Prawda w sensie logicznym (własność sądów i zdań) i prawda ontyczna (własność bytów)

W najogólniejszym zarysie można stwierdzić, że badacze problematyki prawdy w

starożytności i średniowieczu rozróżniają zasadniczo dwojakie lub trojakie rozumienie

prawdy (gr.

αληθεια

[alétheia],

το αληθες

[aléthes]; łac. veritas, verum). Rozumienia te

nierzadko zresztą stanowią uzupełniające się aspekty tej samej koncepcji.

W dziejach problematyki wyróżniano zatem prawdę w sensie metafizycznym lub

ontycznym, względnie ontologicznym (od gr. słowa

το ον

[to on] – oznaczającego byt), tu

nazywaną „prawdą bytu”, gdyż jest ona pojmowana jako powszechna własność bytów

realizujących w swym istnieniu zamysł (ideę) Stwórcy (świat natury) lub twórcy (świat

kultury) (adaequatio rei et intellectus). W tym znaczeniu niejednokrotnie twierdzono, że

prawda jest to wytworzona przez intelekt idea lub przedmiot właściwy intelektu.

Metafizyczne rozumienie prawdy, choć przesłonięte przez interpretację logiczną (prawdy

aktów poznawczych), rozwinął zwłaszcza Parmenides i Platon, później zaś wyraźnie podjął je

ś

w. Anzelm z Canterbury.

Prawdę pojmowano w okresie starożytnym i średniowiecznym zazwyczaj w sensie

logicznym, jeżeli logikę pojmujemy w znaczeniu dawnym jako naukę o aktach poznawczych.

Chodzi tu o prawdę poznania, która jest przede wszystkim własnością sądów intelektualnych,

stwierdzających zgodność lub niezgodność myśli z faktycznym stanem rzeczy (adaequatio

intellectus et rei). Prawda tak rozumiana bywa dziś nazywana niekiedy prawdą

epistemologiczną

1

. We współczesnej logice dominuje przeważnie problematyka prawdy w

aspekcie semantycznym. Aspekt ten, związany z prawdą wypowiedzi występował także w

logice starożytnej i średniowiecznej, z tym, że wypowiedź językową traktowano wówczas

powszechnie jako wyrażenie treści myślowych, a sama logika obejmowała zagadnienia dziś

zaliczane do epistemologii. W myśl logiki dawnej prawda jest więc przede wszystkim

własnością sądów sformułowanych w intelekcie, stanowiących znaczenie zdań, a wtórnie i

przez analogię odnosi się samych zdań. Oba te aspekty, które można rozdzielić na

epistemologiczny i semantyczny, będziemy nazywać mianem rozumienia logicznego prawdy,

czy też jej interpretacją logiczną, z uwagi na powiązanie tych aspektów w filozofii starożytnej

i średniowiecznej. Aspekt logiczny prawdy rozwinął głównie Arystoteles, dając podwaliny

pod klasyczną definicję prawdy.

Przyjmujemy zatem, że odróżnia się dwa rozumienia prawdy, mianowicie prawdę w

znaczeniu metafizycznym (ontycznym) i w znaczeniu logicznym. Pierwsza jest własnością

bytu, druga własnością sądów i zdań. Takie rozróżnienie przyjmują zresztą liczni autorzy

tomistyczni, m. in. Leo J. Eleders

2

, A. Maryniarczyk

3

, John F. Wippel

4

. Podobne

1

J. Woleński, Epistemologia, Warszawa 2005, s. 70, 82-83.

2

L. J. Elders, The Metaphysics of Being of St. Thomas Aquinas in a Historical Perspective, Leiden – Köln –

New York 1993, s. 95 nn.

3

A. Maryniarczyk, Prawda, w: PEF, 8, s. 458.

rozróżnienie, ale odniesione jedynie do dwu typów nawiązań do teorii Arystotelesa,

znajdujemy u J. Woleńskiego, który wskazuje na nurt podkreślający ontologiczny i na nurt

podkreślający semantyczny aspekt pojęcia prawdy, choć koncepcję Stagiryty sprowadza do

tych określeń, które stanowią podstawę klasycznej definicji prawdy. Utożsamianie dwu

rozumień i typów prawdy, tj. metafizycznego i logicznego, skutkuje nieporozumieniami,

zarówno w rozważaniach systemowych, jak i historyczno-filozoficznych.

Typowym nieporozumieniem jest to, że pojęcie prawdy w sensie metafizycznym lub

ontycznym (ontologicznym) bywa odrzucane przez niektórych współczesnych logików

próbujących interpretować teksty metafizyczne, nierzadko historyczne

5

. Wydaje się, że

zazwyczaj zasadniczym a przy tym nie zawsze uświadamianym powodem takiego odrzucenia

jest traktowanie metafizycznego rozumienia prawdy jako rozumienia logicznego, a w

szczególności semantycznego. Rzeczywiście, wszelkie metafizyczne definicje prawdy wydają

się w logice, w szczególności w semantyce, po prostu nie na miejscu, bo traktują o czymś

innym, różnym od tego, czym jest prawda sądu czy zdania. Określają one przecież prawdę

jako własność bytu, własność rzeczy, a bytem, jak wiadomo, semantyka i w ogóle logika się

nie zajmuje. Trudno jednak zaakceptować stanowisko zaprzeczające zasadności

przypisywania prawdy do bytu, zwłaszcza z pozycji dyscypliny nie zajmującej się bytem.

Filozoficzna teoria bytu, przynajmniej w wersji tomistycznej, podkreśla ponadto, że pojęcie

prawdy bytu jest analogiczne w stosunku do pojęcia prawdy sądu czy zdania, które to

wchodzą w zakres badań logiki, a nie takie same. Odpowiedniejszym więc, niż

nieuprawniona krytyka czy negacja, dla tej ostatniej byłoby uznać, że pojęcie prawdy bytu

stanowi zupełnie inną kategorię niż pojęcie prawdy w sensie logicznym i nie należy do

zakresu badań logiki. Z drugiej strony, metafizyka jest nauką o rzeczywistości, dlatego nie

może akceptować wszystkich rozwiązań, które proponuje logika, która jest nauką o

strukturach myślowych i ich językowym wyrazie.

4

J. F. Wippel, Truth in Thomas Aquinas, „The Review of Metaphysics” 43 (1989) s. 295. J. F. Wippel powołuje

się na poprzedników w odróżnianiu prawdy logicznej (logical truth) i metafizycznej, a właściwie, jak ją nazywa
„ontologicznej” (ontological truth).

5

Znamienne jest tutaj stanowisko J. Woleńskiego w: Tenże, Epistemologia, Warszawa 2005, s. 82-83, gdzie

autor ewidentnie myli metafizyczną i logiczną, czy jak się wyraża „epistemologiczną” (czyli, zgodnie z
przyjętym tu podziałem, logiczną w sensie dawnym), interpretację prawdy w przytoczonym tekście św.
Tomasza. W efekcie ocenia negatywnie Tomaszową koncepcję.