7

Wstęp

Obywatelstwo, zapoczątkowane ideami Rewolucji Francuskiej, po-

przez Deklarację Praw Człowieka i Obywatela, określone także prawami
i obowiązkami w konstytucjach państw, przeszło głęboką ewolucję.

Nie będąc kategorią statyczną, instytucja obywatelstwa wywołuje sze-

reg kontrowersji, zwłaszcza w kontekście braku jednoznacznych odpowie-
dzi na pytania o kierunek, w jakim powinno i w jakim będzie ewoluować,
w szczególności zaś o jego zakres przedmiotowy i podmiotowy.

Obywatelstwo jest szczególną emanacją suwerenności państwa. Jako

jedyny suwerenny podmiot, tylko państwo decyduje o tym, kto jest a kto nie
jest jego obywatelem. W tym miejscu należy też podkreślić, że państwa nie
mogą wzajemnie dezawuować rozwiązań prawnych, prowadzących – czy to
w sposób pierwotny, czy wtórny – do nabycia obywatelstwa.

Obywatelstwo, będąc szczególnym węzłem prawnym, łączącym osobę

fi zyczną z państwem poprzez zdefi niowanie wzajemnych praw i obowiąz-
ków, było – do czasu Traktatu z Maastricht – instytucją, która występowała
jedynie w relacji: państwo – obywatel. Należy podkreślić, że od wejścia
w życie Traktatu z Maastricht, obywatelstwa w sensie podmiotowym nie
utożsamia się już wyłącznie z państwem. Obywatel Unii Europejskiej, to
podmiot szczególny.

Art. 8 [17] Traktatu o Unii Europejskiej expressis verbis stanowi:

„Ustanawia się obywatelstwo Unii. Obywatelem Unii jest każda osoba ma-
jąca przynależność Państwa Członkowskiego”.

W kolejnym traktacie reformującym, w tzw. Traktacie z Amsterdamu

(2 października 1997 r.), w celu podkreślenia akcesyjnego charakteru oby-
watelstwa Unii Europejskiej dodano w art. 17: „obywatelstwo Unii uzupeł-
nia, a nie zastępuje obywatelstwa narodowego”.

Wejście w życie Traktatu z Lizbony (1 grudnia 2007 r.), zwanego „ma-

łym traktatem rewizyjnym”, w zakresie obywatelstwa Unii wniosło, jak do-
tychczas, najwięcej zmian. Nowe regulacje dotyczące obywatelstwa Unii
Europejskiej, zamieszczone zostały w Traktacie o Unii Europejskiej (Po-
stanowienia o zasadach demokratycznych), jak również w traktacie o funk-
cjonowaniu Unii Europejskiej, w którym zmieniono dotychczasowy tytuł
w części drugiej: Obywatelstwo Unii na: Niedyskryminacja i obywatelstwo
Unii. Na szczególne podkreślenie zasługuje ust. 4 art. 9 Traktatu o Unii Eu-
ropejskiej, na mocy którego nadaje się prawo inicjatywy obywatelskiej do
wszczęcia procesu prawotwórczego obywatelom Unii Europejskiej, w licz-
bie nie mniejszej niż milion.

Stefan Marek Grochalski

8

Od powołania przez Traktat z Maastricht nowej kategorii prawnej:

obywatelstwo Unii Europejskiej, w którym to traktacie, oprócz utworzenia
obywatelstwa Unii Europejskiej formalnie określono również jego zakres
podmiotowy i przedmiotowy, upłynie w 2012 roku dwadzieścia lat. Ta okrą-
gła rocznica upoważnia z jednej strony do refl eksji, z drugiej zaś do prezen-
towania opinii i prowadzenia dalszej naukowej analizy tej instytucji.

Autorzy prezentowanej pracy są pracownikami Katedry Prawa Admi-

nistracyjnego Wyższej Szkoły Biznesu w Dąbrowie Górniczej. W dwudzie-
stą rocznicę wejścia w życie Traktatu z Maastricht podjęli się opracowania
kwestii, które są bliskie ich zainteresowaniom naukowym.

Publikację rozpoczyna przeglądowa praca Mariusza Witkowskiego,

Podstawowe swobody Unii Europejskiej w świetle wybranego orzecznictwa
Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości. Autor wskazuje na fakt, iż po-
rządek prawny Rzeczypospolitej Polskiej począwszy od dnia 1 maja 2004 r.
stał się multicentryczny, a swobody Unii Europejskiej stały się swobodami,
z których mogą korzystać również obywatele polscy. W systemie multicen-
trycznym – kontynuuje autor – zachodzi szereg zależności między prawem
Rzeczypospolitej Polskiej, jako prawem krajowym, a prawem Unii Europej-
skiej i Kartą Praw Podstawowych, która ma moc równą traktatom. Swobody
Unii Europejskiej podnoszą poziom życia obywateli Unii. Ogromną rolę
w dostępie obywatela Unii Europejskiej do pełnego korzystania ze swobód
Unii odgrywa Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej w Luksemburgu
(ETS) oraz sądy państw członkowskich, które orzekają na podstawie prawa
Unii.

Artykuł autorstwa Pawła Witkowskiego, Prawa jednostki w Europej-

skim Kodeksie Dobrej Administracji i Kodeksie Postępowania Administra-
cyjnego, prezentuje Europejski Kodeks Dobrej Administracji. Nie jest on
aktem normatywnym o charakterze powszechnie obowiązującym. Ma rangę
uchwały Parlamentu Europejskiego i z tego powodu w stosunkowo słaby
sposób chroni prawa jednostki. Jak podkreśla autor, w zakresie treści, w po-
równaniu z treścią Kodeksu postępowania administracyjnego, jest aktem
stosunkowo ogólnikowym. Jego zaletą jest szeroko określony zakres przed-
miotowy stosowania i uniwersalny charakter. Kodeks ma zastosowanie nie
tylko do spraw administracyjnych, ale do wszystkich relacji instytucji Unii
Europejskiej z jednostką.

Kolejny tekst, którego autorką jest Agnieszka Ziółkowska, Instytucja

skargi do Europejskiego Rzecznika Praw Obywatelskich, przybliża i anali-
zuje instytucję skargi do Ombudsmana, jako jednego ze środków pozasą-
dowych, przysługujących obywatelowi Unii Europejskiej. Autorka zwraca
uwagę, iż zakres podmiotowy objęty tego rodzaju kontrolą stanowią insty-
tucje unijne, z wyjątkiem Trybunału Sprawiedliwości oraz Sądu I instancji.

Wstęp

9

Podmiotem legitymowanym do wniesienia skargi są obywatele Unii, sama
zaś skarga może mieć zarówno charakter indywidualny jak i zbiorowy. Do-
tychczasowa praktyka wskazuje, iż instytucja skargi do Rzecznika jest coraz
bardziej powszechna i niewątpliwie jest przydatnym narzędziem w obliczu
rozwoju funkcji i zadań administracji unijnej.

Celem obszernego artykułu Stanisława Dolaty, Ochrona obywateli Unii

Europejskiej przed dyskryminacją podatkową jest przybliżenie problema-
tyki przeciwdziałania dyskryminacji podatkowej w Unii Europejskiej. Za-
gadnienia te przedstawione zostały na tle ogólnej charakterystyki unijnego
prawa podatkowego i pojęcia dyskryminacji podatkowej. Charakteryzując
pojęcie i rolę harmonizacji, jej rozwój i metody, autor przedstawia również
przebieg tego procesu w ramach Unii Europejskiej oraz koncepcje dalszych
działań w tym zakresie. Podkreślając znaczenie procesów harmonizacji jako
metody przeciwdziałania dyskryminacji podatkowej, autor zwraca uwa-
gę na rolę nadzoru nad stosowaniem prawa podatkowego przez Trybunał
Sprawiedliwości Unii Europejskiej i sądy administracyjne poszczególnych
państw członkowskich. W artykule przedstawiono również niektóre dane
liczbowe dotyczące tego rodzaju działań.

Krystyna Celarek w pracy zatytułowanej Ochrona danych osobowych

w Unii Europejskiej – kierunki zmian, podnosi kwestie związane z ochroną
danych i prywatności w Unii Europejskiej, w trzecim tysiącleciu. Autorka
zwraca uwagę na konieczność znalezienia odpowiedzi na nowe wyzwania
stawiane przez technologię i globalizację informacji, zagwarantowanie sku-
tecznej ochrony praw obywatela Unii i jego podstawowych wolności oraz
możliwości wykonywania tych praw, w szczególności zaś prawa do posza-
nowania życia prywatnego i rodzinnego podczas przetwarzania danych oso-
bowych, a także egzekwowania podstawowych zasad ochrony danych. Za
szczególnie istotne autorka uważa rozwiązanie problemów przejrzystości
naruszeń bezpieczeństwa danych, prawa właściwego i odpowiedzialności
za wykorzystanie rozwiązań informatycznych w procesie przetwarzania da-
nych osobowych.

Kolejny materiał, Ochrona dyplomatyczna i konsularna na terytorium

państw trzecich prawem obywatela Unii Europejskiej, autorstwa Stefana
Marka Grochalskiego, prezentuje i omawia instytucję obywatelstwa, jako
jednej z podstawowych kategorii suwerennego państwa. Dalsza część ma-
teriału dotyczy już obywatelstwa Unii Europejskiej, jako nowej kategorii
prawnej. Autor przedstawia jedną z podstawowych a zarazem najważniej-
szych cech przedmiotowych obywatelstwa Unii Europejskiej, jaką jest pra-
wo jej obywatela do opieki dyplomatycznej i konsularnej. Analizie zostają
poddane obowiązujące w tym zakresie regulacje prawne oraz praktyka do-
tycząca tej kwestii.

Stefan Marek Grochalski

10

W tekście Macieja Mączyńskiego, zatytułowanym Europejskie wzor-

ce ochrony konsumentów, odnajdujemy między innymi stwierdzenie, że
konsumenci odgrywają wiodącą rolę w naszym systemie ekonomicznym.
Ochrona konsumentów obejmuje prawa i organizacje desygnowane w celu
zagwarantowania uprawnień konsumenckich. Ochrona konsumentów jest
postrzegana, jako „prawo dobra publicznego”. Autor wskazuje na fakt, iż
konieczność harmonizacji prawa polskiego z prawem Unii Europejskiej sta-
nowi cel licznych porozumień na rzecz konsumentów – co pozostaje w zgo-
dzie z założeniem, iż dobro konsumentów stanowi kwestię wiodącą. Autor
podkreśla, że dyskusja na temat przyszłości modelu ochrony konsumentów
jest wciąż otwarta.

Prezentowany materiał zamyka artykuł Aleksandry Hadzińskiej-Wy-

robek, Stosowanie procedury dublińskiej w Polsce wobec osób niebędących
obywatelami Unii Europejskiej. Artykuł stanowi analizę sytuacji uchodź-
ców w Unii Europejskiej, jako osób nieposiadających obywatelstwa unijne-
go, postrzeganej przez pryzmat wspólnej polityki azylowej oraz procedury
dublińskiej. W swej pracy autorka szczególną uwagę poświęca procedurze
odsyłania oraz przyjmowania uchodźców przez kraje stanowiące zewnętrz-
ne granice Unii. Omawia także praktykę w stosowaniu procedury dubliń-
skiej, z wyjątkowym uwzględnieniem zasad działania Urzędu do Spraw
Cudzoziemców RP.

Lista publikacji dotyczących instytucji obywatelstwa jest bogata,

przede wszystkim w odniesieniu do obywatelstwa krajowego. Problematy-
ka obywatelstwa Unii Europejskiej, szczególnie w kontekście prawa unijne-
go, również doczekała się licznych opracowań. Autorzy niniejszej, kolejnej
obejmującej powyższe kwestie publikacji wyrażają nadzieję, że opracowa-
ne przez nich i przedstawione artykuły spotkają się z życzliwym odbiorem
wśród czytelników, zainteresowanych omawianymi tu zagadnieniami.

Stefan Marek Grochalski