacie wewnętrzny rynek pracy wielkich firm kurczy się, a

dotychczasowe teorie segmentacji rynku pracy stają się nieodpowiednie w sytuacji, gdy

jak pisze B.Domański (1992) coraz większa część produkcji i zatrudnienia przypada na

małe przedsiębiorstwa i pracowników często tylko okresowo związanych z jakąkolwiek

firmą. Zmiany jakie obserwuje się w gospodarce nie pozostają bez wpływu na

funkcjonowanie rynku pracy, co w konsekwencji doprowadza do zmiany jego

charakteru. Wśród wielu relacji obejmujących proces restrukturyzacji rynku pracy

można wymienić elastyczność pracy. Analizując zmiany charakteru rynku pracy

Z.Chojnicki (1993, s. 186) wyróżnia dwa rodzaje elastyczności:

(a) elastyczność numeryczna lub zewnętrzna, czyli możliwość zmiany ilości zatrudnionej

siły roboczej i jej doboru pod względem umiejętności i kwalifikacji w zależności od

popytu na rynku,

(b) elastyczność funkcjonalna lub wewnętrzna, czyli duża umiejętność dostosowywania

się pracowników zarówno do szerokiego zakresu zadań, jak i wysiłku

spowodowanego falami wzmożonego popytu.

Identyfikacja powyższych dwóch rodzajów elastyczności na rynku pracy wymaga

powiązania ich z poszczególnymi segmentami rynku pracy. Elastyczność funkcjonalna

związana jest przede wszystkim z pierwotnym rynkiem pracy, natomiast elastyczność

numeryczna odnosi się do rynku wtórnego. Przykładem, który dobrze obrazuje

powyższe zależności jest model struktury rynku pracy w warunkach elastyczności

opracowany przez British Institute of Management Studies przedstawiony w pracy

Z.Chojnickiego (1993). Interpretacja tego modelu przedstawia się następująco:

TEORETYCZNE PODSTAWY RYNKU PRACY

Opracował: prof. WSNHiD dr hab. Paweł Churski

(1) Grupa zasadnicza składa się z pracowników pełnoetatowych o stałym i pewnym

statusie, którzy zaangażowani są w podstawowe działalności firmy. Mają oni dobre

perspektywy na awans. Pracownicy tej grupy są elastyczni funkcjonalnie

tj. przystosowani do wykonywania różnych zadań,

(2) Grupa peryferyjna składa się z dwóch podgrup. Pierwszej obejmującej pracowników

pełnoetatowych o kwalifikacjach łatwo dostępnych na rynku pracy do których zalicza

się m.in. urzędników, sekretarki oraz pracowników fizycznych wykonujących pracę

rutynową wymagającą mniejszych umiejętności. Są to pracownicy wykonujący

pomocnicze działalności, podatni na redukcje zatrudnienia. Drugiej - składającej się

z pracowników na niepełnym etacie, zatrudnianych dorywczo, zatrudnianych na czas

określony lub tymczasowo, subkontrahentów, osoby szkolone z subsydiów

państwowych, których stanowiska pracy są jeszcze mniej pewne niż w pierwszej

grupie peryferyjnej. Pracownicy grupy peryferyjnej są elastyczni ilościowo.

W przedstawionym modelu bardzo istotną rolę odgrywa wyodrębnienie w strukturze

rynku pracy trzonu i peryferii w obrębie poszczególnych kategorii zawodowych. Jednym

z podstawowych kryteriów kształtujących pozycję pracowników na rynku pracy w tym

modelu jest czas zatrudnienia. Jak stwierdza Z.Chojnicki (1993, s.187) „... podsumowanie

analizy postmodernizacyjnych zmian organizacji pracy i produkcji pozwala stwierdzić,

że nie doprowadziły one do utworzenia w pełni ukształtowanego nowego

postfordowskiego systemu organizacji gospodarki....”. Należy również podkreślić, że

założenie zakładające bezpośredni wpływ elastyczności produkcji na rozwój procesów

elastyczności na rynku pracy wymaga weryfikacji na podstawie bardzo dokładnych

analiz tego zjawiska

9

. Elastyczność pracy wraz z pozostałymi przejawami zmian

organizacji pracy i produkcji stanowią jednak ważne procesy, które w sposób istotny

wpływają na funkcjonowanie współczesnej gospodarki kształtując m.in. nowe zjawiska

na rynku pracy.

W obrębie współczesnych teorii rynku pracy podobnie jak w przypadku teorii

tradycyjnych wyróżnia się teorie szczegółowe dotyczące wybranych aspektów

mechanizmu rynkowego. Zalicza się do nich m.in.: teorię kapitału ludzkiego, teorię

naturalnej stopy bezrobocia, teorie poszukiwań, teorię pryncypała i agenta, teorię

9

Patrz prace A.J.Scott’a (1988), J.Peck’a (1992).

TEORETYCZNE PODSTAWY RYNKU PRACY

Opracował: prof. WSNHiD dr hab. Paweł Churski

kontraktu, teorie konfliktu między pracownikami a osobami poszukującymi pracy oraz

teorię histerezy

10

.

LITERATURA

Balcerowicz L., 1989. Systemy gospodarcze. Elementy analizy porównawczej. Warszawa.

Begg D., Fischer S., Dornbusch R., 1993. Ekonomia. Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne. Warszawa

Belka M., 1992. Główne nurty współczesnej ekonomii. Ekonomista. nr 3/1992. Warszawa. s. 333 - 351.

Blaug M., 1994. Teoria ekonomii. Ujęcie retrospektywne. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa.

Bruda M., Wyplosz Ch., 1995. Makroekonomia. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. Warszawa.

Chojnicki Z., 1993. Postmodernistyczne zmiany globalnego porządku społeczno-gospodarczego. W: pod.
red. A.Kukliński. Polonia, Quo vadis?. Europejski Instytut Rozwoju Regionalnego i Lokalnego. z. 12/45.
Warszawa. s. 167-204.

Cyrson E.F. (red.), 1993. Ekonomia. Podręcznik dla nieekonomicznych kierunków uniwersyteckich. Polski
Dom Wydawniczy „ŁAWICA”. Poznań.

Domański B., 1992. Postfordowski elastyczny model produkcji a jej przestrzenne organizacja. Biuletyn
Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju. Polska Akademia Nauk. z. 159. Warszawa. s. 49-73.

Domański H., 1987. Segmentacja rynku pracy a struktura społeczna. Ossolineum, Wrocław.

Doeringer P., Piore M., 1971. Internal labour markets and manpower analysis, Lexington. Massachusetts.

Fischer M.M., Nijkamp P., 1987a. Spatial labour market analysis: Relevance and scope. W: pod red.
M.M.Fischer, P.Nijkamp. Regional labour markets. Contributions to Economic Analysis vol. 168 North
Holland.. s. 1-33.

Francik A., Pocztowski A., 1993. Wybrane problemy zatrudnienia i rynku pracy. Akademia Ekonomiczna w
Krakowie. Kraków.

Grzeszczyk T., 1990. Rynek pracy w reformowanej gospodarce Polski. Restrukturyzacja gospodarki
regionalnej i lokalnej. Instytut Planowania Akademii Ekonomicznej w Poznaniu. z. 5. Poznań.

Jabłońska A., 1996. Podstawowe kategorie gospodarki towarowo-pieniężnej. W: (red.) W.Milewski.
Elementarne zagadnienia ekonomii. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa.

Jarmołowicz W., 1993. Rynek i infrastruktura rynkowa. W: (red.) W.Balicki. Makroekonomia.
Wydawnictwo „AND...”. Warszawa. s. 259-278.

Kamerschen D.R., McKenzie R.B., Nardinelli D. 1993. Ekonomia. Fundacja Solidarności. Gdańsk.

Kaufman B.E., 1986. The Economics of Labour Market and Labour Relations. The Dryden Press.

Kerr C., 1954. The balkanization of labor markets. W: Labor Mobility and Opportunity, (red.) E.W. Baker.
Massachusets Institute of Technology. New York. s. 92-100.

10

Przegląd współczesnych teorii zatrudnienia i rynku pracy zawierają prace W.Stankiewicza (1987), A.Francik i

A.Pocztowskiego (1993) oraz M.Blauga (1994)

TEORETYCZNE PODSTAWY RYNKU PRACY

Opracował: prof. WSNHiD dr hab. Paweł Churski

Lipowski A., 1988. Mechanizm rynkowy w gospodarce polskiej. Podstawy teoretyczne, perspektywy ,
dylematy. Warszawa.

Peck J., 1992. Labor and agglomeration: control and flexibility in local labor markets. W: Economics
Geography, Vol. 68, No 4. Clark University. Worcester, Massachusetts. s. 325-347.

Scott A. J., 1988. Flexible production systems and regional development: The rise of new industrial spaces
in North Amercia and estern Europe. International Journal of Urban and Regional Reaserch. Vol. 12. s. 171-
186.

Stankiewicz W., 1987. Historia myśli ekonomicznej. Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne. Warszawa.