NURT CHŁOPSKI W PROZIE

- w polskiej literaturze

wieś

,

życie codzienne jej mieszkańców

, chłopska niedola i fascynacja wiejskim

folklorem to motywy obecne w różnych epokach;

-

już Mikołaj Rej poruszał ten problem w „Krótkiej rozprawie między trzema osobami: panem wójtem a

plebanem”, Jan Kochanowski „Pieśń o Sobótce

-

autorzy sławią w tego typu literaturze uroki wsi, pradawną obrzędowość

-

temat przekształcał się w zależności od światopoglądu epoki:

pozytywistyczne nowele

- problem

społeczny, młodopolanie- epatują swoistą egzotyką, estetyczna konwencja

-

rzadziej takie, które przedstawiają różne aspekty życia chłopskiego- inspiracja w kanonie kultury ludowej:

„

W roztokach

”

Władysław Orkan

, „

Chłopi

”

Reymont

, „

Ludzie stamtąd

”

Maria Dąbrowska

-

według

terminologi

i Henryka Berezy i Zygmunta Ziątka

proza nurtu chłopskiego pojawiła

się jeszcze w dwudziestoleciu, w latach 30., a

rozwinęła po II wojnie światowej,

w latach 60 i 80. Lata

80. To okres schyłkowy dla tej literatury

-

ramy tego nurtu tworzą

:

powieść Stanisława Piętaka: „Młodość Jasia Kunefała

”-

1938

(pierwsza część trylogii, jeszcze „Białowiejskie noce”- 1939 i 1947, „Ucieczka z miejsc ukochanych- 1948).
Historia wiejskiego chłopaka, który odkrył w sobie duszę artysty, wyjechał ze wsi, aby realizować marzenia,
plany, ale jest bardzo zadomowiony w kulturze wsi. Za

utwór wieńczący

nurt uważa się powieść

Myśliwskiego „Kamień na kamieniu”

Trzy pokolenia pisarzy nurtu chłopskiego:

Twórcy urodzeni

w latach 1900- 1920

-

ich powieści stanowią

świadectwo dramatycznego

rozdarcia egzystencjalnego i kulturowego

, człowiek „przesadzony” w obce środowisko. Należą

tutaj:

Stanisław Czernik, Stanisław Piętak, Henryk Worcell, Józef Morton, Julian

Kawalec.

1920- 1940

-

debiut

w latach

50. i 60.

XX wieku.

Tadeusz Nowak, Marian P

ilot, Wiesław

Myśliwski

. (Bereza nazywa ich „

zadomowionymi następcami

”)- potrafili wyciągnąć wnioski ze

swojego pochodzenia, konstruowali własny język, tworzyli obszar nowej wrażliwości.

Urodzeni po 1940

, należą tu: Józef Łoziński (1945),

Edward Redliński

( 1940)-

to są

eksperymentatorzy

.

- podstawowym kryterium

decydującym o

przynależności

do nurtu chłopskiego była

biografia

pisarza

,

pochodzenie społeczne

.

Nie łączyły ich żadne założenia estetyczne czy ideowe,

ich

podobieństwo

ujawniało się w zbieżności

d

oświadczeń społecznych

, egzystencjalnych i kulturowych,

w rodzaju wrażliwości moralnej, w predyspozycjach wyobraźni.

-

często były to

utwory bardzo osobiste

,

autobiograficzne

, przybierały

postać wyznania

pierwszoosobowego; potrzeba

samoświadomości

,

samookr

eślania

się jest bardzo wyraźna w

twórczości nurtu chłopskiego.

Bohater

osadzony

jest

pomiędzy dwoma światami

-

kultura chłopska i to, co poza nią.

Dwukulturowość

-

u jednych staje się

źródłem tragizmu

(

Julian Kawalec

), u innych

źródłem drwiny

(

Redliński

),

e

ksperymentów językowych (Łoziński

).

Tematyka

zatem:

osadzenie między dwoma kulturami, wiejska tematyka

(zagadnienia związane

z migracją do miast, jej konsekwencjami, zerwanie więzi kulturowych poczucie wyobcowania, mitologizacja
wsi, obrzędowość, symbolika etc.)

-

wpływ kultury „pierwszej” widoczny w zakresie estetyki wyrastającej z ludowej obrzędowości i symboliki,

chłopski szacunek do słowa, mającego mityczną moc stwarzającą.

-

często pojawia się

zjawisko stylizacji mitycznej

, świat żyjący w zgodzie z naturą, osadzony w czasie

świętym (cyklicznym, rytmem wiecznego powrotu), uporządkowana przestrzeń.

-

różna

wartość artystyczna tych tekstów

: obok słabych estetycznie pojawiają się arcydzieła, wspólne

jest jednak doświadczenie umierania kultury wsi. Rozwijająca się cywilizacja niweluje różnice pomiędzy
obyczajowością miasta i wsi.

PIERWSZE POKOLENIE:

-

dwukulturowość

była dla pisarzy tutaj należących

powodem rozterek

egzystencjalnych;

-

Piętak

po znakomitym debiucie nie umiał odnaleźć swojej drogi artystycznej, brak satysfakcji stał się

źródłem osobistej tragedii, pisarz

w roku 1964 popełnił samobójstwo

- od 1965 przyznawana nagroda

od jego imienia za debiuty powieściowe, tematyka wiejska;

-

Wilhelm Mach

: „

Życie duże i małe

”, „

Góry nad czarnym morzem

” – podwójna perspektywa

narracyjna (

utwór „Życie….”)-

dojrzały pisarz i jego dziecięce alter ego

. Sielski mit dzieciństwa

konfrontowany z dojrzałym, „cywilizowanym” widzeniem świata;
-

„Góra nad ….”

Odejście od tematu wiejskiego

, ale

pyta o granice pisarskiego „ja”,

o granice

osobowości artysty, o związek życia i sztuki;

-

Julian Kawalec

też podejmuje w swoich powieściach problem tożsamości;

losy

jego

bohaterów

związane są z

chłopska mentalnością

, z

przywiązaniem do ziemi

, miejsce urodzenia okazuje się

tym, co dete

rminuje dalsze losy człowieka, od czego nie ma ucieczki. Konstrukcja tragedii antycznej: ślepe

przeznaczenie prowadzi do klęski życiowej; „Ziemi przypisany”-

główny bohater Wojciech Trepa

, kiedy

zabija uwodziciela siostry, nie ma wyjścia, zabijał w imię ziemi i rodziny. Według prawa ludzkiego nie zawinił,
tłumacza go odwieczne prawa, chłopska moralność. Jednak Trepa zabija po wojnie wtedy już nie tłumaczy
go związek z rodziną zagrożenie życia najbliższych, ani głód ziemi. Pozostaje wymiar indywidualnego
zak

orzenienia w czasie minionym (niezdolność rozstania się z chłopskim losem, przepaść powstająca

pomiędzy historycznymi, cywilizacyjnymi zmianami a uczuciami człowieka, który tożsamość wyprowadza z
domu, ziemi, miejsca, gdzie jest u siebie). Z kolei Julian K

awalec w swojej prozie („

Przepłyniesz rzekę

”,

1972

; „

Ukraść brata

”

1982

; „

W gąszczu bram

”

1989

)

odrzucał literackie wzorce wsi i chłopa

z

literatury przełomu XIX i XX wieku –

drążył psychikę wiejskich bohaterów

. U podstaw odrębności

leżała

dawna bieda

, która z jednej strony

rodziła pazerność i chytrość

, a z drugiej

–

oszczędność i

pracowitość

.

Ten świat ulega

u Kawalca

gwałtownemu rozbiciu

. Interesowali go nie tyle „wychodźcy

ze wsi”, ile ludzie starsi, przeżywający przemianę jako własną klęskę, zauważający we współczesności
zaprzeczenie naturalnego ładu – szacunku dla pracy, ziemi i chleba. W prozie Kawalca aspekty
socjologiczne stanowią

t

ło dla rozpoznań psychologicznych

.

-

Józef Morton

, debiut przed wojną

powieścią

spowiedź

-

motyw relacji ojca i syna.

Morton

przysłania refleksję opowieścią pozornie skupiona jedynie na akcji fabularnej. Chłopscy bohaterowie mówią
własnym językiem o swoim losie. „

Mój drugi ożenek

”-

monolog Marcina

, tytułowego bohatera, który

szuka drugiej żony, to jak

niewypowiedziany głos Macieja Boryny

-

żeni się z młodą kobieta, nie

zważając na dobro dzieci. W opowieści o

Marcinie i Jadzi

kryje się

głęboka prawda o ludzkiej

samotności

. Wszelakie myślenie podporządkowane ziemi (decyzje etc.). Ziemia w hierarchii wartości jest

pierwsza i ostatnia. „

Ucieczka z raju

” chłopska

wersja „Zbrodni i kary”

(Bereza mówi)- przekładanie

opowieści, problemów, spraw, wyborów uniwersalnych na język chłopów. Dylematy współczesności nie
pozostają jedynie w myśli, ale przekładają się na konkretne wymiary działania, zmaterializowane myśli.

-

twórcą nurtu chłopskiego pokolenia pierwszego był również, zapomniany

Jan Bolesław Ożoga

- w

jego twórczości widoczna

inspiracja kulturą wiejską, folklorem

. Jego twórczość staje się zapowiedzią

nowego typu w obrębie nurtu chłopskiego, kolejne pokolenie sięgać będzie znacznie głębiej w kulturę wsi,
będzie z niej czerpało w nieco inny sposób- mówienie o wsi językiem jej kultury.

DRUGIE POKOLENIE

:

- ich proza

dowartościowuje kulturę chłopską

, sięgając po temat wiejski sięgają po język folkloru jako

pewną

filozofię

w nim zawartą. Tym językiem

mówi o miłości, śmierci, życiu, sztuce, świecie

etc. W

obrębie tej kultury można poruszać ważną

tematykę egzystencjalną, filozoficzną

.

-

Tadeusz Nowak

zadebiutował w roku

1956

, wpierw pozwolił się poznać jako poeta, potem dopiero

jako prozaik,

silnie czerpał inspirację z miejsca urodzenia

(podtarnowskie Sikorzyce). Liryka Nowaka

to

poszukiwanie tożsamości

,

bohater zagubiony

w społecznym i egzystencjalnym zamęcie, a

odnajdujący się w przejawach duchowości: literatura, sztuka, obrzędy, symbole, religijność. W prozie
Nowaka najważniejszym aspektem jest

kreacja mitu- rzeczywisto

ści sfery sacrum

opierająca

się na

nieprzemijających, odwiecznych wartościach

, stanowi obszar azylu artystycznego. Tworzy

poetyckie, baśniowe obrazy

odrealnia bohatera wiejskiego. Zatrzymuje czas,

wieś staje się swoistą

arkadią

. „

A jak królem, a jak katem będziesz

”, Piotr, główny bohater przezywa swoją miłość

pośród przyrody noszącej przejawy arkadyjskości. Kontakt z przyrodą odbywa się przez zmysły, rozmowa z
transcendencją przez symbole. Harmonia, ład, porządek, cykliczność)- świat mityczny. Nowak poszukuje
tego, co ponadhistoryczne, ponadczasowe, uniwersalne. Szuka sfery sacrum w folklorze ludowym.
P

roza Tadeusza Nowaka, scalająca dawne wierzenia ze współczesnymi przemianami społecznymi: progiem

wstępnym była powieść „A jak królem, a jak katem będziesz” (1968), dotycząca okresu wojny i okupacji.
„

Diabły

” (1971), „

Dwunastu

” (1974) i „

Prorok

” (1977) przynosiły obraz dramatu związanego z

przechodzeniem bohaterów z krainy mitu w powojenną rzeczywistość

. W powieściach

„

Półbaśnie

” (1976) i „

Wniebogłosy

” (1982) powraca Nowak do

metaforycznych ujęć odrębności

dawnej plebejskiej kultury.

-

Edward Redliński

podjął ów temat w nieco inny sposób. Przedstawiając zmiany społeczne,

gospodarcze, kulturowe we wsi użył do opisu

komizmu

. „

Listy z Rabarbaru

”( 1967), „

Awans

” ( 1973)

pojawiają się akcenty satyryczno- ironiczne. Najbardziej widoczne są jednak w „

Konopielce

” (

1973

).

-

umieranie chłopskiej obyczajowości pojawiło się również u

Wiesława Myśliwskiego

. Interesuje go

ludzki los postrzegany na wielu płaszczyznach

, na b

iografie bohaterów wpływają zarówno czynniki

indywidualne, jak również zbiorowe. Losu bohaterów „

Nagiego sadu

” i „

Kamienia na kamieniu

”

rozgrywają się na tle powojennej Polski.

„

Nagi sad

”- awans społeczny człowieka, którego ojciec, ubogi rolnik postanowił oderwać od ziemi. Chłopak

ze wsi, wykształcony, staje się nauczycielem, awansuje, ale to staje się przyczyną jego klęski, żyje jakby nie
swoim życiem.

Jest oderwany od wartości

, które dotychczas wyznaczały mu granice świata i ład, który

wypływał z niego właśnie. Rysuje się obraz człowieka „znikąd”.

„

Kamień na kamieniu

”- bohater utworu przez całe życie chciał się

wyzwolić od chłopskiego

przeznaczenia,

wyrwać z tej mentalności chłopskiej. Dla bohaterów powieści Myśliwskiego ważna jest

również

chłopska tradycja

, która przejawia się w

stosunku do ziemi, ojca, rodziny

. Tożsamość to

funkcja zbiorowości, pokora albo bunt wobec odwiecznych praw. Związek człowieka i świata, który go otacza
najbardziej rysuje się w „Kamień ….”(Szymon Pietruszka wszelkie działania i te pozytywne i te negatywne,
heroiczne i chuligańskie, wymierzał przeciw ojcowskiemu prawu).

Bunt jest próbą ocalenia granic

własnego świata.

Dzieje rodziny Pietruszków są dziejami rozpadu chłopskiej rodziny (bracia Szymona

wyjeżdżają do miasta, wraca Michał tylko, starszy brat dożywa swych dni jako kaleka). Widoczna destrukcja
moc miasta, tamtejszej cywilizacji, polityki. Problemy te wykraczają jednak poza świat wsi, stają się
uniwersalne (nawiązania do Biblii, mitów, literatury europejskiej).

Nurt wiejski

kończy

się w roku 1984

wielką dyskusją

nad „

Kamieniem na kamieniu

”. Temat ten

pojawia się

w latach 90.jako znak egzotyki

, a nie świadectwa tej kultury, z której wywodzili się pisarze

chłopscy.