UTOPIJNY SOCJALIZM I KOMUNIZM

- Stworzenie dobrego społeczeństwa jest sprawą przyszłości.
- Społeczne potrzeby są tożsame z potrzebami stanu IV= proletariatu.

Socjalizm XIX w
- Kierunek przeciwstawny liberalizmowi, indywidualizmowi.
- Ośrodkiem zainteresowania było dobro organizacji społecznych jako całości.
- Dla socjalizmu charakterystyczne było:
- decydująca kwestia socjalna
- należy wprowadzić nowy ład społeczny i gospodarczy oparty na współpracy (zrzeszenia)
- skupienie uwagi na sposobie zorganizowania produkcji, podziału dóbr i wychowania

Komunizm
- Ma podobne jak socjalizm
- Dodatkowo kojarzono z komuną jako samorządną społecznością, ze wspólnotą,
gdzie nie ma własności prywatnej i pieniądza
- Bardzo radykalny
- Program pokojowej reorganizacji społeczeństwa

Socjalizm utopijny wobec oświecenia i rewolucji
- Mało krytyczny wobec rewolucji (bo była zbyt słaba)
- Rewolucja to epoka przejściowa
- Owen- warunki tworzą człowieka; plastyczność natury ludzkiej
- Fourier- natura ludzka jest niezmienna; społeczność należy dostosować do jej wymogów

Krytyka społeczeństwa burżuazyjnego
- Surowa i wszechstronna krytyka społeczeństwa porewolucyjnego
- Krytyce towarzyszyły projekty społecznej reformy, którą popierałyby położenie grup upośledzonych a nawet
doprowadziłaby do szczęśliwości.
- Uważali, że stan społeczeństwa jest ważniejszy od ustroju politycznego
- Zło to przemoc rządzących i posiadających, to stan wojny wszystkich przeciwko wszystkim –
współzawodnictwo zamiast współpracy
- Burżuazja to egoiści i anarchiści
- Niektórzy uważali, że w ogóle nie ma społeczeństwa, bo brak w nim jedności, brak troski o dobro wspólne

Ideał społeczny
- Utopie zawierały opisy pożądanego ładu społecznego
- Idea zrzeszania- bez przemocy i konkurencji, z harmonijną współpracą wolnych i równych obywateli
- Każdy wynagradzany odpowiednio za soją pracę, pracę dla dobra wspólnego
- Idea wspólnoty- zniesienie własności prywatnej i równość
- Różne drogi realizacji ideału

Myśl socjalistyczna a nauka społeczna
- Dokumentacja na temat społeczeństwa burżuazyjnego
- Systematyzowanie problemów tego społeczeństwa
- Analiza pojęć zrzeszenie i wspólnota
- Ważna problematyka społeczno- ekonomiczna

MARKS, ENGELS

Obaj nawiązywali do Hegla (narzędzie krytyki społecznej). Jednak szybko dzięki filozofii Fenberbach`a
zrezygnowali z Hegla i sformułowali własną filozofię– tezę o ograniczoności rewolucji politycznej. „Rozkłada
życie obywatelskie na części składowe” ale ich nie rewolucjonizuje, nie poddaje ich krytyce.

- Państwa nie można rozpatrywać jako siły samoistnej i niezależnej od jego naturalnej bazy.
- Religia stanowi wytwór określonych warunków społecznych, a więc nie może być zniesiona inaczej niż przez
zniesienie tych warunków.
- Zmiana społeczna nie zaczyna się od zmiany świadomości.
- Autonomię społeczeństwa obywatelskiego stanowi ekonomia polityczna.
- Książka „Rękopisy ekonomiczno- filozoficzne” poświęcona analizie procesu alienacji pracy w warunkach
prywatnej własności środków produkcji.
- Ważne było tu pojęcie „istoty gatunkowej” człowieka
- Kapitalizm- jest nieludzki, oddala ludzi od powołania, które polega na swobodnej i świadomej działalności, na
rozwoju fizycznym i duchowym w ramach wspólnoty.
- „Ideologia niemiecka”- Marks i Engels zwracają się tu przeciwko filozoficznym abstrakcjom państwa,
człowieka, historii filozofii jako takiej.
- Ideologia- wszystkie krytykowane koncepcje, całe dotychczasowe pojmowanie dziejów; termin
niejednoznaczny, bezdefinicyjny; „świadomość fałszywa”, szczególna deformacja myślenia o rzeczywistości.
- Deformacja polegała na:
→ Samodzielności myśli w stosunku do innych form aktywności ludzkiej
→ Przyswojeniu świadomości roli sprawczej w życiu społecznym i utożsamianiu zmiany społecznej ze zmianą
sposobu myślenia
→ Absolutyzowanie własnych poglądów, które wyrażają określoną epokę i środowisko społeczne
- Alienacja czyni człowieka w pełni sobą
- Istota człowieka to nie abstrakcja tkwiąca w poszczególnej jednostce. Jest ona całokształtem stosunków
społecznych.

1

- Jego przyrodniczy materializm zmienia się w materializm historyczny- człowiek to wytwór przyrody, ale ta jest
wytworem przemysłu i stanu społeczeństwa.

Teoria formacji społeczno- ekonomicznych
- Formacja społeczno-ekonomiczna - bardzo ważne pojęcie materializmu historycznego Stwarza ogólne ramy
dla analizy struktury społecznej i rozwoju społ.

a. Społeczeństwo - wewnętrznie powiązana całość (ale nie społeczeństwo organizm). Składnikami tej całości są
różne sfery działalności ludzkiej (wytwórczość, wymiana, konsumpcja, polityka, świadomość społeczna itp.)
b. wprowadził pojęcie formacji - jest wiele różnych społeczeństw. Wymaga się tworzenia typów, rodzajów
społeczeństw.

- Społeczeństwo jest całością bo:
→ Między jego częściami występuje konsens.
→ Części składowe dostosowują się do bazy, czyli sposobu produkcji.
- Twórcom materializmu historycznego chodziło o skupienie uwagi na takich faktach
społecznych, które poddają się najbardziej ścisłej obserwacji- bo mogą być uznane
za zmienną niezależną przy opisie procesu historycznego.
- To stało się punktem wyjścia do dwóch teorii socjologicznych:
a. Teorii przyczynowego uwarunkowania wszelkich zjawisk społecznych przez
„bazę ekonomiczną”
b. Strukturalnego związku pomiędzy bazą i wszystkimi innymi elementami społ. całości
- Marks wyróżnił formację:
→ Azjatycką
→ Antyczną
→ Feudalną
→ Burżuazyjną
→ Pierwotną
→ Komunistyczną
- Kapitalizm- jego poznanie daje możliwość najlepszego poznania innych formacji, bo społeczeństwo
burżuazyjne jest najbardziej zróżnicowaną i rozwiniętą historyczną organizacją produkcji.
- „Kapitał. Krytyka ekonomii politycznej” - tu Marks objaśnił budowę formacji społecznej
za pomocą stosunków społecznych, ale badał jeszcze odpowiadającą im nadbudowę.
- Teoria formacji społeczno- ekonomicznej może być interpretowana jako:
→ Uniwersalny schemat rozwoju historycznego.
→ Ogólna hipoteza oparta na faktach wziętych z jednego kręgu kulturowego.

Klasy społeczne i struktura klasowa
Stosunki produkcji - ważne w teorii formacji społeczno-ekonomicznej, czyli ramy historyczno- materialistycznej
analizy społ. i rozwoju. To stosunki między klasami, czyli zbiorami ludzi z których jedni posiadają środki
produkcji, funkcje kierownicze i otrzymują większą część produktu społecznego, a inni nie.

- Klasy- stosunki społeczeństwa obywatelskiego. Zbiorowość ludzi znajdująca się w podobnym położeniu
ekonomicznym i mająca zbieżne interesy. Czasem Marks mówił, że klasa musi mieć świadomość klasową,
więź psychiczną.
- W „Nędzy filozofii” wyróżnił:
→ Klasy w sobie
→ Klasy dla siebie
- Antagonizm klasowy:
→ Uważał, że w każdej formacji społeczno- ekonomicznej można wyróżnić dwie klasy:
a. Klasę posiadającą
b. Klasę nieposiadającą
→ Stosunek siły między tymi klasami podstawowymi decyduje ostatecznie o pozycji wszystkich innych klas
→ Struktura klasowa będzie się upraszczać przez nieunikniony proces zagłady średnich klas mieszczańskich i
stanu chłopskiego
- Marks genezę podziału klasowego łączył z rozwojem podziału pracy.
- Wg Lenina klasy - to wszelkie grupy ludzi różniące się między sobą miejscem zajmowanym w historycznie
określonym systemie produkcji społecznej, stosunkiem do środków produkcji, rolą w społecznej organizacji
pracy, sposobem otrzymywania i rozmiarem części bogactwa społecznego.

Socjologiczna teoria państwa
- Powstanie państwa zdaniem Marksa było bezpośrednim następstwem podziału społeczeństwa na klasy,
których przyszły zanik doprowadzi z kolei do jego obumarcia.
- Teoria powstania państwa składała się z:
a. Teorii biurokracji- państwo jako odrębny organizm wyodrębniony ze społeczeństwa w wyniku podziału
pracy
b. Teorii panowania klasowego- państwo jako zorganizowana przemoc jednej klasy w celu uciskania drugiej.
(tylko ta teoria jest uważana za oryginalny dorobek Marksa).
- Marks zwracał uwagę, że w świecie nowoczesnym ustrój państwowy rozwiną się obok życia narodu.
- Analizował też proces usamodzielniania się państwa w stosunku do społeczeństwa, posługując się przy tym
analogią do alienacji religijnej opisywanej przez Fruerbacha.
- Marks uważał, że fenomen wyobcowania się państwa od społeczeństwa (jak też zjawisko alienacji religijnej)
tłumaczymy w odwołaniu się do stosunków społeczno- ekonomicznych.
- Władza państwowa ma charakter klasowy, to stanowiło przesłankę do:
a. Tezy o konieczności zniszczenia państwa burżuazyjnego przez rewolucję proletariacką
b. Tezy, że w następstwie zniesienia klas państwo jako takie niechybnie umrze.
- Marks zajmował się:

2

→ Charakterem
→ Funkcjonowaniem państwa burżuazyjnego
→ Przemianami
- Engels zajmował się problemem państwa w ogólności. Chciał ukazać związek między faktem istnienia takiej
instytucji i podziałem społeczeństwa na klasy.
- Państwo wg Engelsa powstało z potrzeby utrzymania w karbach przeciwieństw klasowych, a jednocześnie
samo powstało wśród konfliktów tych klas- z reguły jest ono państwem klasy najsilniejszej, ekonomicznie i
politycznie panującej.
- Historyczno- materialistyczna teoria państwa- jej przedmiotem jest organ panowania klasowego, uzyskujący
w pewnych sytuacjach historycznych względną niezależność od poszczególnych organów, klasy ekonomicznie
panującej, a także wykazujący tendencje do samodzielnego wzrostu kosztem społeczeństwa jako całości.
- Marksizm znalazł się w podwójnej opozycji:
1. Był przeciwko wszelkim koncepcjom socjalistycznym uniezależniającym wyzwolenie proletariatu od
przejęcia przez niego władzy politycznej
2. Był przeciwko anarchizmowi- wyzwolenie= zniszczenie władzy politycznej jako takiej
- Rewolucja proletariacka - akt zniesienia klasowego panowania burżuazji i biurokracji zarazem, w wyniku czego
powstanie dyktatura proletariatu, której zadaniem będzie stworzenie społeczeństwa bez klas.
- W materializmie społecznym państwo miało dwa znaczenia historyczne:
→ Formacja społeczno- ekonomiczna, społeczeństwo dzieli się na klasy
→ Różnorodność form

Świadomość społeczna
- Marks i Engels szukali tych zjawisk społecznych, które oprócz nonsensów politycznych czy religijnych spajają
ze sobą ludzi. Na tym bazował ich materialistyczny charakter teorii.
- Ich zdaniem ani moralność, religia, metafizyka, wszelkie ideologie oraz odpowiadające im formy świadomości
tracą pozory samodzielności.
- To ludzie rozwijając swą produkcję materialną i swe materialne stosunki wzajemne, zmieniają wraz z
rzeczywistością swoje myślenie. „Nie świadomość określa życie, tylko życie określa świadomość”.
- Świadomość - średnia zależna; odbicie bytu społecznego; jest wytworem społecznym i pozostaje nim tak
długo, jak długo w ogóle istnieją ludzie.
- Chcieli pokazać jak w określonych warunkach społecznych kształtują się określone formy świadomości
stanowiące na ogół zdeformowane przedstawienie rzeczywistego świata (fenomen świadomości fałszywej)
- Świadomość proletariatu- to czym w rzeczywistości jest proletariat; to co zgodnie ze swoim bytem będzie
musiał zdziałać w historii.

Rozwój społeczny
- Materializm historyczny miał odkryć prawa rozwoju społecznego.
- Rewolucja proletariatu jest konieczna, bo nie widział innej możliwości rozładowania wewnętrznych
sprzeczności wynikających z działania mechanizmów gospodarczych.
- Społeczność to całość, zmiana pewnych jej części pociąga za sobą odpowiednie zmiany części pozostałych.
- Nie można wprowadzić zmian instytucji jeżeli nie odpowiadają one całokształtowi istniejących warunków i
społeczeństwo do nich nie dojrzało.
- Ujęcie konieczności historycznej:
a. Nie uprawnia do przewidywań szczegółowych
b. Przekonanie o określonym kierunku procesu historycznego nie pociąga za sobą przekonania, że jednostki
czy klasy muszą zachowywać się w określony sposób.
- Głównym czynnikiem sprawczym rozwoju społecznego była działalność ludzka, której przebieg i rezultaty nie
odpowiadają temu co było pomyślane i zaplanowane.
- Na życie społeczne ma wpływ postęp techniczny i rozwój sił wytwórczych
- Sposób produkcji - zjawisko bardzo złożone, bo składa się na nie określony poziom sił wytwórczych, stosunki
społeczne w jakie ludzie wchodzą by te siły wykorzystać (stosunki produkcji)
- Rewolucja - to przewrót w 3 sferach (politycznej, wojskowej, ideologicznej) zależnej w każdej z nich od
czynników pozaekonomicznych.

Ekonomizm lub determinizm ekonomiczny - gdy nie ma proporcji między poziomem sił wytwórczych a
organizacją sposobów produkcji dochodzi do przewrotu, który odbije się we wszystkich dziedzinach życia
społecznego.

Metoda Marksistowska
- Metoda Marksa była przeciwstawna pozytywizmowi.
- Osobliwość metodologii Marksa
1. Historycyzm
a. Ujmował człowieka jako całość stosunków społecznych, dorzucał osobliwości natury ludzkiej czy też
właściwości ludzi, które są niezależne od warunków, miejsca i czasu.
b. Postulował rozpatrywanie wszelkich zjawisk społecznych jako części większych całości.
c. Odrzucał oświeceniową koncepcję ponadczasowego Rozumu, ujmując działalność poznawczą jako
działalność historyczną. Postęp poznania zależał od intelektualnej sprawności uczonego oraz od jego
pozycji społecznej.
2. Metoda logiczna uzupełniała metodę historyczną
- Historycyzm Marksa był racjonalistyczny i antyfenomenalistyczny.
- Zwracał się przeciwko traktowaniu poznania społecznego jako procesu intuicyjnego oraz przeciwko
sprowadzaniu go do porządkowania bezpośrednich danych doświadczenia.
- Strategia badawcza Marksa:
1. Badanie takich faz rozwoju społecznego i takich społeczeństw, w których interesujące nas procesy
występują w postaci najczystszej.
2. Metoda abstrakcji to metoda idealizacji i stopniowej konkretyzacji. To eksperyment myślowy polegający na
tworzeniu siłą abstrakcji pewnych warunków idealnych jakie w rzeczywistości historycznej nie występują.

3

Po to by w dalszej części ten abstrakcyjny model zbliżyć do empirycznej rzeczywistości.

4