Maciej Bechta

Tajne organizacje wojskowe i polityczne

Podlasia

Zawiązki pierwszych organizacji konspiracyjnych powstały na Podlasiu już w

październiku 1939 roku. Inicjatywy konspiracyjne rodziły się zarówno na miejscu,

jak i były inspirowane przez koła związane z rządem emigracyjnym. Ich ośrodkami

były tradycyjne organizacje polityczne działające w regionie przed wojną, a także

poszczególne, bardziej energiczne jednostki: terenowi działacze społeczni, byli

oficerowie i podoficerowie rezerwy WP, kolejarze, młodzież z byłych szkół

podchorążych, podoficerskich, „Strzelca” czy szkolnych hufców Przysposobienia

Wojskowego i Wychowania Fizycznego. Cechą charakterystyczną konspiracji był

udział w niej całych rodzin. Na Podlasiu stawały do niej całe wsie. Wśród rodzin

miejskich na pierwszy plan wysunęły się rodziny wojskowe, kolejarskie,

nauczycielstwo i urzędnicy.

Pod względem politycznym organizacje i grupy konspiracyjne stanowiły

mozaikę przeróżnych kierunków, orientacji, postaw. Ich oblicze polityczne było

często bliżej nie sprecyzowane, w początkowym jednak okresie dominowała myśl

polityczna i inicjatywa organizacyjna środowisk inteligenckich. Spośród ich

najwcześniej wykształciły się podstawowe ośrodki dyspozycyjne. W następnych

fazach praca konspiracyjna skoncentrowała się głównie na środowisku chłopskim i

nielicznym w regionie, ze względu na brak przemysłu, środowisku robotniczym

(głównie kolejarze).

Obok Służby Zwycięstwu Polski – Związku Walki Zbrojnej, organizacji

wojskowej o znacznie szerszym niż pozostałe zasięgu wpływów i stanie liczebnym,

na Podlasiu powstały i w różnym stopniu przejawiały swą działalność w pierwszym

okresie okupacji m.in. Organizacja Wojskowa „Wilki” (OWW), Komenda Obrońców

Polski (KOP), Związek Czynu Zbrojnego (ZCZ), Organizacja Wojskowa

„Brochwicz” (OW „Brochwicz”), Tajna Armia Polska (TAP), Chłopska Organizacja

Wolności „Racławice” (ChOW „Racławice”) z jej siłą zbrojną Polską Organizacją

Zbrojną (POZ), Stronnictwo Ludowe „Roch” (SL „Roch”) i jego oddziały wojskowe,

Bataliony Chłopskie (BCh), Kadra Polski Niepodległej (KPN), Polska Partia

Socjalistyczna (PPS) z jej formacja Gwardia Ludową – PPS (GL-PPS), Obóz Polski

Walczącej (OPW), Gwardia Obrony Narodowej (GON), Polska Organizacja

Wojskowa (POW), Związek Walki Zbrojnej „Wisła” (ZWZ „Wisła”), Wojskowe Siły

Zbrojne (WSZ), Organizacja „Orła Białego” (OOB), Ruch „Miecz i Pług” lub

Zjednoczone Organizacje „Miecz i Pług” (MiP), Konfederacja Narodu (KN) z jej

formacja wojskową – Konfederacją Zbrojną (KZ), Polska Niepodległa (PN), Tajna

Organizacja Wojskowa (TOW), Polski Związek Wolności (PZW), Stronnictwo

Narodowe (SN) z Narodową Organizacją Wojskową (NOW).

Obok nich działały w regionie przedpeperowskie organizacje komunistyczne –

grupy Stowarzyszenia Przyjaciół ZSRR, Związek Walki Wyzwoleńczej (ZWW),

Związek Młodochłopski, który następnie przyjął nazwę Bojowej Organizacji

Ludowej (BOL).

1

Te organizacje pierwszych lat okupacji charakteryzowały się różną

liczebnością oraz różnym zasięgiem terenowym i zmiennym stosunkiem do rządu

emigracyjnego.

Tworzące się tuż po klęsce wrześniowej pierwsze grupy konspiracyjne

odzwierciedliły ogromne zaangażowanie społeczeństwa polskiego. Powstanie Służby

Zwycięstwu Polski a następnie ZWZ oznaczało, że pozostały one w podziemiu a idea

państwowości podtrzymywana jest przez patriotów polskich i wierny tradycjom

niepodległościowym region podlaski.

W powiatach podlaskich podległych Okręgowi Lubelskiemu pierwsze

konspiracyjne komórki ruchu oporu powstały już jesienią 1939 roku. Lokalne

związki konspiracyjne rozpoczęły działalność we wszystkich ośrodkach miejskich i

w wielu punktach wiejskich. Ożywionym i systematycznie rozwijającym się

ośrodkiem ruchu oporu stała się Biała Podlaska, gdzie konspiracyjna siatka powstała

jesienią 1939 roku. Emisariusze SZP pojawili się w Białej Podlaskiej już w

listopadzie 1939 roku, przystępując do montowania w jedną całość poszczególnych

grup konspiracyjnych, skupiających w swych szeregach byłych wojskowych

zawodowych, oficerów i podoficerów rezerwy Wojska Polskiego oraz młodzież

byłych szkół podchorążych, podoficerskich, „Strzelca” czy szkolnych hufców

Przysposobienia Wojskowego i Wychowania Fizycznego. Pierwszym komendantem

1

S. Lewandowska, Ruch oporu na Podlasiu 1939-1944, Warszawa 1982, s.126

Obwodu ZWZ w Białej Podlaskiej był kpt. Andrzej Baj (ps. „Wujek”, „Wilski”).

2

Do konspiracyjnych szeregów organizacji o charakterze wojskowym licznie

garnęła się młodzież z podlaskich miast, miasteczek i wsi. Ponadto młodzi ludzie na

wiadomość o tworzeniu się we Francji oddziałów armii polskiej opuszczali swe

rodzinne domy, by przedzierać się przez graniczne kordony i na obczyźnie w

żołnierskim mundurze i z bronią w ręku podejmować walkę z wrogiem. Nie

wszystkim się jednak udawało. Wielu z nich zostało schwytanych na próbie

przekroczenia granicy.

W pierwszej, początkowej fazie organizacyjnej przyjęto formę

konspiracyjnych „trójek”, dość szybko zastąpionych systemem grup

pięcioosobowych, rozwijającym się stopniowo lecz systematycznie w siatkę

konspiracyjną. System ten polegał na tym, że każdy z członków najpierw utworzonej

piątki mającej charakter kierowniczy organizował własną czteroosobową grupę

(1+4=5). Następnie tworzono kolejne „piątki”, zwiększając w ten sposób stan

liczbowy organizacji. Z upływem czasu, w miarę rozwoju stanu osobowego

organizacji, co nastąpiło wiosną 1942 roku, rozpoczęto tworzenie właściwej struktury

organizacyjnej w postaci ośrodków terenowych oraz odpowiednich służb, a więc

dowodzenia, łączności, wywiadu i kontrwywiadu, uzbrojenia, kwatermistrzostwa,

kolportażu prasy oraz punktów i skrzynek kontaktowych.

W okresie od późnej jesieni 1939 roku do wiosny 1940 roku działalność

wszystkich konspiracyjnych organizacji niepodległościowych istniejących wówczas

na Podlasiu polegała w zasadzie na pozyskiwaniu członków, rozwoju liczbowym,

kolportażu prasy, dostarczanej z większych ośrodków kierowniczo –

dyspozycyjnych, niekiedy wydawanej (w różnej formie) własnymi siłami.

Gromadzono, zabezpieczano i konserwowano posiadaną w tajnych magazynach broń

i amunicję. Nie było jej zbyt wiele, ale służyć mogła do podejmowania akcji

dywersyjnych oraz do celów szkoleniowych.

3

Pierwszymi konspiracyjnymi organizacjami niepodległościowymi, które

2

A. Charczuk, Związek Walki Zbrojnej – Armia Krajowa na Podlasiu 1939-1943, [w:] Podlasie w czasie II wojny
światowej, [pod.red.] W. Ważniewskiego Siedlce 1997, s. 48-49

3

J. Sroka, Początki konspiracyjnej walki, Na Podlasiu 1939-1944. „Słowo Podlasia”1989, nr 44, s. 7

powstały i rozwinęły swoją działalność w rejonie bialskim już w drugiej połowie

listopada i w grudniu 1939 roku były przede wszystkim takie organizacje jak: „Miecz

i Pług”, Polska Organizacja Zbrojna, Komenda Obrońców Polski i Organizacja Orła

Białego. Emisariusze tych organizacji pojawili się na Podlasiu m.in. w powiatach

bialskim i radzyńskim w połowie listopada 1939 roku, szybko nawiązując kontakty w

różnych środowiskach w miastach i wioskach.

Jednym z takich emisariuszy był Artur Peoplau, oficer zawodowy 34 pp. Na

Podlasie skierowała go organizacja „Miecz i Pług”, której był członkiem

Organizatorem i przywódcą „Miecza i Pługa” był jego brat, ksiądz Leon Peoplau,

używający pseudonimów „Wolan” i „Wolanin”. Ksiądz Leon Peoplau wraz ze swym

bratem, Arturem często odwiedzał Podlasie, prowadząc konspiracyjne narady i

zebrania w mieszkaniach zaufanych ludzi, nieraz na podlaskich plebaniach. Artur

Peoplau korzystając ze swych znajomości i kontaktów ze środowiskiem byłych

oficerów i podoficerów oraz żołnierzy swojej kompanii, którą dowodził we wrześniu

1939 roku zmontował kierownictwo powiatowe „Miecza i Pługa” w Siedlcach,

Łukowie i Białej Podlaskiej. W Białej Podlaskiej w składzie kierownictwa

powiatowego, obejmującego swym zasięgiem miasto Biała Podlaska i północną część

powiatu z ośrodkami w Serpelicach i Borsukach byli m.in. por. Józef Maciąg i sierż.

Stefan Piekut (obaj z 34 pp). Działalność „Miecza i Pługa” nie trwała tutaj długo, bo

do końca 1940 roku, względnie do początków 1941 roku kiedy to został aresztowany

ks. Leon Peoplau przez gestapo, a następnie zamordowany w obozie w Oświęcimiu

28 sierpnia 1941 roku. Artur Peoplau po śmierci swego brata wstąpił w szeregi

Związki Walki Zbrojnej.

4

Organizacja Orła Białego była jednym z pierwszych tajnych stowarzyszeń o

charakterze społeczno – wojskowym w okupowanym przez wroga kraju. Powstała

już w drugiej połowie września 1939 roku. Członków Organizacji Orła Białego

obowiązywała przysięga, której słowa brzmiały następująco: „Przysięgam przed

Bogiem Wszechmogącym i Wszechobecnym, że będę walczył ze wszystkich sił i

zdolności o odzyskanie wolnej i niepodległej Polski. Tajemnie organizacji będę

4

Ibidem, s. 7

strzegł. Rozkazy przełożonych będę wypełniał bezwarunkowo i z najlepszą wolą.”

5

Emisariuszami Organizacji Orła Białego, skierowanymi z Lublina do powiatów:

bialskiego, łukowskiego i radzyńskiego byli: Stefan Sikorki ps. „Okoń”, „Skiba”,

Kazimierz Iwanczewski ps. „Kazubek”. Obaj mieli szeroki znajomości w kręgach

bialskich prawników i adwokatów. Wiosną 1940 roku organizacja ta istniała i działała

na Podlasiu, wśród kręgów inteligencji Białej Podlaskiej, Miedzyrzeca i Radzynia

Podlaskiego, tworząc siatkę konspiracyjną podporządkowaną komendzie okręgu w

Lublinie. Nie była organizacją liczną. Grupując w swych szeregach przedstawicieli

miejscowej inteligencji posiadała raczej charakter kadrowy. Członkiem Organizacji

Orła Białego był burmistrz Janowa Podlaskiego – Stanisław Barański, który w

ramach gestapowskiej akcji oznaczonej kryptonimem AB, został aresztowany a

następnie rozstrzelany 23 sierpnia 1940 roku w lesie Garbarka koło Białej Podlaskiej.

Liczne aresztowania członków Organizacji Orła Białego nie tylko na Podlasiu

sprawiły, że organizacja ta uległa rozproszeniu i rozbiciu. Członkowie tej organizacji,

którzy uniknęli aresztowań p[o nawiązaniu kontaktów ze Związkiem Walki Zbrojnej i

jego siatką terenową, wstąpili do jego szeregów.

6

Zbliżoną ideowo i politycznie do Organizacji Orła Białego była konspiracyjna

organizacja niepodległościowa o charakterze wojskowym pod nazwą Komenda

Obrońców Polski, działająca na Podlasiu w tych samych kręgach inteligenckich oraz

przedwojennych działaczy Związku Strzeleckiego, dawnych członków POW,

instruktorów PW i WF. Komenda Obrońców Polski miała dość liczną i dobrze

zorganizowaną siatkę konspiracyjną na Lubelszczyźnie i Podlasiu. W podlaskiej

konspiracyjnej siatce tej organizacji działali m.in. kpr. podch. Mieczysław

Chmielewski i jego brat, Stefan Chmielewski (z Worońca), ppor. Mieczysław

Szutkowski (ze Swór), kpr. podch. Artur Borkowski i ppor. rez. Bolesław Koślacz

(obaj z Białej Podlaskiej). Zajmowali się gromadzeniem broni i amunicji, nasłuchem

radiowym oraz kolportażem organu prasowego wydawanym przez KOP pod tytułem

„Polska Żyje”. Liczne aresztowani dokonane przez gestapo wśród członków KOP,

szczególnie w kręgu kadry kierowniczej osłabiły działalność siatki terenowej m.in. na

5

J. Sroka, W konspiracyjnym kręgu. Na Podlasiu 1939-1944, „Słowo Podlasia”, 1989, nr 49, s. 7

6

Ibidem, s. 7

Podlasiu. Przy końcu 1940 roku większość członków KOP, podobnie jak członków

Organizacji Orła Białego, którzy uniknęli aresztowania, zasiliło szeregi Związku

Walki Zbrojnej.

Prócz organizacji prolondyńskich, w 1942 roku w powiecie bialskopodlaskim

odrodził się ruch komunistyczny. Powstaje tutaj Polska Partia Robotnicza (PPR).

Organizację bojową PPR miał tworzyć na Podlasiu Jakub Aleksandrowicz (ps.

„Alek”, „Argentyńczyk”). W styczniu 1942 roku udało mu się założyć pierwszą na

Podlasiu komórkę PPR w jego rodzinnym Piszczacu. Zorganizował on na tym terenie

grupę zbrojną GL, operującą w rejonie Białej Podlaskiej.

7

Wśród wielu

przeprowadzonych przez Aleksandrowicza na szczególną uwagę miało zasługiwać

opanowanie w lipcu 1942 roku – osady Łomazy.

8

Działalność jego nie trwała długo,

ponieważ już pod koniec 1942 roku doszło do zagłady jego grupy GL.

9

7

S. Lewandowska, op.cit., s. 173-176

8

Szerzej na temat działalności Jakuba Aleksandrowicza na Podlasiu opisuje Mariusz Bechta w swojej książce
Rewolucja, mit, bandytyzm. Komuniści na Podlasiu w latach 1939-1944, Warszawa-Biała Podlaska 2000

9

[zob.] M. Bechta, Rewolucja, mit, bandytyzm. Komuniści na Podlasiu w latach 1939-1944, Warszawa-Biała
Podlaska 2000, s. 68

Bibliografia:

S. Lewandowska, Ruch oporu na Podlasiu 1939-1944, Warszawa 1982

A. Charczuk, Związek Walki Zbrojnej – Armia Krajowa na Podlasiu 1939-1943

J. Sroka, Początki konspiracyjnej walki, Na Podlasiu 1939-1944. „Słowo Podlasia”1989, nr 44, s. 7

M. Bechta, Rewolucja, mit, bandytyzm. Komuniści na Podlasiu w latach 1939-1944, Warszawa-Biała

Podlaska 2000