RAPORT O SYTUACJI OSÓB NIEPEŁNOPSRAWNYCH W POLSCE

1 . W S T Ę P

Ponad 500 milionów ludzi na świecie (10 procent populacji) cierpi z powodu różnego

rodzaju niepełnosprawności. W Polsce w roku 1996 było 5430,6 tys. osób niepełnosprawnych

(14,3% ogółu społeczeństwa). [Balcerzak-Paradowska 2002]. Oczywistym wydaje się fakt, że

niepełnosprawność dotyczy społeczeństw wszystkich krajów. Warto zatem zastanowić się nad

sytuacją tych osób i spróbować udzielić odpowiedzi na takie m.in. pytania: kim są osoby

niepełnosprawne, z jakimi problemami i trudnościami stykają się na co dzień, jak odnosi się

do nich społeczeństwo, w jaki sposób próbuje się pomóc tym ludziom.

Na wstępie warto poświęcić nieco uwagi podstawowym rozróżnieniom terminologicznym.

Określenia „inwalida” i „inwalidztwo” zostały zastąpione przez terminy „osoba

niepełnosprawna” i „niepełnosprawność”. Łacińskie słowo invalidus oznacza człowieka

bezsilnego, słabego, schorowanego. Termin inwalida używany był zamiennie z określeniami

takimi, jak „osoba z odchyleniami od normy”, „osoba trwale poszkodowana na zdrowiu”,

osoba upośledzona”. Z czasem jednak zrezygnowano z tego terminu ze względu na jego

jednoznacznie negatywne konotacje. Zmiana w terminologii jest odzwierciedleniem szerszego

procesu ewolucji w spojrzeniu na niepełnosprawność. Ewolucja ta polega na odchodzeniu od

przekonania, że osoba niepełnosprawna nie potrafi zapewnić sobie samodzielnie

odpowiedniej jakości życia. Wizerunek osoby niepełnosprawnej, jako niesamodzielnej,

bezbronnej, nie potrafiącej samodzielnie zadbać o siebie i własne interesy, jednym słowem

wizerunek osoby „innej” od reszty „normalnego” społeczeństwa, zastępowany jest coraz

częściej przez wizerunek osoby, która nieustannie napotyka na bariery tworzone przez to

„normalne” społeczeństwo. Właśnie te bariery, a nie cechy osoby niepełnosprawnej, stanowią

główną przeszkodę w funkcjonowaniu na równych prawach w społeczeństwie. Zmiany w

postrzeganiu niepełnosprawności pozwalają na wyodrębnienie dwóch modeli

niepełnosprawności: indywidualnego, który powoli odchodzi w przeszłość i społecznego,

który zyskuje coraz większą popularność.

I n d y w i d u a l n y m o d e l

n i e p e ł n o s p r a w n o ś c i oparty jest na założeniu, że niepełnosprawność jest osobistą

tragedią jednostki. W modelu tym problem niepełnosprawności jest „umiejscowiony” w

jednostce, a przyczyny problemu postrzega się w funkcjonalnych ograniczeniach lub

psychologicznych ubytkach, będących skutkami niepełnosprawności. Z kolei w ramach

CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA

SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE

2

s p o ł e c z n e g o m o d e l u n i e p e ł n o s p r a w n o ś c i funkcjonuje pogląd, że

niepełnosprawność w znacznej mierze wynika z przeszkód i barier doświadczanych przez

osoby nią dotknięte. Zatem nie indywidualne ograniczenia, ale niedostarczenie przez

społeczeństwo odpowiednich usług oraz niezaspokajanie potrzeb osób niepełnosprawnych

„tworzą” niepełnosprawność. W modelu tym przyczyn niepełnosprawności nie szuka się w

jednostce, lecz w środowisku i różnego rodzaju barierach społecznych, ekonomicznych i

fizycznych [Balcerzak-Paradowska 2002].

Omówienia również wymaga kwestia terminu „sprawni inaczej”, który od jakiegoś już

czasu funkcjonuje w języku polskim. Należy stwierdzić, że wzrasta częstotliwość stosowania

tego określenia, jednak cały czas wywołuje ono różne, czasami przeciwstawne, opinie.

Niektórzy uważają, że termin ten jest trafny i neutralny znaczeniowo, bowiem podkreśla

sprawność wszystkich ludzi. Jednak dla wielu osób, w tym także dla autorów niniejszego

opracowania, określenie „sprawni inaczej” niesie ze sobą także negatywne skojarzenia.

Wynika to w głównej mierze z zastosowania słowa „inaczej”. Niestety osoba „inna” jest

często traktowana jako ktoś gorszy, ktoś, kto nie przynależy do społeczności, w domyśle „jest

inny aniżeli my – my sprawni normalnie, czyli znakomita większość ludzi”. W naszym

raporcie zrezygnowaliśmy ze stosowania określenia „sprawni inaczej” uznaliśmy bowiem, że

termin jest on terminem mniej neutralnym niż termin „niepełnosprawni”.

2 . C H A R A K T E R Y S T Y K A D E M O G R A F I C Z N A

1

Liczba osób niepełnosprawnych z roku na rok jest coraz większa. Według Narodowego

Spisu Powszechnego, w roku 1978 było w Polsce 2485 tysięcy osób niepełnosprawnych, w

roku 1988 liczba tych osób wzrosła do 3735,5 tysiąca, zaś w roku 1996 w Polsce żyło 5430,6

tysiąca osób niepełnosprawnych. Liczby te oznaczają, że w ciągu 18 lat liczba osób

niepełnosprawnych wzrosła ponad dwukrotnie

2

. Z uwagi na to, że osoby niepełnosprawne

stanowią znaczną część naszego społeczeństwa, istotne wydaje się spojrzenie na strukturę

populacji tych osób. Według cytowanej autorki czynnikiem, który w znacznym stopniu

determinuje liczbę osób niepełnosprawnych jest w i e k . Osoby niepełnosprawne to

najczęściej osoby starsze. W 1996 roku 71,2% populacji osób niepełnosprawnych miało

ponad pięćdziesiąt lat. W przypadku osób młodych główną przyczyną niepełnosprawności są

wady wrodzone, wraz z wiekiem narasta zaś znaczenie innych czynników(np. choroby

zawodowe, wypadki przy pracy). Jeżeli chodzi p ł e ć , to należy stwierdzić, że mniej więcej

1

Niniejszy fragment tekstu napisany został na podstawie artykułu Bożeny Balcerzak-Paradowskiej [2002a].

2

Oczywiście należy pamiętać, że dane te pochodzą ze źródeł, które nie są w pełni porównywalne.

CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA

SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE

3

połowę populacji osób niepełnosprawnych w roku 1996 stanowiły kobiety (53%). Nie bez

znaczenia jest także m i e j s c e z a m i e s z k a n i a . Częstotliwość występowania

niepełnosprawności jest wyższa na wsi niż w mieście. Średnio na sto osób mieszkających w

mieście niepełnosprawni stanowili 15,9%, zaś na stu mieszkańców wsi – 20%. Niezwykle

ważną zmienną w odniesieniu do problematyki niepełnosprawności jest w y k s z t a ł c e n i e .

Ogólnie rzecz biorąc osoby niepełnosprawne mają niższy poziom wykształcenia od osób w

pełni sprawnych. Wśród osób niepełnosprawnych wykształcenie wyższe posiada 3,5%

natomiast wśród osób pełnosprawnych odsetek ten wynosi 7,7%. Szczególnie niepokojące

jest to, że największe różnice występują w młodszych grupach wieku. Dane dotyczące

wykształcenia przedstawione są w tabeli 1.

Tab. 1. Osoby niepełnosprawne i sprawne w wieku 15 lat i więcej wg wieku i wykształcenia1996 roku.

źródło: Bożena Balcerzak-Paradowska [2002]

Wiek

Wykształcenie

15-19 20-29 30-39 40-49 50-59 60-69 70-79 80+ Ogółem

Osoby niepełnosprawne

Wyższe

Policealne

Średnie

Średnie zaw.
Zasadnicze

Podstawowe

-

0,9

0,6

12,5
66,7

17,5

0,7

1,0

5,5

10,4
49,7

22,6

1,9

2,0

6,3

18,3
44,6

20,4

3,9

2,3

5,8

17,5
35,2

32,3

4,8

0,6

6,3

13,6
21,8

48,8

4,1

0,4

6,0

10,9
11,9

50,0

1,6

0,3

5,7

7,4
7,2

54,9

3,0

0,6

5,9

5,5
1,8

40,1

3,5

0,9

5,9

12,2
20,2

44,0

Osoby pełnosprawne

Wyższe

Policealne

Średnie
Średnie zaw.

Zasadnicze

Podstawowe

-

0,1

5,3
3,7

11,8

71,2

6,0

3,7

13,0
25,3

39,9

11,8

10,4

4,7

6,6

26,5

39,7

11,9

10,5

3,0

9,2

22,8

32,5

21,3

12,8

2,1

8,5

16,4

18,4

38,3

7,4

1,2

6,3

12,9

12,7

46,7

3,9

0,6

5,4
5,7

7,3

54,1

3,4

0,2

4,3
3,5

3,9

38,3

7,7

2,7

8,3

19,1

28,2

29,3

Powyższe dane jednoznacznie pokazują, że w każdej grupie wiekowej osób

niepełnosprawnych posiadających wyższe wykształcenie jest mniej niż osób pełnosprawnych.

Różnice te są szczególnie wyraźne w młodszych grupach wiekowych. I tak na przykład w

grupie osób niepełnosprawnych pomiędzy dwudziestym a dwudziestym dziewiątym rokiem

życia tylko 0,7% osób posiada wykształcenie wyższe, natomiast wśród osób pełnosprawnych

znajdujących się w tym przedziale wiekowym, osoby z wykształceniem wyższym stanowią

6,0% ogółu. Fakt, że osoby niepełnosprawne mają niższy poziom wykształcenia jest z całą

pewnością efektem wielu czynników. Ważną rolę odgrywa tu jednak fakt istnienia w systemie

społecznym wielu barier architektonicznych, komunikacyjnych, organizacyjnych, jak i

środowiskowych.

CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA

SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE

4

3 . P O L I T Y K A S P O Ł E C Z N A P A Ń S T W A W O B E C

Ś R O D O W I S K A O S Ó B N I E P E Ł N O S P R A W N Y C H

Model pomocy społecznej w Polsce w zakresie problemów osób niepełnosprawnych

zakłada aktywizację tych osób. Cechą charakterystyczną tego modelu jest podejście

podmiotowe. To sprawia, że działania mają charakter globalny i oparte są na potencjale

środowiska społecznego, instytucjach i wolontariacie [Kawczyńska-Butryn 1998].

Współczesny model opieki społecznej zakłada współpracę pięciu systemów funkcjonujących

w ramach opieki społecznej: [1] formalnego systemu opieki społecznej medycznej,

edukacyjnej i ekonomicznej, [2] pośrednich systemów pomocy (inicjatywy pozarządowe), [3]

rodziny, [4] grup samopomocy i ochotników. W niniejszym rozdziale omawiamy pierwszy z

wymienionych elementów, czyli formalny system opieki, zaś kolejny rozdział zawiera

charakterystykę inicjatyw pozarządowych.

3.1. Profilaktyka i rehabilitacja

Powszechność zjawiska niepełnosprawności stawia przed państwem zadanie

przeciwdziałania mu oraz zmniejszania jego skutków. Społeczeństwo musi nie tylko dążyć do

zmniejszenia liczby osób niepełnosprawnych, ale także przeciwdziałać przyczynom

prowadzącym do niepełnej sprawności. W tym celu podejmowane są dwa typy działań.

Pierwszy z nich, czyli promocja zdrowia i profilaktyka urazów, zatruć i chorób,

podejmowany jest przez placówki opieki społecznej, zakłady opieki zdrowotnej oraz

organizacje zajmujące się osobami niepełnosprawnymi. Drugi typ działalności, czyli

rehabilitacja, polega na ograniczaniu skutków niepełnej sprawności poprzez np. wzmacnianie

sprawności fizycznej i psychicznej, zmniejszanie stopnia jej uszkodzenia, zwiększanie

sprawności funkcjonalnej i aktywności życiowej osób niepełnosprawnych [tamże]. Aby

podjąć efektywne działania systemowe mające na celu pomoc niepełnosprawnym należy: [1]

rozpoznać przyczyny zwiększania się lub pojawiania się zjawiska niepełnej sprawności, [2]

opracować plan profilaktyczny oraz naprawczy a następnie [3] przełożyć go na odpowiednie

struktury i działania administracyjne lub pozaadministracyjne.

Przyczyny powstawania niepełnosprawności badane są przez Instytut Medycyny Pracy i

Komitet Rehabilitacji. Z badań tych wynika, że około 50% zgonów oraz niepełnosprawności

w Polsce jest wynikiem chorób układu krążenia. Wiele chorób prowadzących w efekcie do

orzeczenia grupy inwalidzkiej wynika również z warunków pracy. Ilość rent inwalidzkich

przyznawanych w Polsce z tytułu chorób zawodowych lub wypadków przy pracy wynosi

CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA

SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE

5

około 10 tysięcy w ciągu roku. Ponad 10% rent inwalidzkich jest następstwem wypadków

drogowych. Zapobieganie niepełnosprawności wynikającej z tych przyczyn znajduje swoje

odzwierciedlenie we wprowadzanych do programów polskich szkół zajęć na temat zasad i

bezpieczeństwa ruchu drogowego oraz bezpieczeństwa i higieny pracy. Jako przykład można

podać tu akcję „O d b l a s k o w e P i e r w s z a k i ”, której celem jest poprawa

bezpieczeństwa dzieci na drogach. W tym roku rusza druga edycja tej akcji, w której

przewiduje się udział ponad 450 tysięcy pierwszaków. Akcja, która poza bezpośrednim

działaniem prewencyjnym ma także charakter edukacyjny, obejmuje m.in. wyposażenie

pierwszoklasistów w odblaskowe elementy (znaczki, które można przykleić np. do tornistra),

rozesłanie do szkół podstawowych „odblaskowych paczek zawierających kasety video z

filmem edukacyjnym, książeczki do kolorowania uczące zasad poruszania się po drogach,

kalendarze ścienne, plakaty).

Druga grupa zadań polega na przeciwdziałaniu skutkom chorób i urazów. Te zadania są

udziałem placówek opieki zdrowotnej oraz ośrodków rehabilitacji fizycznej, psychicznej oraz

społecznej. W grę wchodzą tu różne formy r e h a b i l i t a c j i mające na celu pomoc w

procesie przystosowania jednostek o ograniczonej sprawności do funkcjonowania w

społeczeństwie. Proces ten zakłada aktywny udział osób niepełnosprawnych oraz różnych

grup zawodowych. W przypadku rehabilitacji f i z y c z n e j zaangażowani są lekarze,

rehabilitanci, pielęgniarki oraz otoczenie osoby niepełnosprawnej; rehabilitacja

p s y c h i c z n a odbywa się przy udziale psychologów, psychiatrów i psychoterapeutów; w

rehabilitację s p o ł e c z n ą zaangażowane są grupy społeczne z otoczenia osób

niepełnosprawnych oraz struktury rządowe i samorządowe. Rehabilitacja społeczna została

podzielona na z a w o d o w ą , z wyodrębnionym procesem reedukacji, r o d z i n n ą opartą na

intuicyjnych działaniach członków rodziny i ś r o d o w i s k o w ą , która opiera się w

znacznym stopniu na działaniach różnych grup społecznych. W reedukacji i rehabilitacji

rodzinnej bardzo ważną rolę odgrywają organizacje rządowe, samorządowe oraz pomocowe.

Koncepcja rehabilitacji kompleksowej doprowadziła do powstania wielodyscyplinarnych

zespołów składających się z lekarzy, pielęgniarek, rehabilitantów, psychologów. Rozdzielenie

resortu zdrowia i resortu polityki społecznej nie sprzyja włączeniu do modelu rehabilitacji

kompleksowej pracowników socjalnych, zatem reedukacja osób niepełnosprawnych stanowi

niewielki odsetek działań składających się na rehabilitację społeczną. Niewielu jest też

specjalistów doradztwa zawodowego, znających problematykę szkolenia i zatrudniania osób

niepełnosprawnych. Poza zakładami pracy chronionej oraz ośrodkami szkolenia i rehabilitacji

zawodowej osób niepełnosprawnych funkcjonują także organizacje samorządowe, których

CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA

SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE

6

zadaniem jest aktywizowanie osób niepełnosprawnych. Do takich organizacji należą terenowe

oddziały Polskiego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych oraz Sejmików Osób

Niepełnosprawnych. W Polsce istnieje około 4000 zakładów pracy chronionej korzystających

z licznych ulg podatkowych z tytułu zatrudniania osób niepełnosprawnych. Dużą rolę w

aktywacji zawodowej osób niepełnosprawnych odgrywają Wojewódzkie Ośrodki

Zatrudniania i Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (49 w Polsce).

3.2. Prawa osób niepełnosprawnych

Prawa osób niepełnosprawnych są chronione przez zapisy zawarte w K o n s t y t u c j i

R P oraz u s t a w a c h z w y k ł y c h : o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz

zatrudnianiu osób niepełnosprawnych; o pomocy społecznej; o zatrudnieniu i

przeciwdziałaniu bezrobociu; o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym; o systemie

ubezpieczeń społecznych; o podatku dochodowym od osób fizycznych.

K a r t a P r a w O s ó b N i e p e ł n o s p r a w n y c h , przyjęta w 1997 roku uchwałą

Sejmu, określa prawa osób niepełnosprawnych do: [1] dostępu do dóbr i usług

umożliwiających pełne uczestnictwo w życiu społecznym; [2] dostępu do leczenia i opieki

medycznej, wczesnej diagnostyki, rehabilitacji i edukacji leczniczej, a także do świadczeń

zdrowotnych uwzględniających rodzaj i stopień niepełnosprawności, w tym, do zaopatrzenia

w przedmioty ortopedyczne, środki pomocnicze, sprzęt rehabilitacyjny; [3] dostępu do

wszechstronnej rehabilitacji społecznej; [4] nauki w szkołach wspólnie ze swymi

pełnosprawnymi rówieśnikami, jak również do korzystania ze szkolnictwa specjalnego lub

edukacji indywidualnej; [5] pomocy psychologicznej, pedagogicznej i innej pomocy

specjalistycznej umożliwiającej rozwój, zdobycie lub podniesienie kwalifikacji ogólnych i

zawodowych; [6] zatrudnienia na otwartym rynku pracy zgodnie z kwalifikacjami,

wykształceniem i możliwościami oraz do korzystania z doradztwa zawodowego i

pośrednictwa, a gdy niepełnosprawność i stan zdrowia tego wymaga - do pracy w warunkach

dostosowanych do potrzeb osób niepełnosprawnych; [7] zabezpieczenia społecznego

uwzględniającego konieczność ponoszenia zwiększonych kosztów wynikających z

niepełnosprawności, jak również uwzględniania tych kosztów w systemie podatkowym; [8]

życia w środowisku wolnym od barier funkcjonalnych, w tym: dostępu do urzędów, punktów

wyborczych i obiektów użyteczności publicznej, swobodnego przemieszczania się i

powszechnego korzystania ze środków transportu, dostępu do informacji, możliwości

komunikacji międzyludzkiej; [9] posiadania samorządnej reprezentacji swojego środowiska

oraz konsultowania z nim wszelkich projektów aktów prawnych dotyczących osób

CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA

SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE

7

niepełnosprawnych; [10] pełnego uczestnictwa w życiu publicznym, społecznym,

kulturalnym, artystycznym, sportowym oraz rekreacji i turystyce odpowiednio do

zainteresowań i potrzeb.

Działania resortów, urzędów centralnych i innych jednostek organizacyjnych w zakresie

różnych sfer życia osób niepełnosprawnych określane są przez R z ą d o w y P r o g r a m

D z i a ł a ń n a R z e c z O s ó b N i e p e ł n o s p r a w n y c h i ich integracji ze

społeczeństwem. Pomoc państwa obejmuje następujące działania: [1] usuwanie barier

funkcjonalnych; [2] edukację i szkolenia; [3] zatrudnienie; [4] zapobieganie

niepełnosprawności; [5] rehabilitację; [6] regulacje prawne; [7] działalność badawczą; [8]

przygotowywanie normalizacji; [9] współpracę z organizacjami samorządowymi i

pozarządowymi; [10] działania w sferze kultury, sztuki i sportu.

3.3. Działalność PFRON

Jednym z priorytetów polskiej polityki wobec osób niepełnosprawnych jest ich

rehabilitacja zawodowa i społeczna. Na mocy ustawy o zatrudnianiu i rehabilitacji zawodowej

osób niepełnosprawnych powołany został P a ń s t w o w y F u n d u s z R e h a b i l i t a c j i

O s ó b N i e p e ł n o s p r a w n y c h (PFRON). Celem Funduszu jest realizacja zasady

równości szans osób niepełnosprawnych i tworzenie polityki ich zatrudniania (w tym przede

wszystkim wspierania instytucji zatrudniających osoby niepełnosprawne oraz pomoc w

tworzeniu nowych zakładów i miejsc pracy). Środki Funduszu przeznaczane są m.in. na: [1]

tworzenie nowych oraz przystosowywanie istniejących miejsc pracy do potrzeb osób

niepełnosprawnych; [2] tworzenie zakładów pracy chronionej; [3] likwidację barier

architektonicznych; [4] udzielanie pożyczek na rozpoczęcie działalności gospodarczej; [5]

organizowanie szkoleń i przekwalifikowań; [6] organizowanie warsztatów terapii zajęciowej;

[7] rehabilitację leczniczą i społeczną.

W ramach działań PFRON realizowane są również programy celowe: [1] P a p i r u s

(wspieranie publikacji i wydawnictw dotyczących problematyki osób niepełnosprawnych);

[2] P a r t n e r (wspieranie zadań realizowanych przez organizacje działające na rzecz osób

niepełnosprawnych); [3] S t u d e n t (pomoc osobom niepełnosprawnym w zdobyciu

wykształcenia na poziomie wyższym); [4] T e l e p r a c a (pilotażowy program wspierania

zatrudnienia osób niepełnosprawnych w innowacyjnych zawodach wykorzystujących techniki

informatyczne); [5] K o m p u t e r d l a H o m e r a (wspieranie finansowe zakupu sprzętu

elektronicznego oraz oprogramowania umożliwiającego rehabilitację zawodową i społeczną

osób niedowidzących i ociemniałych); [6] P e g a z 2 0 0 3 (pomoc w zakupie i montażu

CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA

SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE

8

oprzyrządowania do samochodu, zakupie sprzętu komputerowego, zakupie wózka

inwalidzkiego o napędzie elektronicznym).

Koordynacją polityki wobec osób niepełnosprawnych w tym także działalności PFRON

zajmuje się P e ł n o m o c n i k R z ą d u d s . O s ó b N i e p e ł n o s p r a w n y c h . Jego rolą

jest również monitorowanie przebiegu procesów gospodarczych i społecznych dotyczących

środowiska osób niepełnosprawnych. To ta instytucja wypracowuje strategie i plany działań

na rzecz osób niepełnosprawnych. W wielu regionach Polski powstały regionalne lub

wojewódzkie S e j m i k i O s ó b N i e p e ł n o s p r a w n y c h zrzeszające liczne

stowarzyszenia, organizacje, komitety, rady i fundacje działające na rzecz różnych środowisk

osób niepełnosprawnych. Celem działania sejmików jest reprezentowanie interesów osób

niepełnosprawnych, koordynowanie działań dla wszystkich wspólnych członków, tworzenie

warunków pełnego i aktywnego uczestnictwa osób niepełnosprawnych w życiu zawodowym i

społecznym. Poza tym w wielu miastach istnieje stanowisko r z e c z n i k a o s ó b

n i e p e ł n o s p r a w n y c h powoływanego przy Urzędach Miasta lub Prezydencie. Do jego

głównych zadań należy m.in. [1] działanie w obronie interesów osób niepełnosprawnych; [2]

przeciwdziałanie dyskryminacji osób niepełnosprawnych; [3] występowanie z inicjatywą i

wnioskami oraz wydawanie opinii w sprawach mających znaczenie w życiu osób

niepełnosprawnych; [4] informowanie o instytucjach, stowarzyszeniach działających na rzecz

osób niepełnosprawnych; [5] informowanie o programach rządowych dla osób

niepełnosprawnych; [6] współpraca z organizacjami pozarządowymi, [7] organizacja imprez

integracyjnych. Przy urzędach pracy powołane zostały specjalne r e f e r a t y d s . o s ó b

n i e p e ł n o s p r a w n y c h zajmujące się doradztwem organizacyjnym, prawnym i

ekonomicznym dla tego środowiska, organizowaniem miejsc pracy dla osób

niepełnosprawnych oraz późniejszym monitorowaniem warunków, jakie zapewniają

pracodawcy. Sytuacja zawodowa osób niepełnosprawnych jest niezmiernie trudna. Jako

przykład posłużyć może struktura bezrobocia osób niepełnosprawnych w województwie

łódzkim (tabela 2).

CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA

SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE

9

Tab. 2. Struktura bezrobocia osób niepełnosprawnych w województwie łódzkim,

[źródło http://www.lodz.pup.gov.pl/tresc/stat_nps.html]

Bezrobotni inwalidzi

Inwalidzi poszukujący pracy

Wyszczególnienie

Ogółem Kobiety Ogółem Kobiety

W e d ł u g w y k s z t a ł c e n i a

Wyższe

29 17 35 16

Policealne i średnie zawodowe

205

129

160

75

Ogólnokształcące

86 61 60 43

Zasadnicze zawodowe

500

228

154

46

Podstawowe 914

391

215

73

Bezrobotni inwalidzi

Inwalidzi poszukujący pracy

Wyszczególnienie

Ogółem Kobiety Ogółem Kobiety

W e d ł u g w i e k u

35-44 lata

378

183

133

60

45-54

lata

841 423 296 123

W e d ł u g s t a ż u p r a c y ( n a j w i ę k s z e g r u p y )

Do 1 roku

547

184

157

56

1-5 lat

Brak danych

Brak danych

131

49

5-10 lat

Brak danych

Brak danych

102

40

10-20 lat

312

158

Brak danych

Brak danych

20-30 lat

400

213

Brak danych

Brak danych

W e d ł u g c z a s u p o z o s t a w a n i a b e z p r a c y

Do 1 m-ca

63

25

37

7

Od 1 do m-cy

459

221

333

137

Powyżej 12 m-cy

1212

580

254

109

W e d ł u g r o d z a j u n i e p e ł n o s p r a w n o ś c i

I grupa – znaczny

15

7

18

6

II grupa – umiarkowany

212

110

63

27

II grupa – lekki

1500

703

77

34

Orzeczenie stopnia niepełnosprawności 7

6

466

186

Struktura bezrobocia według zawodów (największe grupy osób bezrobotnych niepełnosprawnych)

Grupa zawodowa

Liczba osób bezrobotnych

wg stanu na dzień

31.12.2002

% udział w stosunku do
ogółu zarejestrowanych

osób niepełnosprawnych

Pracownicy administracyjno-biurowi, referenci, pracownicy
kancelaryjni, magazynierzy

121 7,0

Szwaczki, dziewiarze maszynowo-ręczni, krawcy odzieży lekkiej,
krawcy odzieży ciężkiej, krojczy, przędzarze, tkacze oraz

pracownicy pomocniczy w przemyśle lekkim

398 23,0

Bez zawodu

914

52,7

Struktura bezrobocia według zawodów (największe grupy osób niepełnosprawnych poszukujących pracy)
Pracownicy administracyjno-biurowi, referenci, pracownicy

kancelaryjni, magazynierzy

63 10,1

Szwaczki, dziewiarze maszynowo-ręczni, krawcy odzieży lekkiej,
krawcy odzieży ciężkiej, krojczy, przędzarze, tkacze oraz

pracownicy pomocniczy w przemyśle lekkim

53 8,5

Ślusarze, tokarze, frezerzy

29

4,6

Bez zawodu

215

34,5

Zgłoszone oferty pracy dla osób niepełnosprawnych

Wyszczególnienie Razem

W tym praca

subsydiowana

Ogółem 1079

803

CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA

SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE

10

3.4. System edukacyjny

Osoby niepełnosprawne już od najwcześniejszego dzieciństwa objęte są systemem opieki

edukacyjnej. W zależności od rodzaju i stopnia niepełnosprawności oraz potrzeb

edukacyjnych organizowane są oddziały specjalne w ogólnodostępnych żłobkach,

przedszkolach publicznych, przedszkola specjalne, klasy specjalne w ogólnodostępnych

szkołach publicznych, szkoły podstawowe specjalne, szkoły przysposabiające do pracy

zawodowej. Dla starszej młodzieży tworzone są szkoły zasadnicze, szkoły średnie (licea

zawodowe, licea ogólnokształcące, technika), szkoły policealne. Dla osób, które ze względu

na dysfunkcję narządu ruchu lub przewlekłą chorobę nie mogą uczęszczać do szkoły lub

przedszkola organizowane jest indywidualne nauczanie.

Negatywną stroną tego typu nauczania jest pozbawianie uczniów możliwości społecznego

kontaktu z osobami pełnosprawnymi i kolektywnej pracy. Wynikiem takiego stanu rzeczy jest

brak wiary w to, iż wystarczyłoby pokonać bariery architektoniczne i społeczne, aby ludzie

niepełnosprawni mogli kształcić się w placówkach ogólnodostępnych. Często bariery tkwią w

samych osobach niepełnosprawnych, które obawiają się konfrontacji ze sprawnymi członkami

społeczeństwa. Aby sprostać zadaniu pełnej integracji społeczeństwa tworzone są oddziały

integracyjne w ogólnodostępnych żłobkach i przedszkolach lub szkołach publicznych a nawet

integracyjne przedszkola, żłobki i szkoły podstawowe. Te ostatnie spełniają najpełniej

postulat rehabilitacji społecznej niepełnosprawnych dzieci i młodzieży. Problem polega

jednak na niedostosowaniu placówek edukacyjnych do potrzeb osób niepełnosprawnych. Jeśli

weźmiemy pod uwagę szkolnictwo wyższe dostrzeżemy łatwo, że niewiele uczelni jest

dostosowanych architektonicznie, sprzętowo i metodologicznie w stopniu wystarczającym do

przyjęcia niepełnosprawnych studentów. W tym zakresie jest jeszcze w Polsce dużo do

zrobienia.

4 . I N I C J A T Y W Y P O Z A R Z Ą D O W E

4.1. Informacje ogólne

Bardzo ważnym ogniwem całego modelu opieki społecznej jest sektor pozarządowy. Od

początku lat dziewięćdziesiątych obserwujemy w Polsce wzrost liczby organizacji

pozarządowych zajmujących się problematyką niepełnosprawności. Wraz ze zmianami

polityczno-gospodarczymi w naszym kraju następował, choć nie bez przeszkód, rozwój

społeczeństwa obywatelskiego. Wiele osób dostrzegło brak efektywnych działań rządu

skierowanych na rozwiązywanie problemów osób niepełnosprawnych. W związku z tym

CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA

SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE

11

ludzie bezpośrednio zainteresowani problemami niepełnosprawności rozpoczęli tworzenie

organizacji pozarządowych (stowarzyszeń, towarzystw, fundacji, grup samopomocowych).

Zazwyczaj osobami zaangażowanymi w działalność tego typu organizacji są osoby

niepełnosprawne, ich rodziny lub znajomi. Większość z nich pracuje w organizacjach non-

profit na zasadzie wolontariatu.

Pojawianie się dużej liczby samopomocowych organizacji pozarządowych jest efektem

możliwości, jakie daje sformalizowanie struktury grupy samopomocowej (szersze pole

oddziaływania na otoczenie, efektywniejsza współpraca z innymi instytucjami państwowymi i

prywatnymi, możliwości prowadzenia działalności gospodarczej, z której zyski przeznacza się

na działalność statutową). Z racji tego, że członkowie organizacji oraz grup samopomocy

pracują jako wolontariusze oraz znają bezpośrednio problemy środowiska osób

niepełnosprawnych, pomoc przez nich świadczona jest efektywna i obniża koszty opieki

zdrowotnej. Jednak najbardziej istotną korzyścią jest wytworzenie w społeczności lokalnej

poczucia współodpowiedzialności za problemy osób niepełnosprawnych [Sokołowska 1981].

Oferowane prze organizacje pozarządowe usługi uzupełniają ofertę formalnego systemu

pomocy, albo też wypełniają istniejącą w danym zakresie lukę. Działalność organizacji

pozarządowych na rzecz niepełnosprawnych obejmuje: [1] świadczenie usług poradniczo-

informacyjnych (załatwianie formalności, uzyskanie sprzętu rehabilitacyjnego, organizowanie

wypoczynku); [2] świadczenie usług edukacyjnych (kursy, szkolenia); [3] udzielanie pomocy

w znajdowaniu pracy (pośrednictwo pracy); [4] udzielanie pomocy psychologicznej (telefon

zaufania) oraz [5] pomocy stacjonarnej (schroniska, noclegownie) [Hebda-Czaplicka 2002].

Kilka lat temu dane prezentowane przez B a n k I n f o r m a c j i o O r g a n i z a c j a c h

P o z a r z ą d o w y c h K L O N / J A W O R [1998] wskazywały, iż 26,4% ogólnej liczby

organizacji (23 623) to instytucje stworzone przez osoby niepełnosprawne. Z danych z 1998

roku wynika, iż najwięcej inicjatyw pozarządowych na rzecz niepełnosprawnych adresowana

jest do osób z chorobami układu nerwowego (1749), następnie ze schorzeniami narządu ruchu

(912), ze schorzeniami zmysłów i narządów mowy (860), ze schorzeniami narządów

wewnętrznych (543), chorób krwi, gruczołów dokrewnych i układu odpornościowego(207).

Obecnie posiadane dane szacunkowe wskazują na istnienie około 4,5 tysiąca organizacji

pozarządowych działających w obszarze problematyki niepełnosprawności [tamże].

Przeświadczenie o szerokim oddziaływaniu społecznych organizacji pozarządowych

znajduje swoje uzasadnienie w realiach życia społecznego. Większość przedsięwzięć

mających za swoich adresatów osoby niepełnosprawne inicjowanych jest przez

stowarzyszenia lub fundacje działające w tym obszarze. Za przykład może posłużyć

CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA

SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE

12

Stowarzyszenie Przyjaciół INTEGRACJI oraz Fundacja Polska bez Barier. Są to organizacje,

które jako pierwsze podjęły akcję „oswajania niepełnosprawności”. S t o w a r z y s z e n i e

P r z y j a c i ó ł I N T E G R A C J I zostało założone w roku 1997 z inicjatywy twórcy pisma

INTEGRACJA Piotra Pawłowskiego. Głównym celem tego stowarzyszenia jest realizowanie

idei integracji we wszystkich obszarach życia osób niepełnosprawnych. Działalność

stowarzyszenia obejmuje prowadzenie akcji informacyjnych oraz edukacyjnych, działalność

wydawniczą, przygotowywanie programu telewizyjnego, audycji radiowych

3

. W 1997 roku

przy Stowarzyszeniu Przyjaciół Integracji powstała F u n d a c j a „ P o l s k a b e z

b a r i e r ” . Jej głównym celem jest społeczna i zawodowa integracja osób

niepełnosprawnych we wszystkich obszarach życia społecznego. W tym celu Fundacja

edukuje, informuje, wydaje książki, broszury i „Integrację” (największe ogólnopolskie pismo

dla niepełnosprawnych), tworzy własne programy radiowe i telewizyjne, organizuje

konferencje, spotkania i wystawy, których celem jest lepsze poznanie osób

niepełnosprawnych. Działalność Fundacji uświadamia, jak wiele jest do zrobienia, aby

niepełnosprawni mogli zaistnieć zgodnie ze swoimi możliwościami w życiu codziennym

naszego kraju. Poza tymi dwiema organizacjami istnieje jeszcze wiele mniejszych, które mają

również duży wkład w rozwiązywanie problemów środowiska osób niepełnosprawnych oraz

w promowanie idei integracji świata osób pełnosprawnych i niepełnosprawnych.

4.2. Kampanie społeczne

Integracja społeczna polega na włączaniu osób o niepełnej sprawności do normalnego

funkcjonowania w życiu społecznym, poprzez stworzenie możliwości pełnego w nim udziału

[Hebda-Czplicka 2002]. Nasilenie zainteresowania problematyką ludzi niepełnosprawnych, a

także ich integracją społeczną w Polsce, nastąpiło w latach siedemdziesiątych XX wieku.

Jednak proces zamian w postawach społeczeństwa nastąpił dopiero w latach

dziewięćdziesiątych. Sukces procesu integracji społecznej zależy przede wszystkim od

zlikwidowania barier świadomościowych społeczeństwa względem niepełnosprawności, a

także od zmiany postawy osób niepełnosprawnych w stosunku do swej niepełnosprawności.

W Polsce nadal obecna jest postawa społecznego dystansu wobec osób niepełnosprawnych.

Potwierdzają to wyniki badań z 1993 roku [tamże]. Połowa społeczeństwa miała w tym

okresie negatywny stosunek do osób niepełnosprawnych. Przyczyny takiego stanu rzeczy

tkwią m.in. w stereotypowym przeświadczeniu o niepełnej samodzielności osób

niepełnosprawnych. Trwająca w Polsce przez lata izolacja tych osób (pogłębiana między

3

http://www.torfarm.com.pl/aptekabezbarier/integ.htm

CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA

SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE

13

innymi przez przyjęty niegdyś model segregacyjny) doprowadziła do zredukowania

bezpośredniego kontaktu z niepełnosprawnymi. W efekcie osoby sprawne nie miały okazji do

wykształcenia wobec nich postawy tolerancji oraz otwartości.

Budowany przez ten czas stereotyp zakłada postrzeganie osób niepełnosprawnych jako

słabych i wyizolowanych. Walka ze stereotypami tkwiącymi w społeczeństwie polskim

odbywa się m.in. za pomocą kampanii społecznych. Pierwszą przemyślaną i zaplanowaną

akcją stała się kampania prowadzona przez Stowarzyszenie Przyjaciół Integracji. Kampania

rozpoczęła się w 2000 roku pod hasłem „ N i e p e ł n o s p r a w n i – n o r m a l n a

s p r a w a ” . Kampania ta składała się z kilku etapów: [1] k a m p a n i e p r a s o w o -

b i l b o a r d o w e : „Rzeźby” (znane klasyczne „uszkodzone” posągi greckie, które

przedstawiają ludzi pozbawionych nóg, rąk a mimo to uznawane są za piękne) „Ludzie”

(osoby niepełnosprawne w codziennych sytuacjach życiowych); [2] w y s t a w y

a r t y s t y c z n e (np. prace na temat niepełnosprawności piętnastu fotografów zaproszonych

do wspólnego projektu); [3] u r u c h o m i e n i e i n f o l i n i i (niepełnosprawni mogli

zgłaszać problemy swojego życia codziennego zaś zebrane w ten sposób zagadnienia

posłużyły do sporządzenia raportu dla polskiego rządu, parlamentarzystów i Prezydenta RP);

[4] elementem kampanii społecznej stało się także wydanie przez Fundację „Polska bez

barier” przewodnika dla niepełnosprawnych „Warszawa bez barier”. Kolejna kampania

społeczna pod hasłem „C z y n a p r a w d ę j e s t e ś m y i n n i ?” rozpoczęta została 20

stycznia 2003 roku w ramach Obchodów Roku Osób Niepełnosprawnych. Jej głównym celem

jest tworzenie świadomości, że każdy człowiek ma prawo kochać, marzyć i cieszyć się

życiem. W takiej konwencji przygotowane zostały przez agencję Leo Burnett spoty

reklamowe. Są to animacje graficzne („Bajka”, „Sprzeczka głuchoniemych”) pojawiające się

w telewizji polskiej (TVP1, TVP2, TVP Regionalna). Kampania obejmuje także przekazy

radiowe oraz prasowe

4

.

4.3. Niepełnosprawni a media

Świadomość społeczną w dużym stopniu kształtują m e d i a , dlatego też ważne jest, by

problemy osób niepełnosprawnych znajdowały w nich swoje miejsce. W Polsce istnieje

kilkanaście czasopism poruszających problematykę niepełnosprawności. Znakomita

większość z nich wydawana jest przez organizacje pozarządowe, stowarzyszenia i fundacje,

które chcą w ten sposób zwiększyć zasięg swojego oddziaływania. W tabelach

zamieszczonych poniżej prezentujemy informacje dotyczące: programów radiowych,

4

http://www.niepelnosprawni.info/labeo/app/cms/x/1399

CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA

SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE

14

programów telewizyjnych i czasopism adresowanych w głównej mierze do osób

niepełnosprawnych

5

.

Tab. 4. Programy telewizyjne adresowane do osób

niepełnosprawnych

Tytuł Stacja

Integracja TVP1
Osoby niepełnosprawne Telegazeta

TVP2

Przyjaciele TVP1
Tacy sami

TVP2

U Pana Boga za piecem

TV Niepokalanów

W świecie ciszy

TVP2

Tab. 3. Programy radiowe adresowane do osób

niepełnosprawnych

Tytuł Stacja

Impulsy

PR4 (Radio Bis)

Forum Niepełnosprawnych PR3
Przystanek Integracja

Radio Plus

Sygnały świata

PR4 (Radio Bis)

Wrażliwość na niepełnosprawność Radio

Plus

Żyją wśród nas

PR2

Tab. 5. Czasopisma adresowane do osób niepełnosprawnych

Tytuł Wydawca

Asocjacje

Forum Inicjatyw Pozarządowych

Bardziej Kochani

Stowarzyszenie Rodzin i Opiekunów Osób z Zespołem

Downa „Bardziej Kochani”

Biuletyn Informacyjny BIFRON

Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych

Biuletyn Informacyjny Ośrodka Informacji i Promocji

Postępu Naukowo-Technicznego Polskiego Związku
Niewidomych

Polski Związek Niewidomych

Co w trawie piszczy

Młodzież Niepełnosprawna ALFA

Droga nadziei

Duszpasterstwo Niepełnosprawnych Ruchowo

INTEGRACJA

Stowarzyszenie Przyjaciół INTEGRACJI, Fundacja „Bez
barier”

Jesteśmy

WTZ z Jarocina

Kompendium ekonomiczno-prawne zakładów pracy

chronionej

Polska Organizacja Pracodawców Osób

Niepełnosprawnych

Mandragora Towarzystwo

Społeczno-Kulturalne „Carpe Diem”

Marzenia i Fakty

Łódzki Sejmik Osób Niepełnosprawnych

Nasze sprawy

Nowy Świat Ciszy

Zarząd Główny Polskiego Związku Głuchych

POPON Express

Polska Organizacja Pracodawców Osób

Niepełnosprawnych

Postępy rehabilitacji

PWN

Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zdrowotnej

CEBRON

Rehabilitacja medyczna

Wydział Ochrony Zdrowia Collegium Medicum Uniwersytety

Jagiellońskiego, Akademia Wychowania Fizycznego w

Krakowie

Serce i Troska

Polskie Towarzystwo Walki z Kalectwem

Słowem i Kształtem Fundację Sztuki Osób Niepełnosprawnych

Światło i cienie

Chrześcijańskie Stowarzyszenie Osób Niepełnosprawnych,

ich Rodzin i Przyjaciół „Ognisko”

Validus

CKIRI w Konstancinie

Utrudniony dostęp do działań społeczności lokalnych, bariery transportowe oraz

architektoniczne sprawiają, że coraz większa liczba osób niepełnosprawnych korzysta w

Polsce z I n t e r n e t u . Badania przeprowadzone pod kierunkiem dr Wiesławy Białek

wykazały, iż Internet służy niepełnosprawnym głównie do inicjowania i podtrzymywania

kontaktów towarzyskich (podkreślana integracja pomiędzy niepełnosprawnymi z różnych

5

http://www.idn.org.pl/publikacje.htm

CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA

SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE

15

części kraju oraz świata), do samorealizacji oraz do uzyskiwania informacji o tematyce

zdrowotnej (turnusy rehabilitacyjne)

6

. Internet może odegrać ważną rolę także w procesie

kształcenia oraz pracy zawodowej. Tutaj znowu mamy przykład inicjatywy pozarządowej. W

1996 roku uczestnicy II Forum Teleinformatyki zaproponowali powołanie projektu

I n t e r n e t d l a N i e p e ł n o s p r a w n y c h (IdN). Głównym inicjatorem był Prezes

Polskiej Społeczności Internetu oraz Prezes Polski OnLine. W projekcie wzięły udział

następujące firmy i instytucje: Telekomunikacja Polska S.A., IBM Polska, Microsoft w

Polsce Sp. Zoo., Polska OnLine, Zakład Internet dla Szkół Fundacji Rozwoju Demokracji

Lokalnej oraz Fundacja Pomocy Matematykom i Informatykom Niesprawnym Ruchowo.

Głównym celem projektu jest realizacja takich idei jak teleedukacja i telepraca. Pierwszy

stworzony w ten sposób węzeł miał 788 osób

7

.

T e l e e d u k a c j a jest coraz bardziej popularna w Polsce. Najczęściej pojawia się w

kontekście wsparcia instytucjonalnego w odniesieniu do środowiska osób niepełnosprawnych.

Dla wielu osób niepełnosprawnych teleedukacja jawi się jako jedyna szansa na aktywne

uczestnictwo w życiu społecznym (kształcenie, praca zawodowa). Powstają kolejne uczelnie

wyższe oferujące studia przez Internet (np. Polski Uniwersytet Wirtualny). Niestety inaczej

przedstawia się sytuacja z t e l e p r a c ą . Nadal jeszcze jest bardzo trudno znaleźć

zatrudnienie w ten sposób. Pracodawcy niechętnie odnoszą się do pracy na odległość. Jednak

coraz częściej podejmowane są inicjatywy, które mają za zadanie promować wykorzystanie

najnowszych technologii w służbie pełniejszego uczestnictwa osób niepełnosprawnych w

społeczeństwie. Za przykład może posłużyć konferencja, która odbyła się w 2002 roku w

Lublinie pt. „Teleedukacja i telepraca: dwa filary społeczeństwa informacyjnego”,

zorganizowana przez Fundację Fuga Mundi (Polski Uniwersytet Wirtualny, Telekomunikację

Polską S.A. oraz przez Stowarzyszenie „Telepraca”. Podczas konferencji po raz pierwszy

zostały rozdane nagrody TELE-@ (Tele-Małpy).

Nagroda Tele@ jest znakiem uznania za

wykorzystanie nowych technologii teleinformatycznych w aktywizacji społecznej i

zawodowej osób niepełnosprawnych

8

. Kwestie teleedukacji i telepracy wzbudzają wiele

kontrowersji. Wśród argumentów przemawiających przeciw stosowaniu takich rozwiązań w

odniesieniu do integracji osób niepełnosprawnych wymienić należy izolacyjny charakter tego

rodzaju kształcenia i pracy. Osoby niepełnosprawne pomimo tego, iż aktywnie działają w

6

„Rola Internetu w integracji społecznej ludzi niepełnosprawnych”, praca magisterska pisana pod kierunkiem dr

Wiesławy Białek w Zakładzie Fizjologii i Biochemii w Instytucie Wychowania Fizycznego i Sportu w Białej
Podlaskiej

7

http://www.idn.org.pl/

8

http://www.telepraca-polska.pl/teksty/tele-m2002.html

CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA

SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE

16

rzeczywistości społecznej nie nawiązują jednak bezpośrednich relacji z innymi ludźmi, cały

czas pozostają w odosobnieniu i izolacji. Internet stał się również ważnym narzędziem w

pracy wszystkich organizacji działających na rzecz osób niepełnosprawnych w Polsce.

Powstaje duża liczba witryn internetowych adresowanych do osób niepełnosprawnych.

Można w nich znaleźć m.in. opisy profilu działalności, realizowane projekty, porady prawne,

informacje na temat instytucji pracujących na rzecz osób niepełnosprawnych, oferty pracy,

oferty zakupu sprzętu rehabilitacyjnego, forum dyskusyjne. W poniższej tabeli

przedstawiamy kilka adresów stron internetowych poruszających problematykę osób

niepełnosprawnych.

Tab. 6. Strony internetowe poruszające problematykę osób niepełnosprawnych

Organizacja

Adres strony internetowej

Stowarzyszenie na Rzecz Niepełnosprawnych SPES

http://www.spes.org.pl/

Stowarzyszenie Młodzieży Niepełnosprawnej ALFA

http://www.alfabytom.com/MY/historia01.htm

Centrum Polskiej Rehabilitacji

http://www.rehabilitacja.pl/

Fundacja Pomocy Osobom Niepełnosprawnym PATRON

http://strony.wp.pl/wp/a.meger/

GRUPA N Biuletyn Informacyjny Niepełnosprawnych http://www.grupan.softland.com.pl/
Śląski Klub Sportowców Niepełnosprawnych http://sksn.home.pl/
Bez Barier

http://republika.pl/bezbarier/

Internet dla Niepełnosprawnych http://www.idn.org.pl/
MedykON, Polski Serwis Medyczny Osób Niepełnosprawnych ich

Rodzin, Bliskich, Przyjaciół i Opiekunów

http://medykon.prv.pl

Strona dzieci sprawnych inaczej

http://dzieci.ariadna.pl/

Organizacja Niesłyszących-Słabosłyszących Internatutów

http://www.onsi.pl/

Portal osób z uszkodzonym słuchem http://www.glusi.pl/
Stowarzyszenie niesprawnych Wzrokowo SZANSA

http://free.polbox.pl/s/snws/

Biblioteka Centralna Polskiego Związku Niewidomych

http://www.biblioteka-pzn.org.pl/

Centrum Integracji Niepełnosprawnych http://www.cin.org.pl/
Sami Sobie Stowarzyszenie Internetowej Społeczności Osób

Niepełnosprawnych

http://samisobie.clan.pl/

4 . S Z T U K A I O S O B Y N I E P E Ł N O S P R A W N E

4.1. Informacje ogólne

K u l t u r o t e r a p i a , która stanowi element rehabilitacji zarówno leczniczej,

zawodowej, społecznej oraz psychologicznej, oznacza terapię osób niepełnosprawnych

poprzez uczestnictwo w szeroko pojętym życiu kulturalnym społeczeństwa. Kulturoterapia

zakłada nie tylko korzystanie z kulturalnego dorobku społeczeństwa, lecz także jego

współtworzenie. W kulturoterapii mieści się a r t e t e r a p i a (terapia przez twórczość)

9

a w

9

Dotychczas stosowanym powszechnie w odniesieniu do arteterapii określeniem była terapia przez sztukę.

Teraz coraz częściej termin ten jest zastępowany określeniem terapia przez twórczość. Drugi termin podkreśla
istotę samego aktu tworzenia w procesie terapeutycznym, efektem którego nie zawsze musi być powstanie dzieła
sztuki.

CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA

SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE

17

niej między innymi: a r t e t e r a p i a (w węższym znaczeniu tego słowa oznaczającym

terapię przy udziale sztuk plastycznych) [Gmitrowicz 2000], t e a t r o t e r a p i a (terapia

przez sztuki teatralne), c h o r e o t e r a p i a (terapia przez taniec), m u z y k o t e r a p i a

(terapia przez muzykę), d r a m o t e r a p i a (terapia przez teatr), b i b l i o t e r a p i a (terapia

przez piśmiennictwo, literaturę, lekturę książek). Arteterapia może znaleźć zastosowanie w

psychiatrii na każdym etapie choroby psychicznej i może pełnić różne funkcje w tym

diagnostyczną, psychoterapeutyczną, korekcyjną, poznawczą, edukacyjną, katartyczną,

rekreacyjną, komunikacyjną, integracyjną, profilaktyczną, twórczą i resocjalizacyjną. [tamże]

Terapia przez sztukę może dostarczyć osobom niepełnosprawnym środków pozwalających

poznać, uporządkować, wyrazić i zrozumieć własne emocje, odreagować w społecznie

akceptowany sposób nadmierne napięcie emocjonalne a także upostaciowić dominujący

nastrój. Wszystkie podejścia teoretyczne do arteterapii uwzględniać muszą koncepcję

twórczości, która wiąże się z każdym procesem twórczym. Istotą arteterapii jest terapeutyczny

skutek (wynik) działalności polegającej na tworzeniu czegoś. [Szulc, 2000] Tworzenie

dowartościowuje jednostki niepełnosprawne, często staje się sposobem zarobku, przez co

sprawia, iż osoby niepełnosprawne aktywnie uczestniczą w życiu społecznym.

W Polsce terapia przez sztukę często odbywa się w ramach Warsztatów Terapii Zajęciowej

(WTZ). Jest to struktura powołana do życia na mocy ustawy z dnia 9 maja 1991 roku, której

głównym celem była pomoc osobom niepełnosprawnym. Według danych z 1999 roku Polsce

Funkcjonuje około 300 WTZ

10

. Warsztaty Terapii Zajęciowej wspierane są finansowo przez

PFRON. Uczestniczyć w nich mogą osoby mające powyżej 16 lat z I i II grupą inwalidzką, na

podstawie skierowania do terapii zajęciowej

11

. Warsztaty terapii zajęciowej obejmują

pracownie: malarskie, tkackie, wikliniarskie, stolarskie, introligatorskie, ceramiczne,

krawieckie, ogrodnicze. Rehabilitacja odbywa się głównie w czasie zajęć praktycznych w

różnych pracowniach pod okiem specjalistów z danej dziedziny. Jednak należy zwrócić

uwagę na pewne rozdzielenie zagadnień arteterapii oraz terapii zajęciowej. Ta ostatnia jest

formą organizacyjną, w ramach której można wykorzystywać arteterapię.

Zawód arteterapeuty jest coraz bardziej popularny w Polsce. Arteterapeutą nazywamy

terapeutę stosującego w trakcie przebiegu terapii w sposób profesjonalny określony rodzaj

działań, który stymuluje pacjenta do własnych twórczych zachowań. Arteterapeuci,

muzykoterapeuci, choreoterapeuci i dramaterapeuci to osoby stosujące w terapii odpowiednio

techniki plastyczne, muzykę, taniec i literaturę. Autorytety spośród profesjonalnych

10

http://www.jerain.idn.org.pl/wtz_jer.html

11

http://kurialeg.rubikon.pl/kongres_1999_instytucje_warsztaty.html

CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA

SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE

18

psychoterapeutów wyrażają opinię o konieczności profesjonalnego kształcenia lub

dokształcania specjalistów z zakresu różnych dziedzin sztuki w formie studiów lub kursów

podyplomowych. Kryteria kształcenia arteterapeutów wypracowane i stosowane w edukacji

zachodniej zostały spełnione jedynie w stosunku do muzykoterapeutów kształconych w

dwóch krajowych Akademiach Muzycznych. [Janicki, 2000] Alternatywną pełnych studiów

arteterapeutycznych są czteroletnie kursy podyplomowe dla osób z wykształceniem wyższym

posiadających zawód plastyka, muzyka, aktora, pedagoga. Takie kursy są oferowane przez

Katedrę Psychoterapii Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum w Krakowie.

[tamże] Niestety Polska jest krajem, w którym nie ma jak do tej pory uregulowanego statusu

prawnego zawodów: muzykoterpeuta, arteterapeuta, choreoteraputa, darmterapeuta i nie

wprowadził ich do wykazu klasyfikacji zawodów. [tamże]

Ważną organizacją skupiającą osoby zajmujące się arteterapią w Polsce jest Polskie

Stowarzyszenie Arteterapii mieszczące się w Kaliszu, które prowadzi działalność

upowszechniającą. We władzach stowarzyszenia znajdują się autorytety w dziedzinie polskiej

arteterapii, czyli prof dr hab. Wita Szulc oraz prof. dr hab. Wiesław Karolak. Stowarzyszenie

prowadzi kursy, warsztaty prowadzi działalność publikacyjną.

5.1. Arteterapia i osoby niepełnosprawne

Tworzenie dzieł plastycznych stanowi bezpieczną formę ekspresji, która może być

stosowana przez terapeutów w szerokim zakresie. Rysunek wprowadzany do terapii jest w

stanie wywołać reakcje u każdego. Jego ogromną zaletą jest to, że umożliwia terapeucie

dotarcie do kwestii, których nie da się wyrazić słowami. To narzędzie przynosi wiele korzyści

w pracy z osobami ograniczonymi werbalnie, wycofanymi, pełnymi złości lub stawiającymi

opór [Oster, Gould 1999]. W rysunku osoby niepełnosprawne posługują się kształtami i

barwami. Sztuka leczenia barwami znana już była w starożytnych Chinach, zasadnicze

znaczenie dla terapii miało jednak zwrócenie przez klinicystę Rorschach uwagi na związek

między kolorem a emocjami [tamże].

Najbardziej znanymi przedsięwzięciami z tego zakresu są te realizowane przez

wydawnictwo A M U N . Jest to jedyne w Polsce wydawnictwo Ś w i a t o w e g o Z w i ą z k u

A r t y s t ó w M a l u j ą c y c h U s t a m i i N o g a m i . Powstało ono w Raciborzu w 1993

roku i jest jedną z 40 placówek działających na świecie, które od 1956 roku zajmują się

publikacją reprodukcji obrazów artystów tworzących ustami lub stopą. Celem wydawnictwa

jest podkreślenie statusu artysty, który pomimo braku władzy w rękach potrafi tworzyć sztukę

osiągając jednocześnie niezależność finansową. Udział w nim jest dla niepełnosprawnych

CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA

SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE

19

twórców jednocześnie spełnieniem pasji twórczej, terapią fizyczną i psychiczną, a także pracą

zarobkową. Promocja twórczości artystów polega na rozprowadzaniu ich prac w postaci kart

świątecznych i okolicznościowych oraz kalendarzy. Ponadto dla zrzeszonych artystów

skupionych przy AMUN organizowane są wystawy w kraju i za granicą, często połączone z

aukcjami prezentowanych prac

12

. W ramach kampanii społecznej prowadzonej przez

Stowarzyszenie Przyjaciół INTEGRACJI w Muzeum Narodowym w Warszawie 30 listopada

2000 roku zaprezentowano wystawę prac artystów malujących ustami i nogami (ponad 70

prac dwudziestu niepełnosprawnych artystów z całej Polski zrzeszonych w Wydawnictwie

AMUN). W dniu otwarcia ekspozycji siedmiu artystów malowało obrazy „na żywo”.

Aktywność na polu sztuk plastycznych oznacza również uczestnictwo w różnego rodzaju

plenerach. Przykładem może być organizowany już po raz czwarty przez F u n d a c j ę

S z t u k i O s ó b N i e p e ł n o s p r a w n y c h , Muzeum Żup Krakowskich w Wieliczce oraz

Centrum Kultury Niepołomice Międzynarodowy „Plener Dla Artystów Niepełnosprawnych”

(około dziewięćdziesięciu artystów, profesjonalistów oraz amatorów z całego kraju).

Terapia przez sztuki plastyczne oznacza oczywiście terapię realizującą się poprzez

tworzenie dzieł plastycznych, ale także poprzez zapoznawanie się z istniejącym dorobkiem.

Ciekawą inicjatywę w skali całego kraju zatytułowaną „G a l e r i a D o t y k u ” podjął

Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy dla Dzieci Słabo widzących wraz z Działem

Edukacyjnym Muzeum Sztuki w Łodzi. Realizowany program ma na celu umożliwienie

osobom słabo widzącym poznawanie malarstwa i grafiki, a także wspomaganie procesów

nauczania. Wybrane dzieła sztuki znajdujące się w zbiorach Muzeum Sztuki w Łodzi, po

przekształceniu w komputerze i wydrukowaniu na specjalnym papierze puchnącym, poddane

zostają obróbce termicznej w specjalistycznej nagrzewarce. Efektem jest uproszczona forma

wypukła z zaznaczonymi ważniejszymi konturami oraz ze zróżnicowanym wypełnieniem

pozwalającym na odbiór barwy. Rezultatem końcowym będzie zbiór około 250 eksponatów,

tworzących ogólnodostępną wystawę oraz umożliwiający prowadzenie zajęć warsztatowych z

dziećmi i młodzieżą słabo widzącą lub niewidomą. Technologia stosowana w programie jest

nowatorska i od niedawna wykorzystywana w najbardziej technologicznie rozwiniętych

krajach świata [Bugajski 2003].

5.2. Teatroterapia

Cechą charakterystyczną teatroterapii jest odgrywanie roli. Ten sposób uczestniczenia w

doświadczeniu innego człowieka powoduje pełniejsze postrzeganie rzeczywistości, przez to

12

http://www.amun.com.pl/index.htm

CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA

SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE

20

zwiększa umiejętność empatii. W teatroterapii bardzo ważnym elementem jest również

doświadczenie swoistej wspólnoty scenicznej z innym członkiem zespołu sprzyja to

tworzeniu głębokich i autentycznych więzi społecznych [Orczyk 2000].

W Polsce istnieje wiele inicjatyw w tym obszarze terapii, jednak podobnie jak w

poprzednich przypadkach realizowane są w głównej mierze w ramach Warsztatów Terapii

Zajęciowej oraz przez organizacje pozarządowe. Przykładem tych ostatnich jest inicjatywa dr

Leszka Plocha, prezesa F u n d a c j i K r z e w i e n i a K u l t u r y A r t y s t y c z n e j

O s ó b N i e p e ł n o s p r a w n y c h , która zyskała w Polsce największą popularność. Było

nią powołanie do życia pierwszego w Polsce T e a t r u N i e p e ł n o s p r a w n y c h . Teatr z

założenia jest instytucją pozbawioną stałego zespołu aktorów, opiera się na współpracy z

grupami teatralnymi z kraju i zagranicy. Główną zasadą funkcjonowania jest promowanie

przede wszystkim amatorskiej działalności artystycznej bez obowiązku wynagradzania

artystów z tytułu udziału w programie. Pieczę organizacyjną nad przedsięwzięciem sprawuje

Fundacja Krzewienia Kultury Artystycznej Osób Niepełnosprawnych. Nie ma żadnych

ograniczeń dotyczących przedziału wiekowego, rodzaju lub stopnia niepełnosprawności, jeśli

chodzi o osoby biorące udział w przedstawieniach. 21 listopada 2002 roku odbyła się

uroczysta premiera. Działalność Teatru „N” zainicjowana została przedstawieniem „Alicja w

krainie czarów”

13

. Przykładem teatroterapii realizowanej w ramach Warsztatów Terapii

Zajęciowej jest także grupa działająca przy Teatrze im. J. Osterwy w Lublinie. Od sześciu lat

osoby upośledzone intelektualnie pracują tam pod kierunkiem pani Marii Pietruszki-

Budzyńskiej. Ciekawym rozwiązaniem jest również organizowanie festiwali oraz przeglądów

teatralnych dotyczących twórczości osób niepełnosprawnych. W trakcie takich przedsięwzięć

spotkać się mogą osoby z różnych stron Polski pracujące z niepełnosprawnymi. Jest to także

bardzo znaczące wydarzenie dla samych artystów. W takich okolicznościach osoby

niepełnosprawne często po raz pierwszy poznają twórczość sceniczną innych, podobnych

grup teatralnych. Tutaj za przykład może posłużyć Przegląd Małych Form Teatralnych

„Jesteśmy” w Łodzi organizowany przez Stowarzyszenie Pomocy „Słyszę Serce”. Kilka

przedstawionych tu grup teatralnych jest jedynie egzemplifikacją ogromnej liczby

przedsięwzięć, które są powoływane do życia.

5 . P O D S U M O W A N I E

13

http://www.powitanie.com.pl/ami/4teatr.htm

CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA

SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE

21

W niniejszym raporcie zawarte są najważniejsze informacje dotyczące sytuacji osób

niepełnosprawnych w Polsce. Z racji ograniczeń objętościowych niektóre zagadnienia zostały

jedynie zasygnalizowane. Na przykładzie problemów osób niepełnosprawnych można

doskonale zaobserwować zmiany, jakie zachodzą w systemie polityki społecznej w Polsce.

Ich głównym źródłem stała się transformacja systemu politycznego, która miała miejsce

kilkanaście lat temu. Model socjalistycznego państwa opiekuńczego powoli zastępowany

zostaje przez model państwa demokratycznego, opartego na funkcjonowaniu społeczeństwa

obywatelskiego, w którym obywatele biorą aktywny udział w rozwiązywaniu problemów

ważnych z ich punktu widzenia. Oczywiście zadaniem aparatu państwowego jest wspieranie

organizacji społecznych poprzez zapewnienie im odpowiednich warunków rozwoju w

zakresie rozwiązywania problemów niepełnosprawności (subwencji, grantów, dotacji,

programów celowych). Na cele polityki społecznej przeznaczanych jest w Polsce około 5

milionów złotych rocznie.

Polska coraz częściej podejmuje współpracę międzynarodową w zakresie rozwiązywania

problemów osób niepełnosprawnych. Są to między innymi wspólne prace badawcze, projekty

rozwojowe. Inicjatywą, w którą społeczeństwo polskie włączyło się bardzo aktywnie jest

E u r o p e j s k i R o k O s ó b N i e p e ł n o s p r a w n y c h ustanowiony przez Komisję

Europejską (2003). Przyczyniło się to do wzmożenia i skoordynowania inicjatyw

podejmowanych przez społeczeństwo polskie. Wszyscy podzielają nadzieję, iż Obchody

Europejskiego Roku Osób Niepełnosprawnych w Polsce staną się momentem przełomowym

w postrzeganiu niepełnosprawności przez społeczeństwo polskie. Dzięki wspólnemu

europejskiemu przedsięwzięciu proces integracji społeczeństwa nabierze takiego samego

znaczenia dla osób niepełnosprawnych i sprawnych.

Podsumowując należy stwierdzić, że istnieje konieczność podjęcia działań w pięciu

obszarach. Po pierwsze konieczne jest stwarzanie środowiska najmniej ograniczającego

możliwości osób niepełnosprawnych. Po drugie należy przeciwdziałać zjawisku społecznej

marginalizacji osób niepełnosprawnych. Po trzecie wreszcie należy przeciwdziałać

automarginalizacji osób niepełnosprawnych. Czwartym obszarem działań jest

przeciwdziałanie separacji instytucjonalnej. Piątym obszarem jest współpraca z rodziną

[Błeszyńska 2001]. Oczywistym wydaje się fakt, że realizacja tych postulatów mogłaby się

przyczynić do silniejszego osadzenia tożsamości społecznej osób niepełnosprawnych w

układach naturalnego środowiska społecznego. Pytaniem otwartym pozostają natomiast

kwestie dotyczące tego, w jakim stopniu te postulaty są realizowane dziś, oraz w czy możliwe

jest ich pełniejsze realizowanie.

CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA

SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE

22

7 . B I B L I O G R A F I A

14

Bugajski P., (2003), Galeria Dotyku, Łódź, (materiał niepublikowany)

Balcerzak-Paradowska B., (2002), red., Sytuacja osób niepełnosprawnych w Polsce, Raport

Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa

Balcerzak-Paradowska B., (2002a), Osoby niepełnosprawne i ich rodziny – charakterystyka

demograficzna i społeczno-ekonomiczna, [w:] tejże: Sytuacja osób niepełnosprawnych w

Polsce

Błeszyńska K., (2001), Niepełnosprawność a struktura identyfikacji społecznych,

Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa

Firkowska-Mankiewicz A., Mrugalska K., (1998), Problemy dostępu do edukacji dla osób

niepełnosprawnych, [w:] CASE-UNDP 1998

Gmitrowicz A., (2000), Rola arteterapii w psychiatrii, [w:] Gmitrowicz, Karolak red.

Znaczenie arteterapii w psychiatrii polskiej, PK InSEA, Łódź

Hebda-Czaplicka I., (2002), Możliwość społecznej integracji osób niepełnosprawnych, [w:]

Balcerzak-Paradowska B., red., Sytuacja osób niepełnosprawnych w Polsce

Hulek A, (1980), Sytuacja społeczna osób niepełnosprawnych, [w:] Polityka społeczna.

Uwarunkowania demograficzne, zadania, potrzeby, KiW, Warszawa

Janicki, A., (2000), Arteterapia we współczesnym krajowym lecznictwie psychiatrycznym.

Uwagi o potrzebie i możliwościach jej rozwoju, [w:] Gmitrowicz, Karolak, Znaczenie

arteterapii w psychiatrii polskiej, PK InSEA, Łódź

Kawczyńska-Butrym Z., (1998), Niepełnosprawność – specyfika pomocy społecznej,

Biblioteka Pracownika Socjalnego, Biblioteka Pracownika Socjalnego, Katowice

Kowalik S., (1999), Psychospołeczne podstawy rehabilitacji osób niepełnosprawnych,

Biblioteka Pracownika Socjalnego, Katowice

Kubacka-Jasiecka D., (2002), Człowiek wobec zmiany. Rozważania psychologiczne,

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

Mazanek E., (1998), red., Dziecko niepełnosprawne ruchowo, Wydawnictwa Szkolne i

Pedagogiczne, Warszawa

Mikulski J., Auleytner J., (1996), red., Polityka społeczna wobec osób niepełnosprawnych.

Drogi do integracji, WSPTWP, Warszawa

Oster G., Gould P., (1999), Rysunek w psychoterapii, Gdańskie Wydawnictwo

Psychologiczne, Gdańsk

14

W bibliografii znajdują się nie tylko książki wykorzystywane w tekście.

CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA

SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE

CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA

23

Ostrowska A., Sikorska J., Gąciarz B., (2001), Osoby niepełnosprawne w Polsce w latach

dziewięćdziesiątych, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa

Pichalski R., (2002), Podstawy rehabilitacji zdrowotnej, zawodowej i społecznej,

Wydawnictwo APS, Warszawa

Piszczek M., (1997), Terapia zabawą, terapia przez sztukę, Centrum Metodyczne Pomocy

Psychologiczno-Pedagogicznej MEN, Warszawa

Sidor-Rządkowska M., (1997), Etyczne aspekty rehabilitacji osób niepełnosprawnych,

Rozprawy Wydziału I Nauk Społecznych PAN, Warszawa

Sokołowska M., (1981), Odpowiedzialność społeczna za grupy zależne, „Studia

Socjologiczne” nr 3

Szulc W. (2000), Sztuka w służbie medycyny od antyku do postimpresjonizmu, Akademia

Medyczna im. Kraola Marcinkowskiego w Poznaniu, Poznań

Zabłcki J., (1998), Wprowadzenie do rewalidacji, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń

Orczyk A., (2000), „Znaczenie metod teatralnych”, „Wykład”,

(www.teatroterapia.lublin.pl/articles.html)

Popek S., (1999), Barwy i psychika. Percepcja, ekspresja, projekcja, Wydawnictwo UMCS,

Lublin