41

P R A C A P O G L Ą D O W A

www.psychiatria.med.pl

tom 2, nr 1, 41–54

© Copyright 2009 Via Medica

ISSN 1899–5071

Psychiatria
w Praktyce Klinicznej

Adres do korespondencji:
dr n. med. Andrzej Cechnicki
Katedra Psychiatrii, Pracownia Psychiatrii Środowiskowej
Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego
Pl. Sikorskiego 2/8, 31–115 Kraków
tel.: [phone], tel./faks: (012) 422 56 74
e-mail: [e-mail]

Andrzej Cechnicki

Pracownia Psychiatrii Środowiskowej Katedry Psychiatrii Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego

Rehabilitacja psychiatryczna
— cele i metody

Streszczenie
W niniejszym artykule przedstawiono podstawowe cele i metody kompleksowej rehabilitacji psychiatrycznej pa-
cjentów po przebytej psychozie na przykładzie krakowskiego „Programu Leczenia i Rehabilitacji Psychoz”. Autor
omówił różne formy oddziaływań psychoterapeutycznych i rehabilitacyjnych pacjentów i ich rodzin, uwzględnia-
jąc różne konteksty leczenia (oddział dzienny, warsztaty terapii zajęciowej i inne). Szczególną uwagę poświęcono
psychoedukacji, treningowi społecznych kompetencji i rehabilitacji zawodowej. Ostateczny cel oddziaływań sta-
nowią integracja społeczna osób chorych psychicznie i umożliwienie im przeniesienia zdobytych doświadczeń
w różne formy chronionego zatrudnienia. Podstawowymi założeniami są: indywidualne, zgodne z potrzebami,
planowanie programu rehabilitacji, równoległość oddziaływań wobec pacjenta i wobec rodziny, przenoszenie
nabytych umiejętności i wiedzy w realne doświadczenia życiowe w lokalnym środowisku.

Psychiatria w Praktyce Klinicznej 2009; 2, 1: 41–54

Słowa kluczowe: rehabilitacja, psychoedukacja, kompetencje społeczne, psychiatria środowiskowa

Wprowadzenie

Poprawa stanu zdrowia po przeżytej psychozie wią-
że się ze złagodzeniem lub ustąpieniem objawów (tu
decydująca rola przypada farmakoterapii), z uzyska-
niem wglądu w psychozę, w lepsze rozumienie sie-
bie i swoich związków z innymi ludźmi (w tym wy-
padku istotną rolę odgrywa psychoterapia indywi-
dualna i grupowa), jak również ze wzrostem zdol-
ności i umiejętności, który pozwala osobie chorej
psychicznie lepiej radzić sobie w jej społecznym oto-
czeniu. Wszystkie te procesy są ze sobą blisko po-
wiązane, a jedynie w zależności od fazy choroby
i indywidualnej historii chorowania różne jego ele-
menty zyskują pierwszoplanowe znaczenie.

Cele rehabilitacji i jej kompleksowość

Zakres pojęcia „rehabilitacji” w ostatnich kilkunastu
latach został znacznie rozszerzony. Rehabilitacja obej-
muje wiele form oddziaływań psychoterapeutycznych
odnoszących się do chorego, a także terapię i edu-
kację rodziny, uzupełnione o różnorodne działania

środowiskowe. Celem rehabilitacji jest wyposażenie
chorego z zaburzeniami psychicznymi w umiejętno-
ści fizyczne, intelektualne i emocjonalne potrzebne
do życia, uczenia się i pracy w społeczności, przy
możliwie najmniejszym wsparciu ze strony osób
i instytucji zawodowo zajmujących się pomaganiem.
Równocześnie należy zaakceptować fakt, że ten cel,
nastawiony na autonomię i niezależne życie, dla wielu
chorych nie będzie możliwy do osiągnięcia.
Obecnie oczekuje się, aby kompleksowe oddziały-
wania rehabilitacyjne obejmowały najważniejsze
problemy pacjenta. Wymaga to zwykle opracowa-
nia indywidualnego programu dla każdego chore-
go przy uwzględnieniu zasady optymalnej stymula-
cji, gdyż przyczyną nawrotu psychozy, będącej re-
akcją na nadmierny stres, jest obniżony u większo-
ści chorych próg możliwości adaptacyjnych. Nagłe
zmiany, nawet korzystne, ale stawiające przed pa-
cjentem zbyt wysokie wymagania, zamiast stymu-
lować, powodują apatię, postawę rezygnacyjną,
a nawet odmowę udziału w dalszej rehabilitacji.
Takie wycofanie jest często sposobem radzenia so-
bie z trudną sytuacją. Z kolei niedostateczna sty-
mulacja wywołuje lub nasila objawy apatii, rezygna-
cji, utraty nadziei i może być źródłem depresji reha-
bilitacyjnej.

42

Psychiatria w Praktyce Klinicznej 2009, tom 2, nr 1

www.psychiatria.med.pl

Leczenie osób chorych psychicznie kieruje się coraz
bardziej ku środowisku, bliskiego miejsca zamiesz-
kania. Podstawowym warunkiem takiego „środowi-
skowego” programu rehabilitacji jest ścisła współpra-
ca między oddziałami szpitalnymi i ośrodkami poza-
szpitalnymi, tak aby w chwili opuszczania oddziału
całodobowego każdy chory mógł otrzymać propozy-
cje indywidualnie zaplanowanej i dostosowanej do
jego aktualnych potrzeb opieki pozaszpitalnej.

Kompleksowy model leczenia
i rehabilitacji psychoz

W opisie takiego kompleksowego „Programu Lecze-
nia i Rehabilitacji Psychoz” rozwiązanie modelowe
może stanowić krakowski przykład. Aby możliwe było
powstanie takiego programu, wspierającego pacjen-
tów i ich rodziny w ciągu wielu lat życia z chorobą,
trzeba zbudować cały system współpracujących ze
sobą instytucji środowiskowych, położonych w cen-
trum miasta, a więc łatwo dostępnych i otwartych
na wszystkich pacjentów (ryc. 1).
W Pracowni Psychiatrii Środowiskowej Katedry Psychia-
trii przy współpracy ze Stowarzyszeniem Rozwoju Psy-
chiatrii i Opieki Środowiskowej stworzono dla chorych
na schizofrenię, również tych o nawracającym, mniej
korzystnym przebiegu choroby, program leczenia i re-
habilitacji dający szanse na rozwój zawodowy i współ-
udział w życiu społecznym. W mieście znajduje się kil-
ka miejsc znanych wszystkim pacjentom i ich rodzi-
nom. Noszą różne nazwy: oddział dzienny, poradnia
rodzinna, hostel terapeutyczny, ambulatorium terapii

i rehabilitacji psychoz, warsztaty terapii zajęciowej (WTZ),
zakład aktywizacji zawodowej (ZAZ) i firma społeczna
hotel i restauracja „U Pana Cogito” lub środowiskowy
dom samopomocy. Wszystkie te ośrodki mają „rodzin-
ny klimat” i niezależnie od tego, czy są finansowane
przez Narodowy Fundusz Zdrowia, Zakład Opieki Spo-
łecznej czy też Państwowy Fundusz Rehabilitacji, ze-
społy pracujące w tych ośrodkach i leczeni w nich cho-
rzy blisko ze sobą współpracują. We wszystkich tych
ośrodkach leczenie i rehabilitacja odbywają się nieod-
płatnie. To, w którym z ośrodków pacjent będzie kon-
tynuował leczenie, zależy od ustaleń między zespołem
terapeutycznym, chorym i jego rodziną.
Po opuszczeniu szpitala psychiatrycznego nie tylko pa-
cjenci potrzebują pomocy, aby kontynuować leczenie,
ale również ich rodziny muszą być włączone do współ-
pracy. Wielu chorych potrzebuje treningu i edukacji,
aby odzyskać utraconą pracę, zamieszkać samodziel-
nie lub przy niewielkiej pomocy ze strony opiekunów.
Większości pacjentów potrzebne jest wsparcie przy or-
ganizacji czasu wolnego. Zatem program rehabilitacyj-
ny obejmuje różne obszary pomocy (ryc. 2).
Poza stabilnością i doświadczeniem zespołu terapeu-
tycznego różnorodność ofert terapeutycznych gwaran-
tuje, że leczenie i psychoterapia, rehabilitacja i wspar-
cie są możliwe w różnych fazach przebiegu choroby

Rycina 1.

Sieć ośrodków zintegrowanych w systemie po-

mocy chorym na schizofrenię w Krakowie

Rycina 2.

Środowiskowy program leczenia, rehabilitacji

i wsparcia — obszary pomocy

43

Andrzej Cechnicki, Rehabilitacja psychiatryczna — cele i metody

www.psychiatria.med.pl

i tworzą wzajemnie uzupełniający się program, odpo-
wiadający na potrzeby zarówno pacjentów, jak i rodzi-
ny. Pozwala to na zdobywanie coraz pełniejszej wiedzy
o chorobie i sposobach radzenia sobie w sytuacjach
kryzysowych, przeciwdziałania jej nawrotom, nabywa-
nia coraz szerszych kompetencji społecznych i umiejęt-
ności życiowych umożliwiających coraz większą samo-
dzielność, współodpowiedzialność i rzeczywiste dąże-
nie do partnerstwa uznającego ogromny wkład własny
w leczenie wnoszony przez pacjentów i ich rodziny.
Ustalając na podstawie potrzeb i możliwości pacjenta
indywidualny program leczenia i rehabilitacji, należy się
opierać na kilku podstawowych zasadach:
— partnerstwo: na każdym kroku konieczne jest od-

woływanie się do współpracy z chorym przy za-
łożeniu, że nie można leczyć i rehabilitować pa-
cjenta bez jego czynnego współudziału;

— jedność metod: kompleksowe stosowanie lecze-

nia biologicznego, oddziaływań psychoterapeu-
tycznych i psychospołecznych;

— wielostronność oddziaływań w celu wprowadze-

nia korzystnych zmian w różnych obszarach życia
zawodowego, rodzinnego, towarzyskiego, spo-
łecznego i innych;

— optymalna stymulacja: dla chorego szkodliwa jest

zarówno nadmierna, jak i niedostateczna stymu-
lacja, czyli niedobór bodźców, monotonia zdarzeń;

— stopniowanie trudności — „krok po kroku”: sto-

sowane w zakresie wszystkich form oddziaływa-
nia, a spowodowane jest upośledzeniem zdol-
ności adaptacyjnych, zwłaszcza społecznych,
u wszystkich osób z zaburzeniami psychicznymi;

— powtarzalność oddziaływań: wynika z konieczności

utrwalenia nabytych umiejętności i potrzeby prze-
ciwdziałania nawrotom objawów chorobowych.

Po wypisie z oddziału stacjonarnego zarówno na
oddziale dziennym, jak i w różnych grupach ambu-
latoryjnych podkreśla się znaczenie edukacji i trenin-
gu społecznych kompetencji. Uwaga terapeutów jest
skupiona na sieci społecznej mającej korzenie w lo-
kalnym środowisku (ryc. 3).
Treningi muszą uwzględnić indywidualne możliwo-
ści chorych i początkowo stawiać im małe wymaga-
nia, czemu będzie towarzyszyła duża pomoc ze stro-
ny terapeutów, aż do uzyskania ich coraz mniejsze-
go udziału i przenoszenia doświadczeń treningowych
na naturalne sytuacje życiowe.

Znaczenie psychoedukacji i treningu
społecznych kompetencji w programie
rehabilitacji

Psychoedukacja i treningi społecznych kompetencji
obejmują umiejętności ze wszystkich sfer życia po-

trzebnych do samodzielnego funkcjonowania. Ponie-
waż w ciągu ostatnich lat szpital stracił swoje klu-
czowe miejsce w polskim systemie opieki, prowadze-
nie treningu społecznych umiejętności przypadło róż-
nym grupom terapeutycznym w formach pośrednich
i ambulatoryjnych, zależnie od fazy leczenia, stawia-
nych celów oraz motywacji własnej pacjenta. Elemen-
ty treningowe najwyraźniej są zaznaczone w terapii
odbywającej się na dziennym oddziale rehabilitacyj-
nym i podczas warsztatów terapii zajęciowej, w gru-
pie ambulatoryjnej opartej na dramaterapii oraz na
obozie terapeutycznym i w hotelu. Te dwie ostatnie
formy leczenia są bardziej zbliżone do realnych do-
świadczeń życiowych i stanowią próbę wykorzysta-
nia w praktyce wcześniej nabytych umiejętności.
Udział w tych formach leczenia w coraz większym
stopniu zależy od motywacji własnej pacjentów. Po-
zostają oni w długotrwałym podtrzymującym kon-
takcie z terapeutą indywidualnym, który jest często
pośrednikiem między chorym a grupą, gdyż bezpo-
średnim celem leczenia jest włączenie pacjenta
w grupę i dopiero na bazie bliskich i dających poczucie
bezpieczeństwa więzi w grupie wprowadzenie go
w pole doświadczeń społecznych. Zatem sytuacjom
grupowym towarzyszą często analiza przeżyć emo-
cjonalnych wynikających z relacji z członkami grupy
oraz analiza sytuacji wpływających na rozwój grupy
jako całości. W tym sensie trening społecznych umie-
jętności jest wtopiony w „tu i teraz” sytuacji grupo-
wej i z niej czerpie materiał w odróżnieniu od pro-
gramów mających bardziej laboratoryjny charakter,
w których terapeuci ćwiczą z pacjentami typowe sy-

Rycina 3.

Zasada optymalnej stymulacji w rehabilitacji

44

Psychiatria w Praktyce Klinicznej 2009, tom 2, nr 1

www.psychiatria.med.pl

tuacje interpersonalne. Niemniej w sytuacjach uspra-
wiedliwionych kontekstem wydarzeń zachodzących
w grupie odwołujemy się również do analizy sytuacji
społecznej, po której następują zwrotna informacja
ze wzmocnieniem i instrukcją dotyczącą bardziej
optymalnego zachowania, przekazywana przez
członków grupy i terapeutę, oraz ponowne, trenin-
gowe odegranie sytuacji. Podobnie na oddziale dzien-
nym relacja „uczeń–nauczyciel–szkoła” jest wyrażo-
na w o wiele mniejszym stopniu niż w programach
ćwiczących instrumentalne zachowania w roli. Dzie-
je się tak między innymi dlatego, że pacjenci uczest-
niczący w terapii mają za sobą względnie krótki, naj-
częściej kilkuletni, okres choroby i chętniej przyjmują
bardziej naturalne sytuacje zadaniowe oraz analizują
uczucia, jak również inne osobiste wątki towarzy-
szące terapii. Terapeuci przywiązują dużą wagę do
ich własnego modelowego funkcjonowania, bezpo-
średniego wzmocnienia, spontanicznie wyrażanej
krytyki konkretnego zachowania, feedbacku, psycho-
dramatycznego odtwarzania sytuacji społecznych i tak
zwanych zadań domowych.

Cele treningu kompetencji społecznej
i sposoby jego realizacji

Poniżej w kolejności omówiono takie cele, jak: przy-
jęcie współodpowiedzialności za leczenie, trening
udanej komunikacji w grupie, trening umiejętności
życiowych, trening w zakresie rozwiązywania pro-
blemów rodzinnych, trening znoszenia stresu, tre-
ning funkcji poznawczych, rozszerzenie ekspresji
własnej chorych oraz tworzenie sieci społecznej, która
jest bazą dla przyszłego przenoszenia doświadczeń
treningowych do realnego życia.
Jednym z istotnych celów jest nabycie przez pacjen-
tów umiejętności radzenia sobie z chorobą. Aby chory
mógł przejąć współodpowiedzialność za leczenie,
należy przekazać mu wiedzę dotyczącą istoty kryzy-
su psychicznego, czynników psychospołecznych wpły-
wających na jego przebieg, wpływu leków, sposo-
bów obrony przed ewentualnym nawrotem, w tym
umiejętności oceny objawów prodromalnych. Takie
informacje są najczęściej przekazywane na obu od-
działach dziennych i często mają charakter wykła-
dów prowadzonych przez terapeutów albo przez
bardziej zaawansowanych w leczeniu pacjentów.
Używa się tablicy, wykorzystuje poradnik „Możesz
pomóc” [1], który stanowi źródło dyskusji. Pacjen-
tom wypożycza się do domu nagrania z wykładami
dotyczącymi powyższych zagadnień, wygłaszanymi
przez terapeutów z poradni rodzin podczas semina-
ryjnych spotkań z rodzicami. Niekiedy w ramach za-

dania domowego chorzy opisują swoje stany psy-
chotyczne i następnie omawiają je w grupie lub
z terapeutą. Istotny nacisk kładzie się na wiedzę na
temat działania leków, samodzielne, czasami intu-
icyjne, dysponowanie lekami (umiejętność samodziel-
nego zadysponowania lekami w chwilach pogorsze-
nia stanu zdrowia).
W zasadzie we wszystkich sytuacjach terapeutycz-
nych terapeuci są uwrażliwieni na doświadczenie
udanej komunikacji. Jej czułymi, praktycznymi sygna-
łami dla klinicysty są: umiejętność nawiązania i pod-
trzymania rozmowy, kontakt wzrokowy z partnerem,
niemówienie do siebie ani szeptem, ani poprzez prze-
krzykiwanie rozmówcy, nieopóźnianie wypowiedzi,
współbrzmienie pozawerbalnych zachowań z prze-
kazywanymi treściami. Na oddziale dziennym chęt-
nie proponuje się różne zadania, na przykład rozmo-
wy z wybraną osobą z grupy na swój lub, jeśli jest to
zbyt trudne, dowolny temat bądź też przeprowadze-
nie rozmowy o sobie z wybranym członkiem rodzi-
ny. Często okazją do dyskusji jest jedna godzina nie-
ustrukturowanych zajęć na oddziale dziennym, kie-
dy część pacjentów jest zajęta gotowaniem. Izola-
cja, przysypianie na materacach, brak kontaktu z in-
nymi osobami w grupie są często pierwszymi sygna-
łami, że doświadczenia porozumiewania się z inny-
mi nie przenoszą się poza sytuacje ustrukturowane
i zatrzymują się na tematach oraz sytuacjach „zada-
nych”. W grupie psychodramatycznej trening wer-
balnej i pozawerbalnej komunikacji ma charakter
wielokrotnie powtarzanych zadań aktorskich i mo-
mentami najbardziej zbliżony jest do klasycznej sy-
tuacji treningowej.
Trening umiejętności życiowych — począwszy od
pobytu na oddziale dziennym, pacjenci uczą się tań-
czyć, gotować, sprzątać, prowadzić własny budżet
miesięczny, rozliczać rachunki. W tym celu w spo-
łeczności oddziału utworzono różne funkcje, na przy-
kład kwatermistrza, który prowadzi kasę oddziału,
dba o codzienne wydawanie produktów osobom go-
tującym obiady i wykonuje podobne zadania. Role
te ulegają znacznemu rozszerzeniu w warunkach
obozu terapeutycznego. Umiejętności samoobsługi
są następnie trenowane in vivo, jeżeli pacjenci po-
dejmą decyzję zamieszkania w hostelu, gdzie samo-
obsługa jest jednym z programowych celów pobytu.
Trening w zakresie rozwiązywania problemów rodzin-
nych jest przeprowadzany w grupie łączonej, w któ-
rej pacjenci spotykają się z rodzicami. Chorzy prze-
bywają wówczas na oddziale dziennym lub prze-
chodzą do różnych form leczenia ambulatoryjnego.
Bardzo ważnym zdaniem samych pacjentów jest tre-

45

Andrzej Cechnicki, Rehabilitacja psychiatryczna — cele i metody

www.psychiatria.med.pl

ning w sytuacjach obciążających (znoszenia stresu),
powodujących najczęściej tak często opisywane wy-
cofanie z aktywnego życia społecznego. Są to sytu-
acje rozmowy z przełożonymi, w biurze, konieczno-
ści wypowiedzenia krytyki pod adresem drugiej oso-
by, obrony własnego zdania. Mają one najczęściej
miejsce w czasie pobytu na oddziale dziennym lub
w grupach ambulatoryjnych. Sytuacje przeżyte wcześ-
niej psychodramatycznie są następnie przenoszone
na konkretne sytuacje życiowe w postaci zadania,
na przykład rozmowy w nowym miejscu pracy lub
załatwienia sprawy urzędowej. Po latach treningu
najtrudniejszym zadaniem jest występ przed obcą
i oceniającą publicznością w grupie teatralnej lub
udzielanie wywiadów w mediach, czego podejmują
się członkowie Stowarzyszeń Pacjentów.
Trening, którego celem jest poprawa funkcji poznaw-
czych, prowadzi się na różne sposoby i w wielu sytu-
acjach terapeutycznych. Rozpoczyna się go od najprost-
szych ćwiczeń kształtujących skupianie uwagi, przez za-
dania dotyczące rozumienia znaczenia pojęć, rozumie-
nia szerszego kontekstu społecznego wypowiedzi, ćwi-
czenia świeżej pamięci. Na oddziale dziennym okazją
do tego typu ćwiczeń jest omawianie treści wspólnie
oglądanych filmów lub różnych programów telewizyj-
nych, codzienna dyskusja podczas zebrania społeczno-
ści dotycząca informacji z bieżącej prasy prezentowa-
nych przez „kaowca” czy też odtwarzanie wydarzeń
poprzedniego dnia lub treści wczorajszej grupy dla nie-
obecnego terapeuty (trzeba zaznaczyć, że na oddziale
dziennym taka okazja zdarza się codziennie, gdyż je-
den z terapeutów jest zawsze nieobecny ze względu
na popołudniowe zajęcia w poradni rodziny, ambula-
torium, klubie lub hostelu). W opiece ambulatoryjnej,
kiedy deficyty poznawcze chorych są mniej wyrażone,
zachęca się ich do uczestnictwa na przykład w kursach
językowych, prowadzonych w ramach zajęć klubowych
również przez byłych pacjentów.
Kolejnym celem jest rozszerzenie ekspresji własnej
chorych. Cel ten jest bliski udanej komunikacji, gdyż
komunikacja niewerbalna i współbrzmienie między
treścią przekazu a czynnikiem pozawerbalnym często
ma decydujące znaczenie w przekazie informacji. Próby
wyrażania uczuć głosem, identyfikowania uczuć
w ciele, a następnie przekazywania partnerowi infor-
macji o nich są wielokrotnie i na różne sposoby po-
dejmowane w kilkuletnim programie terapii. Basen,
zajęcia choreoterapeutyczne, parateatralne zaczynają
się już na oddziale dziennym. Zajęcia z oddziału dzien-
nego są kontynuowane na obozach terapeutycznych,
a zajęcia sportowe na obozach sportowych, na przy-
kład na obozie narciarskim. Grupa teatralna odbywa

treningowe zajęcia dotyczące identyfikacji i adekwat-
nego wyrażania doświadczanych obecnie uczuć.
Odpowiednio prowadzony trening społecznych umie-
jętności pomaga tworzyć sieć społeczną — system
wzajemnego wsparcia. Na oddziale dziennym dzia-
łanie to ma charakter bardziej „zadaniowy”. Staro-
sta oddziału razem z najbardziej zaprzyjaźnioną
osobą odwiedza na przykład za każdym razem nie-
obecnego członka grupy tego samego dnia w domu,
przynosząc mu leki. Chorzy dostają zadania, w któ-
rych na przykład osoby sprawnie i w interesujący spo-
sób organizujące wolny czas popołudniami, po
opuszczeniu oddziału, spędzają popołudnia najbliż-
szego tygodnia z osobami, które najczęściej przesy-
piały je dotychczas w domu. W późniejszych okre-
sach terapii, zwłaszcza w zakładzie terapii zajęcio-
wej, w środowiskowym domu samopomocowym,
tworzą się bardziej naturalne związki oparte na wza-
jemnej sympatii. We wszystkich fazach leczenia te-
rapeuci odwołują się do samopomocy wśród pacjen-
tów w różnych sytuacjach życiowych.

Znaczenie psychoedukacji w rehabilitacji

Pod pojęciem psychoedukacji rozumie się edukacyj-
no-psychoterapeutyczne interwencje ukierunkowane
na informowanie pacjenta i członków jego rodziny na
temat choroby i jej leczenia. Mają one na celu pomóc
zrozumieć chorobę i dzięki tej wiedzy bardziej samo-
dzielnie i odpowiedzialnie radzić sobie z nią. Istotnym
celem jest też wsparcie, jakie rodziny i pacjenci uzy-
skują od terapeutów i od siebie nawzajem.
Początki psychoedukacji sięgają terapii behawioral-
nej, przy czym aktualne koncepcje zawierają rów-
nież elementy rozmowy psychoterapeutycznej.
W ramach psychoterapii psychoedukacja zajmuje tę
część, w której na pierwszym planie znajdują się ak-
tywne przekazywanie informacji, wymiana informa-
cji między osobami oraz dyskusja o ogólnych aspek-
tach choroby. Podejście psychoedukacyjne jest
w psychiatrii opracowane i stosowane zwłaszcza
w leczeniu schizofrenii i zaburzeń schizoafektywnych
oraz depresji.

Cele psychoedukacji dla pacjentów,
ich rodzin i profesjonalistów

Głównym, nadrzędnym celem psychoedukacji pacjen-
tów jest poprawa przebiegu choroby poprzez prze-
kaz wiedzy i sposobów radzenia sobie z zaburzenia-
mi, a także budowanie kultury dialogu i kształtowa-
nie empatycznej wrażliwości na uczucia uczestników
terapii. Dąży się do osiągnięcia go poprzez cele cząst-
kowe, do których należą:

46

Psychiatria w Praktyce Klinicznej 2009, tom 2, nr 1

www.psychiatria.med.pl

— poprawa wiedzy na temat obrazu schizofrenii,

jej przyczyn, przebiegu i możliwości leczenia;

— stworzenie wspólnej, funkcjonalnej koncepcji cho-

roby (na bazie modelu podatność na zranienie–stres);

— odciążenie emocjonalne pacjenta, budzenie mo-

tywacji u chorego i wspieranie jego długotrwałej
gotowości do leczenia;

— poprawa zdolności do przezwyciężania kryzysów;
— zyskanie przez pacjentów większej pewności sie-

bie (umacnianie);

— wzrost samoskuteczności.
W pracy z rodzinami i osobami towarzyszącymi z oto-
czenia również na pierwszym planie jest wspieranie kom-
petencji w postępowaniu z pacjentem w celu polepsze-
nia przebiegu choroby. Wzrosnąć ma także umiejętność
zwalczania problemów wynikających z choroby w życiu
osobistym i społecznym pacjenta oraz jego rodziny jako
całości. Za cele cząstkowe dla rodziny/osoby wspierają-
cej z najbliższego otoczenia chorego przyjmuje się:
— poprawę stanu informacji na temat obrazu schizo-

frenii, jej przyczyn, przebiegu i możliwości leczenia;

— stworzenie wspólnej, funkcjonalnej koncepcji cho-

roby (na bazie modelu podatność na zranienie–stres);

— odciążenie emocjonalne rodziny;
— wspieranie długotrwałej gotowości do współpra-

cy u wszystkich osób uczestniczących w leczeniu;

— wspieranie rodziny w gotowości do leczenia pa-

cjenta przez lata choroby;

— poprawę zdolności do przezwyciężania kryzysów

i do wzajemnego wspierania się w przypadku ich
wystąpienia;

— lepsze radzenie sobie członków rodziny pacjenta

z chorobą.

Zatem pierwszy cel jest wspólny i ma charakter bar-
dziej edukacyjny, kolejny wymaga negocjacji i uzgod-
nień, a pozostałe odwołują się do przeżyć i uczuć
uczestników terapii.
Psychoedukacja, o czym często się zapomina, ma też
pomóc profesjonalistom w monitorowaniu skuteczno-
ści ich działań. Profesjonaliści dążą do poprawy wyni-
ków leczenia zarówno w wymiarze krótkoczasowym,
jak i przede wszystkim w odległym, długoczasowym
przebiegu choroby. W odniesieniu do tej grupy uczest-
ników terapii można sformułować następujące cele
cząstkowe:
— lepsze postrzeganie subiektywnych potrzeb cho-

rych i ich rodzin;

— wrażliwość na niezależne od terapii zasoby pa-

cjenta i jego rodziny, które mogą służyć zdro-
wieniu;

— stworzenie bardziej partnerskiej relacji w lecze-

niu poprzez uzgadnianie i negocjacje;

— ekonomizacja przekazu informacji poprzez wy-

korzystanie grupy;

— systematyczne odnoszenie się do protekcyjnego

(ochronnego) potencjału rodziny;

— poznanie z perspektywy trialogu;
— rozszerzenie perspektywy dotyczącej różnych

możliwości przeżywania i przezwyciężania psy-
chozy.

Struktura i uczestnicy programów
psychoedukacyjnych

Programy psychoedukacyjne mogą być realizowane
w bardzo różnych strukturach organizacyjnych
i łączyć uczestników znajdujących się w różnych fa-
zach choroby i leczenia.

Struktura organizacyjna

Większość ośrodków powinna prowadzić psychoedu-
kację dla pacjentów i rodzin chorych na schizofrenię
w ramach obowiązującego standardu zapewniają-
cego wymaganą, podstawową jakość usług. Program
taki charakteryzuje się następującymi cechami struk-
turalno-organizacyjnymi:
— cyrkularność (kolejne grupy są prowadzone re-

gularnie);

— element leczenia (rehabilitacji) psychiatryczno-

psychologicznego;

— realizacja w strukturach stacjonarnych, dziennych

lub ambulatoryjnych;

— specyficzność dla danych zaburzeń;

• realizacja w grupach zamkniętych, półotwar-

tych lub otwartych. Grupy półotwarte lub
otwarte są bardziej dostosowane do rzeczy-
wistości terapeutycznej;

• interwencja jest dwuogniskowa (oddzielnie

pacjenci i rodziny) lub pracuje się w grupach
łączonych, wielorodzinnych;

— prowadzenie i współprowadzenie następuje przy

zdefiniowanych założeniach;

— dobrowolny udział;
— liczba osób w grupie: do 10 pacjentów/15 człon-

ków rodzin;

— czas trwania indywidualnego spotkania: około

45–90 minut dla chorego, około 90 minut dla
członków rodzin lub grup łączonych;

— czas trwania całego programu: 8–16 spotkań dla

chorego lub członka rodzin (w praktyce od 3
miesięcy do roku);

— częstotliwość spotkań: 1–3 razy tygodniowo dla

chorych (np. na oddziale dziennym), co 2 tygo-
dnie dla członków rodzin;

— regularna superwizja.

47

Andrzej Cechnicki, Rehabilitacja psychiatryczna — cele i metody

www.psychiatria.med.pl

1

Wszystkie współczesne programy rehabilitacyjne opierają się na modelu „podatności na zranienie i stres” (V–S), zgodnie z którym badacze

uważają schizofrenię za kompleksowo uwarunkowane zaburzenie rozwojowe, a samą podatność na schizofrenię — za cechę kształtowaną
przez czynniki wrodzone, nabyte i psychospołeczne. Podatność na schizofrenię jest jedynie możliwością, a wystąpienie ostrego epizodu
należy wiązać z obecnością stresu. Przeżycia psychotyczne są w tym modelu zrozumiałe i sensowne w powiązaniu z biografią, przebieg
choroby jest otwarty, różnorodny i indywidualny, zejście przeważnie korzystne, a indywidualna prognoza — niemożliwa do przewidzenia.
Samopomoc i aktywne sposoby radzenia sobie z chorobą przez pacjenta są bardzo częste, a profilaktyka nawrotu — korzystna dla
długotrwałego przebiegu choroby. Zgodnie z tą koncepcją terapeutyczną podejście psychoterapeutyczne, społeczne i farmakoterapia są
zintegrowane w jednym modelu, a pacjenta uważa się za osobę aktywną i współodpowiedzialną za swoje leczenie.

Uczestnicy grup pacjentów

Uczestnikami grupy psychoedukacyjnej są chorzy
z diagnozą z kręgu schizofrenii, włącznie z psy-
chozami schizoafektywnymi, od pierwszych epi-
zodów do wielokrotnych nawrotów. Uczestnicy
muszą „być zdolni do pracy w grupie”, to znaczy
muszą być w stanie uczestniczyć w niej przez co
najmniej 30–45 minut i koncentrować się na tre-
ści grupy. Zazwyczaj problemem może być zakres
formalnych zaburzeń myślenia i niepokoju psy-
chomotorycznego. Należy w tym wypadku
uwzględnić obciążenie osoby zarówno chorują-
cej, jak i całej grupy.
Przeciwwskazania są bardzo ograniczone. Brak zro-
zumienia choroby, urojenia lub inne utrwalone psy-
chotyczne symptomy, takie jak halucynacje, nie są
przeciwwskazaniami, podobnie jak objawy rezydu-
alne i negatywne. Brak kompetencji językowych lub
utrata sprawności poznawczych powinny ograniczać
udział jedynie wówczas, jeśli istnieje obawa, że udział
w grupie może doprowadzić do problematycznych
nieporozumień. Zazwyczaj tolerancja grupy na takie
zaburzone zachowania jest bardzo duża.

Uczestnicy grup rodzin

Grupa obejmuje członków rodzin (np. rodziców,
dzieci, partnerów, rodzeństwo), czasami inne oso-
by wspierające z otoczenia (np. przyjaciół, opie-
kunów, pomocników). Warto, aby małżonkowie
uczestniczyli w grupach z innymi małżonkami. Pa-
cjentów należy poinformować o zaproszeniu
członków ich rodzin do grupy, pożądana jest zgo-
da chorego na udział w grupie. Przy włączeniu
rodzin należy oczywiście uwzględnić przepisy
prawne dotyczące lekarskiego zobowiązania do
zachowania tajemnicy lekarskiej.

Tematyka spotkań psychoedukacyjnych
w przypadku schizofrenii

Każde spotkanie prowadzą terapeuta i współterapeu-
ta (koterapeuta) i przebiega ono według wcześniej
ustalonego schematu. Rozpoczyna się rundą otwie-
rającą. Terapeuta wita uczestników i prosi ich o ewen-
tualne otwarte pytania dotyczące poprzednich spo-

tkań. W przypadku otwartych grup wskazane jest,
aby powitać nowych członków i w kilku słowach
przedstawić im sens i cel grupy. W dalszej części
omawia się temat aktualnego spotkania. Najpierw
uczestników prosi się, aby opowiedzieli o swoich do-
świadczeniach związanych z chorobą, leczeniem oraz
przedstawili własne poglądy, opinie i subiektywne
koncepcje dotyczące tematu. Terapeuta i koterapeu-
ta strukturują i podsumowują wypowiedzi uczestni-
ków. Istnieje również możliwość przedstawienia okreś-
lonego tematu dydaktycznie, potem zaś uczestników
pyta się o ich poglądy i opinie. Kolejność tych ele-
mentów jest dowolna i zależy od aktualnej sytuacji
„tu i teraz” w grupie.
Bazując na modelu podatności na zranienie–stres, na
zajęciach psychoedukacyjnych opisuje się genetyczne,
biologiczne i psychospołeczne czynniki kształtujące
schizofreniczną podatność na zranienie [2, 3], oma-
wia czynniki ryzyka, ale także czynniki ochronne, wy-
pracowując w ten sposób funkcjonalną koncepcję
choroby [patrz model Vulnerability–Stres (V–S)

1

]. Poza

dostarczeniem ogólnej wiedzy o chorobie omawia się
też tematy szczegółowe, przedstawione poniżej.

Ogólna wiedza o chorobie

Ogólna wiedza o chorobie obejmuje symptomy
i obraz psychozy, następnie przyczyny i koncepcję
zaburzeń, epidemiologię i przebieg oraz leczenie ostrych
stanów psychotycznych, jak również kolejne etapy
związane z różnymi fazami chorowania; opracowu-
je się „indywidualny plan leczenia i rehabilitacji”.
Na pierwszych sesjach omawia się diagnozę, fazę
prodromalną, wczesne znaki ostrzegawcze, objawy
pozytywne i negatywne, popsychotyczną depresję.
Następnie przyczyny i koncepcję choroby analizuje
się w odniesieniu do modelu podatności na zranie-
nie–stres, uwzględniając hipotezę dopaminową, rolę
klimatu rodzinnego jako czynnika ryzyka, znaczenie
alkoholu i narkotyków. Do wiedzy ogólnej należą też
epidemiologia i przebieg: dane socjodemograficzne,
częstotliwość zachorowania, formy przebiegu, a także
wpływ pacjenta i rodziny na kształtowanie progno-
zy. Najwięcej uwagi poświęca się terapii, w tym le-
czeniu ostrych stanów i innych faz choroby. Główne

48

Psychiatria w Praktyce Klinicznej 2009, tom 2, nr 1

www.psychiatria.med.pl

zagadnienia to: farmakoterapia, działania niepożą-
dane, radzenie sobie z nimi, profilaktyka nawrotów,
formy psycho- i socjoterapii, rehabilitacja zawodo-
wa i znaczenie integracji zawodowej, ośrodki reha-
bilitacyjne, a także aspekty prawne.
Zatem przedstawia się praktyczną wiedzę dotyczącą:
czynników wywołujących (patrz model V–S), indywi-
dualnych wczesnych znaków ostrzegawczych (tzw.
prodromów nawrotu), indywidualnych strategii prze-
zwyciężania i przeciwdziałania nawrotom, planu dzia-
łania w nagłych wypadkach i kryzysach, wzmocnie-
nia udziału pacjenta w ich przezwyciężaniu (tzw. stra-
tegii radzenia sobie), wypracowania realistycznych
celów terapii i rehabilitacji, unikania hiper- lub hipo-
stymulacji, wzmacniania samoakceptacji, optymali-
zacji farmakologicznych możliwości leczenia.

Emocjonalne tematy w psychoedukacji

Istotne tematy psychoedukacji zostały dokładnie przed-
stawione w wielu opracowaniach i zebrane w porad-
niku „Możesz pomóc” [1] w postaci najczęstszych py-
tań, jakie rodziny zadają terapeutom. Celem tych pu-
blikacji jest przedstawienie obecnego stanu wiedzy
o schizofrenii w taki sposób, aby wszystkie osoby —
pacjenci, rodziny i profesjonaliści — mogli mówić „tym
samym językiem”. Dla psychospołecznego programu
w tym badaniu wspólny język został uzgodniony pod-
czas konferencji „Schizofrenia — różne konteksty, róż-
ne terapie” [4]. Poszukiwanie wspólnego języka ma
chronić przed nieporozumieniami, pomóc budować
więź z pacjentem i jego rodziną.
Dostarczana wiedza wiąże się z wieloma emocjonal-
nymi tematami, które powinny być przepracowane
w złożony sposób w miarę ich pojawiania się. Istot-
ne tematy tego rodzaju w grupach pacjentów i gru-
pach rodzin to najczęściej: indywidualna perspekty-
wa w doświadczaniu symptomów psychotycznych,
uczucie wstydu, strach przed stygmatyzacją, rozcza-
rowanie, uczucie winy, rezygnacja, poczucie braku
sensu i pytanie o sens, samobójstwo, uczucie zazdro-
ści, skłócenie z losem, utrata wiary czy też pozytyw-
ne wartościowanie doświadczeń psychotycznych two-
rzące pole napięcia pomiędzy „idealizowaniem” i „pa-
tologizowaniem” psychozy. Ta tematyka pojawia się
w różnym natężeniu zarówno w grupach pacjentów,
jak i w grupach rodzin czy grupach łączonych.
W grupach pacjentów obszary te nie powinny być
eliminowane, wręcz przeciwnie. Poprzez ostrożne
poruszanie tego rodzaju tematów powinno się sy-
gnalizować pacjentom, że terapeuta zauważa ob-
ciążenia emocjonalne wynikające z choroby i solida-
ryzuje się z nimi. Uwzględniając jednak specyficzną

podatność na stres, szczególnie w ostrych fazach
psychozy, należy unikać w sposób oczywisty zbyt
obciążających aktualizacji uczuć. Tego rodzaju tematy
powinny być wówczas przenoszone do odpowied-
nio zmodyfikowanej terapii indywidualnej.
W grupach członków rodzin, zwłaszcza w pierwszym
okresie choroby, na pierwszy plan wysuwają się ta-
kie zagadnienia, jak: dylemat „chory czy zły” (mad–
–bad), ograniczenia i prawo do kształtowania wła-
snego życia, potrzeba uwolnienia z uczucia winy
i wstydu, ochronna funkcja klimatu rodzinnego,
„agresywne uczucia” wobec pacjenta, wymiana do-
świadczeń pomiędzy członkami rodziny czy też rela-
tywizacja niepowtarzalności losów rodziny. W gru-
pach rodzin istotne emocjonalnie tematy powinno
się podejmować w sposób celowy. W ten sposób
członkom rodzin umożliwia się doświadczenie ulgi
w gronie innych towarzyszy niedoli, wśród innych
rodzin mających podobne problemy, i uświadomie-
nie sobie, że uczucie przeciążenia i rezygnacji nie jest
oznaką własnej niedoskonałości, lecz, często nieunik-
nioną, konsekwencją trudnego schorzenia członka
ich rodziny. Należy pamiętać, aby uczestnicy nie byli
poddani zbyt dużemu przeciążeniu czy destabilizacji
poprzez skupienie się na tych właśnie problemach.

Terapeuta

Kluczową rolę w terapii i rehabilitacji schizofrenii
odgrywa terapeuta. W grupach psychoedukacyjnych,
podobnie jak na oddziale dziennym czy w każdej in-
nej formie psychospołecznego leczenia obejmującej
małą grupę, terapeuci spełniają modelowe funkcje,
szczególnie w wyrażaniu pozytywnych uczuć, na przy-
kład serdeczności [5], ale też takich postaw, jak tole-
rancja i otwartość. Oczekiwania od terapeuty widzia-
ne oczami pacjentów opisał Wciórka [6]. Na pierw-
szym planie są nie cechy kompetencji profesjonalnych
(również istotne), ale postawa — pacjenci oczekują,
że terapeuta musi na przykład okazywać szacunek, być
pomocny, budzić zaufanie, budować trwały związek.

Podsumowanie

Psychoedukacja, podobnie jak trening społecznych
kompetencji, jest koniecznym, ale niewystarczającym
elementem rehabilitacji. Podobnie jak oddział sta-
cjonarny powinien pomóc zbudować motywację
pacjenta do terapii na oddziale dziennym, tak psy-
choedukacja umożliwia zbudowanie motywacji za-
równo pacjentom, jak i członkom ich rodzin do od-
powiednio dostosowanej długoterminowej psycho-
terapii, której nie można udzielać w ramach grup
psychoedukacyjnych. Psychoedukacja nie może za-

49

Andrzej Cechnicki, Rehabilitacja psychiatryczna — cele i metody

www.psychiatria.med.pl

2

W pracowni tej przygotowuje się do sprzedaży produkty wykonane przez uczestników Warsztatu w ramach realizowanego programu

terapii, organizowane są również sezonowe kiermasze. Uczestnicy nabywają podstawowe umiejętności niezbędne przy obsłudze sklepu:
kontakt z klientem, prace ekspozycyjne, sprzedaż i rozliczenia.

3

Praktyki odbywają się w „ZAZie i Firmie Społecznej „Hotel U Pana Cogito” oraz w jednym z renomowanych krakowskich hoteli (stanowiska

pokojowych).

4

Zadanie to jest podejmowane w szczególny sposób przez grupę edukacyjną, której uczestnicy w trakcie zajęć dydaktycznych prowadzo-

nych przez pracowników Kliniki Psychiatrii Dorosłych przekazują studentom swoje wieloletnie doświadczenia związane z chorobą,
leczeniem i rehabilitacją w Warsztacie. Pacjenci występują w różnych grupach zawodowych i instytucjach w roli „ekspertów” i „nauczycie-
li”, którzy doświadczyli schizofrenii i mają lub doskonalą skuteczne sposoby radzenia sobie z nią [7].

stąpić odpowiednio prowadzonej psychoterapii in-
dywidualnej, najczęściej o charakterze podtrzymują-
cym. Ta zaś często umożliwia zastosowanie indywi-
dualnie dostosowanego programu rehabilitacyjnego.

Kreatywne formy rehabilitacji

Jedną z takich form, od 20 lat rozbudowywaną
w programie rehabilitacji jest „leczący teatr”. Dra-
materapia — bo tak się ją określa — wykorzystuje
teatr jako narzędzie, dzięki któremu można się zbli-
żyć do problemów emocjonalnych pacjenta. Zajęcia
z teatru obejmują propozycje ćwiczeń, etiud teatral-
nych opartych na gotowych pomysłach z elementa-
mi improwizacji. Jest to także praca wykorzystująca
sztuki teatralne. W treści ich scenariuszy pojawiają
się ludzkie kłopoty, konflikty, problemy i radości.
Pacjent, pracując nad przedstawieniem, wnika w te-
matykę dramatu i ma możliwość odnieść ją do wła-
snej osoby. Zazwyczaj nie jest ona zasadniczo różna
od jego własnych wewnętrznych dylematów. Grupa
teatralna pracuje jako jedna z grup ambulatoryjnych.
Pacjenci uczestniczą w zajęciach po wyjściu z kryzy-
su psychotycznego.

Rehabilitacja zajęciowa i zawodowa

W szerokim programie rehabilitacji zawodowej szcze-
gólne znaczenie mają warsztaty terapii zajęciowej oraz
zakłady aktywności zawodowej i firmy społeczne.

Rehabilitacja w warsztacie terapii zajęciowej

Wartością programu rehabilitacyjnego warsztatu,
w którym uczestniczy 75 pacjentów z rozpoznaniem
schizofrenii, jest jego zintegrowanie z szerszym sys-
temem opieki, który poza zajęciami i pracą obejmu-
je również leczenie i psychoterapię. W warsztacie
funkcjonuje pięć podstawowych pracowni terapii
zajęciowej oraz jedna „aktywna” pracownia szkole-
niowo-rehabilitacyjna o profilu handlowym

2

„Sklep”,

która zajmuje się dodatkowo przygotowaniem
uczestników do podjęcia praktyk zawodowych

3

poza

ośrodkiem. Kolejne dwie pracownie, księgowa i pro-
dukcyjna, mają charakter szkoleniowo-rehabilitacyj-
ny. Pierwsza z nich przygotowuje uczestników do
pracy w księgowości małej firmy przy wykorzystaniu

techniki komputerowej. Plan edukacyjny utworzono
we współpracy z wolnorynkowym przedsiębiorstwem
usługowym. Druga pracownia, o profilu introliga-
torsko-biurowym, stworzyła swój program rehabili-
tacyjny w wyniku zapotrzebowania rynku na wytwa-
rzane produkty. Praca w małej grupie w jednej z pra-
cowni jest, poza indywidualną opieką terapeutyczną
nad uczestnikami, podstawowym elementem orga-
nizującym funkcjonowanie instytucji.
Pacjenci zgodnie z dostosowanym do indywidualnych
potrzeb planem rehabilitacji uczestniczą również
w zajęciach dodatkowych: kursie obsługi kompute-
ra, kursach językowych, w grupie malarstwa i rysun-
ku, pracy Galerii „Miodowa” oraz w zajęciach grupy
teatralnej. Najważniejszym celem rehabilitacyjnym jest
dbanie o indywidualny rozwój każdego uczestnika
warsztatów terapii zajęciowej w zakresie:
— podstawowych umiejętności życiowych, czyli hi-

gieny osobistej, prac kulinarnych i porządkowych,
planowania czasu wolnego, odpoczynku, korzy-
stania z dóbr kulturalnych;

— podstawowych umiejętności społecznych, to zna-

czy podejmowania decyzji, odpowiedzialności, wy-
rażania bez lęku własnego zdania, życia w grupie
(współpracy, współodpowiedzialności, korzystania
z pomocy czy też udzielania pomocy innym);

— umiejętności współżycia w rodzinie;
— podstawowych umiejętności zawodowych;
— zdolności rozumienia choroby i nabywania sku-

tecznych sposobów radzenia sobie z nią

4

.

Zadania warsztatów związane z usytuowaniem in-
stytucji na „osi pracy” i koniecznością jej otwarcia
się na życie w społeczności lokalnej obejmują:
— zapewnienie uczestnikom odpowiedniej formy

treningu pracą;

— animację grup pacjentów poszukujących pracy;
— utrzymywanie kontaktów z uczestnikami, którzy

podjęli zatrudnienie i wymagają dalszego wspar-
cia zespołu terapeutycznego;

— udzielanie porad z zakresu prawa socjalnego;
— utrzymywanie stałych kontaktów z placówkami

lecznictwa psychiatrycznego, centrami rehabili-
tacji, miejscami pracy chronionej i służbami za-
trudnienia. Ostatecznym celem tego zadania po-

50

Psychiatria w Praktyce Klinicznej 2009, tom 2, nr 1

www.psychiatria.med.pl

5

Projekt w kolejnym etapie pozwolił na utworzenie na bazie zakładu aktywizacji zawodowej firm społecznych (hotelowej i cateringowej),

połączonych z pracownią szkoleniowo-rehabilitacyjną WTZ.

winno być współtworzenie regionalnego progra-
mu na rzecz pracy, które byłoby zdolne zagwa-
rantować chorym psychicznie prawo do pracy.

Praca: firmy społeczne i „miejsca pracy
chronionej”

Stale powiększająca się rozbieżność pomiędzy warsz-
tatami terapii zajęciowej a zakładami pracy chronio-
nej jest jednym z największych zagrożeń dla utrzy-
mania pozytywnych wyników rehabilitacji. Wspomnia-
ne „aktywne” pracownie warsztatów terapii zajęcio-
wej, oceniające zdolność pacjentów do zatrudnienia
poza ośrodkiem, mogą spełniać rolę „pośredniego ogni-
wa” tylko w przypadku związku z firmami gotowymi
zaoferować uczestnikom rehabilitacji stabilną pracę.
W ramach systemu rehabilitacji poszukuje się możli-
wości tworzenia własnych firm społecznych. Dzia-
łalność ta jest powiązana z praktyką inicjowania or-
ganizacji pozarządowych stawiających sobie za cel
reintegrację społeczną i zawodową osób po przeby-
tych kryzysach psychicznych. Pierwszą tego typu or-
ganizacją była Krakowska Fundacja „Hamlet”, która
współpracuje z Kliniką Psychiatrii Dorosłych w pro-
jekcie miejsc pracy w Kawiarni „Miodowa 9”, co po-
zwalało zatrudniać pojedynczych pacjentów z od-
działu dziennego i warsztatu terapii zajęciowej oraz
organizować dla nich praktyki i szkolenia zawodowe.
Potem powstały następne organizacje — Stowarzy-
szenie Rodzin „Zdrowie Psychiczne” i Stowarzyszenie
Na Rzecz Rozwoju Psychiatrii i Opieki Środowiskowej.
Projekt miejsc pracy w hotelu i restauracji „U Pana
Cogito” został zrealizowany we współpracy ze szkocką
firmą społeczną „Hotel Edynburg” i władzami Krako-
wa

5

, umożliwiając zatrudnienie 24 osób.

Towarzysząc pacjentowi podczas jego wieloletniej
rehabilitacji, można stwierdzić, że wartościowe
i potrzebne są rozwiązania zmierzające do two-
rzenia równoległych wobec istniejącego rynku, spe-
cjalnych systemów stabilnego zatrudnienia — roz-
wiązań pracy, które są osiągalne dla pacjentów
i równocześnie zdolne do sprostania konkurencji
z wolnym rynkiem. Właściwym przykładem są mię-
dzy innymi niemieckie firmy społeczne zjednoczo-
ne w organizacji Fachberatung fur Arbeits- und
Firmenprojekte (FAF), tworzące trwałe miejsca pra-
cy dla osób pełno- i niepełnosprawnych, mające
orientację rynkową, kreujące atmosferę środowi-
ska terapeutycznego, których ideałem jest integra-
cja, a nie maksymalizacja dochodów.

Podstawą tworzenia firm społecznych jest przeświad-
czenie, że nawet najbardziej zindywidualizowana re-
habilitacja i zdobywanie kwalifikacji zawodowych nie
dają osobie niepełnosprawnej żadnej wymiernej ko-
rzyści, jeżeli nie ma ona zapewnionego miejsca pracy.

Turnusy rehabilitacyjne i obozy terapeutyczne

Po opuszczeniu szpitala psychiatrycznego pacjenci
mogą wziąć udział w obozach terapeutycznych lub
turnusach rehabilitacyjnych. Pierwsze cechują się pro-
filem terapeutycznym, z ustalonym programem, gdzie
zajęcia treningowe i rekreacyjne służą procesowi psy-
choterapii i są świadomie do niego włączane. Dru-
gie to turnusy rehabilitacyjno-wypoczynkowe, gdzie
głównym celem jest rekreacja i odpoczynek (np. na-
uka jazdy na nartach). Należy podkreślić atmosferę,
intensywność oddziaływań terapeutycznych oraz wi-
doczne, choć trudne do oceny efekty takiej metody
terapii, jaką jest obóz. Składają się na nie: poprawa
kontaktów z innymi osobami, większa swoboda eks-
presji, polepszenie umiejętności życiowych, wzrost
aktywności i motywacji własnej do uczestnictwa
w dalszym programie leczenia. Pacjenci uważają obo-
zy terapeutyczne (oprócz kontaktu indywidualnego
i skutecznej, nieobciążającej farmakoterapii) za naj-
bardziej wartościową pomoc w radzeniu sobie z cho-
robą.
Obóz terapeutyczny jest jedną z form terapii propo-
nowanych w programie ambulatoryjnym. W tym cza-
sie pacjent należy już do sieci różnych grup ambula-
toryjnych, może mieszkać w hostelu terapeutycznym
i uczestniczyć w zajęciach rehabilitacyjnych. Obóz
rozpoczyna, znając wiele osób i model leczenia,
a po jego zakończeniu kontynuuje dotychczasową te-
rapię. Sytuacja taka stwarza chorym duże poczucie
bezpieczeństwa. Obóz nie jest jednorazowym inten-
sywnym, krótkim doświadczeniem społecznym, ale
elementem zróżnicowanego, długoletniego progra-
mu opieki.
W ciągu 30 lat doświadczeń przeszliśmy od psycho-
terapii, jako centralnego vehiculum terapeutyczne-
go podczas trwania obozu, do grup zorientowanych
na twórcze zadanie, wokół którego grupa pracuje,
integruje i tworzy ramy psychoterapii oraz umożli-
wia trening społecznej kompetencji pacjenta. Zmia-
nę tę można określić jako próbę integracji podejścia
psychodynamicznego z podejściem psychospołecz-
nym. Jej celem jest poprawa psychologicznego i spo-
łecznego funkcjonowania chorego. Poprzez interwen-

51

Andrzej Cechnicki, Rehabilitacja psychiatryczna — cele i metody

www.psychiatria.med.pl

cje terapeutyczne „obozowego tu i teraz” oddziałuje
się zarówno na świat przeżyć wewnętrznych pacjen-
ta, jak i na jego zachowanie, na związki w grupie
oraz nowe umiejętności, tak aby mógł on odbudo-
wać zdrowe zasoby „ja” i odnaleźć utraconą zazwy-
czaj energię i chęć do życia. Praca wokół zadania,
trening społeczny w naturalnych warunkach, a więc
różnego rodzaju techniki behawioralne i kreatywna
atmosfera, służą temu celowi.
Specyfiką obozu terapeutycznego jest prawdopodob-
nie przeniesienie terapii w kontekst pozainstytucjo-
nalny i stworzenie specyficznego środowiska terapeu-
tycznego, w którym przydzielone role są najbardziej
zbliżone do realnych ról z życia społecznego. Obóz
wychodzi niejako poza powszechny stereotyp lecze-
nia i imituje w pewnym stopniu obozy harcerskie czy
sportowe, a poprzez kreatywne zadanie ułatwia bliż-
sze współdziałanie i większą wzajemność między
zespołem terapeutycznym a pacjentami w porówna-
niu z innymi formami leczenia.
Spośród czynników kształtujących specyfikę środo-
wiska terapeutycznego szczególne znaczenie mają:
struktura obozu, aktywność, dostępność terapeutów
i pacjentów, atmosfera oraz przyroda. Czynniki te mają
za zadanie z jednej strony budowanie poczucia bez-
pieczeństwa w grupie, z drugiej zaś mobilizowanie
do wysiłku i motywowanie do aktywności własnej.
Na obozie wzrasta znaczenie grupy, głównie poprzez
włączenie we wspólne zadanie, które trzeba wyko-
nać w określonym terminie. Sytuacja taka powodu-
je, że pacjent może się czuć mniej zależny od syste-
mu leczącego, a bardziej oprzeć się na kolegach
z grupy, z którymi nie tylko pracuje nad wspólnym
zadaniem, ale również bawi się i odpoczywa.
Specyfiką obozu terapeutycznego jest również zwięk-
szona w stosunku do innych form terapii intensyw-
ność działań, gdyż poprzez pogłębienie indywidual-
nych relacji, zwiększenie ilości interakcji w grupie
i aktywności ruchowej (taniec, sport, pływanie) ma
miejsce zaangażowanie całej osoby zarówno w sfe-
rze fizycznej, emocjonalnej, jak i intelektualnej. Naj-
ważniejszym zadaniem dla zespołu terapeutycznego
staje się utrzymanie tej intensywności na optymal-
nym poziomie, przy uwzględnieniu, że jest on za-
wsze określony indywidualnie. Jeżeli uda się wypeł-
nić to zadanie, dochodzi do poprawy kompetencji
społecznej pacjenta.
Kolejnym zadaniem zespołu terapeutycznego jest
kontynuacja i rozwijanie osiągnięć obozowych pa-
cjenta, aby utrwalić efekt leczniczy osiągnięty pod-
czas obozu. Wydaje się, że jest to możliwe właśnie
dzięki temu, że forma terapii, jaką jest obóz tera-

peutyczny, stanowi jeden z elementów komplekso-
wego programu leczenia.

System wsparcia społecznego

Aby uzyskać pełen obraz możliwości pacjenta, nale-
ży oceniać, na jaki realny system wsparcia chory może
liczyć (zakres, intensywność, różnorodność i wielo-
kierunkowość). System ten zwykle w czasie choroby
zostaje znacznie zubożony i należy go powoli odbu-
dować w czasie rehabilitacji. System wsparcia spo-
łecznego jest bardzo ważny dla każdego człowieka,
szczególnie dla chorego. W razie nieoczekiwanego
kryzysu, niezależnie od jego przyczyny, system wspar-
cia społecznego pełni rolę ochronną i wspomaga-
jącą. W celu rozbudowy tego systemu w ostatnim
okresie zorganizowano w Polsce około 600 dzien-
nych domów samopomocowych. Ośrodki te zapew-
niają wsparcie, grupy odniesienia, strukturę dnia
i podstawowy trening umiejętności życiowych oso-
bom, które przez wiele lat życia z chorobą ze wzglę-
du na jej ciężki przebieg nie mogą podołać bardziej
wymagającym i ustrukturowanym programom pro-
wadzonym na przykład w warsztatach terapii zaję-
ciowej. W grupie osób najciężej chorych, aby utrzy-
mać ich w środowisku, wprowadzono programy
wsparcia na terenie ich własnego domu, tak zwane
„usługi pielęgnacyjne i specjalistyczne”. Ten program
wsparcia wobec osób w podeszłym wieku pełni głów-
nie rolę pielęgnacyjną, natomiast w odniesieniu do
grupy młodych osób przewlekle chorych cechuje go
wiele elementów czerpiących z treningu umiejętno-
ści społecznej.
Najsłabiej rozwiniętym programem niezbędnym dla
życia w środowisku jest program mieszkań chronio-
nych. W całym kraju jest ich zarejestrowanych po-
nad 100, ale znajdują się najczęściej na terenie szpi-
tali psychiatrycznych. Program ten powinien być roz-
wijany w ramach każdego kompleksowego progra-
mu rehabilitacji.

Stowarzyszenia rodzin i pacjentów

Prawdziwym przełomem w latach 90. XX wieku wraz
z tworzeniem się obywatelskiego społeczeństwa
i przejmowaniem przez organizacje pozarządowe
wielu inicjatyw w obszarze życia społecznego stał
się stopniowy udział w procesie rehabilitacji stowa-
rzyszeń rodzin i pacjentów — zarówno jako grup
samopomocowych, jak i organizacji świadomie
uczestniczących w organizacji programów rehabili-
tacyjnych. Obszarem dużego zaangażowania obu sto-
warzyszeń są szczególnie takie opisywane formy pra-
cy, jak turnusy rehabilitacyjne, obozy terapeutyczne,

52

Psychiatria w Praktyce Klinicznej 2009, tom 2, nr 1

www.psychiatria.med.pl

dzienne domy samopomocowe czy warsztaty terapii
zajęciowej, a w najbliższym czasie wyrazem ich ro-
snącego znaczenia będzie ukonstytuowanie się ich
ogólnopolskich struktur.

Program „Schizofrenia — Otwórzcie Drzwi”

Ogólnopolski program Zarządu Głównego Polskie-
go Towarzystwa Psychiatrycznego „Schizofrenia
— Otwórzcie Drzwi” ma na celu łagodzić piętno choro-
by, przeciwstawiać się dyskryminacji i wykluczaniu
z życia społecznego chorych psychicznie. Ma też za
zadanie dostarczać wiedzy o chorobie, oswajać spo-
łeczny lęk przed niezrozumiałym, włączać pacjentów
i ich krewnych jako równouprawnionych partnerów
w ten proces szeroko rozumianej popularyzacji idei
i edukacji wybranych grup społecznych. Celem tego
programu jest również wpływanie na system lecze-
nia, podnoszenie standardów opieki nad chorymi na
schizofrenię i rozwój środowiskowo zorientowanej
opieki psychiatrycznej.
Chorzy na schizofrenię spotykają się często w życiu
codziennym z dyskryminacją i odrzuceniem. Społe-
czeństwo, prawodawcy, pracodawcy, media, a na-
wet niektórzy lekarze podtrzymują stereotypowe
opinie na temat chorych na schizofrenię jako osób
niebezpiecznych, agresywnych i niezdolnych do efek-
tywnej pracy. Takie podejście, któremu mogą ulec
także członkowie rodzin chorych, a nawet sami pa-
cjenci, zmniejsza ich szansę na znalezienie zatrud-
nienia, małżeństwo, posiadanie domu czy uzyskanie
pomocy od sąsiadów. Brak akceptacji chorych na
schizofrenię wynika z wielu mylnych i krzywdzących
stereotypów, jak na przykład:
— Schizofrenia jest zawsze chorobą „nieuleczalną”

i zawsze ma niekorzystny przebieg.

— Chorzy na schizofrenię są zwykle agresywni i nie-

bezpieczni.

— Chorzy na schizofrenię mogą zarazić innych swo-

im szaleństwem.

— Osoby ze schizofrenią są leniwe i nie można na

nich polegać.

— Schizofrenia jest wynikiem świadomej słabości

woli i charakteru („Chory mógłby się z tego otrzą-
snąć, gdyby tylko chciał”).

— Chorzy na schizofrenię zawsze mówią „od rzeczy”.
— Osoby ze schizofrenią są kompletnie niezdolne

do podejmowania racjonalnych decyzji dotyczą-
cych własnego życia (np. miejsca zamieszkania).

— Chorzy na schizofrenię są zawsze nieprzewidy-

walni.

— Osoby ze schizofrenią nie potrafią efektywnie

pracować.

— Stan chorych na schizofrenię stale się pogarsza.
— Winę za schizofrenię ponoszą rodzice.
To właśnie w ramach sprzeciwu wobec tych opinii
psychiatrzy rozpoczęli w 1996 roku na Światowym
Zjeździe Psychiatrycznym w Madrycie program „Schi-
zofrenia — Otwórzcie Drzwi”. Pierwszy pilotażowy
projekt zainicjowano w Alberta w Kanadzie. Po pierw-
szych pozytywnych rezultatach programu kanadyj-
skiego podobne akcje podjęto w Austrii, Chinach,
Egipcie, Niemczech, Grecji, Indiach, Włoszech i Hisz-
panii. W każdym z krajów program jest koordyno-
wany przez komitet, w skład którego wchodzą psy-
chiatrzy, pacjenci, członkowie rodzin chorych, dzien-
nikarze, politycy, nauczyciele i działacze społeczni.
Kampania „Schizofrenia — Otwórzcie Drzwi” jest
realizowana w Polsce od września 2000 roku. Jej
celem jest poprawa społecznego odbioru schizofre-
nii i zwiększenie tolerancji w naszym kraju wobec
osób chorych psychicznie. Program „Schizofrenia
— Otwórzcie Drzwi” jest prowadzony we współpracy
ze Światową Organizacją Zdrowia (WHO, World He-
alth Organization), a w Polsce przez Zarząd Główny
Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego. Program
uzyskał patronat Ministerstwa Zdrowia oraz Minister-
stwa Pracy i Polityki Społecznej. Od lat wiele zespo-
łów w Polsce prowadzi szkolenia, badania i organi-
zuje sympozja na temat schizofrenii. Program „Schi-
zofrenia — Otwórzcie Drzwi” ma na celu integrację
wszystkich środowisk i stworzenie „wspólnoty inte-
lektualnej”, środowiska opiniotwórczego, tak aby
wspólne przesłanie miało istotny wpływ na opinię
publiczną i doprowadziło do rzeczywistego przeło-
mu w postawach i uprzedzeniach wobec chorych
psychicznie. Bezpośrednim celem tej kampanii jest
przeciwstawienie się stygmatyzacji i dyskryminacji
chorych na schizofrenię poprzez edukację wielu grup
społecznych — uczniów, kleryków, pacjentów i ich
rodzin, psychiatrów oraz lekarzy rodzinnych — a tak-
że bliską współpracę z mediami nad nowym, bliż-
szym prawdzie obrazem osoby chorej psychicznie
w społeczeństwie.

Cel rehabilitacji — pokonywanie stereotypów

Poczucie własnej wartości osoby chorej gwałtownie
się zmniejsza w sytuacji psychozy, a potem przewle-
kłego przebiegu choroby. Od początku leczenia oso-
by z rozpoznaną schizofrenią jednym z głównych
tematów psychoterapii, już na oddziale całodobo-
wym, powinna być samoocena. Obniżona samooce-
na, utrwalone opinie łączą się z prawdopodobnie
odbieranym w mediach wizerunkiem osoby chorej
psychicznie. To „samopiętnowanie” wpływa na rela-

53

Andrzej Cechnicki, Rehabilitacja psychiatryczna — cele i metody

www.psychiatria.med.pl

cjonowane w badaniu doświadczanie dyskryminacji.
Samopiętnowanie czy raczej uwewnętrznione pięt-
no jest przedmiotem głębszej refleksji publikacji pod
redakcją Anczewskiej i Wciórki [8]..... Autorzy podkreś-
lają zmianę percepcji własnej osoby poprzez przyję-
cie negatywnego społecznego stereotypu, co w za-
sadniczy sposób wpływa na funkcjonowanie osoby
chorej psychicznie, powodując utratę nadziei, brak
motywacji do podejmowania aktywności, większy lęk
w kontaktach z innymi, który powoduje wycofanie
ze środowiska.
W badaniach nad społecznym piętnem problem sa-
mooceny („samopiętnowania”) osób piętnowanych
jest jednym z najważniejszych zagadnień. Niska sa-
moocena jest nieodłącznym zjawiskiem doświadcza-
nia dyskryminacji przez osoby chore psychicznie. Ba-
dania nad poczuciem własnej wartości w różnych
dyskryminowanych grupach ujawniły duże różnice
indywidualne. Crocker i Quinn [9] uważają, że te róż-
nice mają swoje źródło w trzech zjawiskach:
— piętnowani nie uwewnętrzniają, en masse, ne-

gatywnego wizerunku samych siebie;

— poczucie wartości może być zmienne w czasie;
— zmiana poczucia wartości może zaistnieć poprzez

pojawienie się ważnych informacji i znaczenia
określonej sytuacji dla danej osoby.

Autorzy uważają, że samoocena nie jest stabilną
cechą osoby, lecz jest konstruowana w określonej
sytuacji, w zależności od znaczenia nadawanego jej
przez „ja”. Nawet jeśli choroba utrzymuje się prze-
wlekle, to przyjęcie pozytywnego założenia daje im-
puls do bardziej optymistycznego, pozytywnego
myślenia i działania na rzecz pokonywania piętna
i samopiętnowania. W takim kontekście badacze oce-
niali wpływ terapii grupowej na doświadczenie pięt-
na i samoocenę osób z diagnozą schizofrenii. Tera-
pię prowadzono zgodnie z podejściem poznawczo-
behawioralnym i przyniosła ona oczekiwane efekty,
czyli zwiększenie samooceny, a także zmniejszenie
objawów pozytywnych i negatywnych. Doświadcze-
nie kliniczne dotyczące stosowania od 30 lat psy-
choterapii wobec osób chorych psychicznie w kra-
kowskim środowisku psychologów i psychiatrów po-
twierdza wyniki powyższych badań i umacnia dzia-
łania na rzecz włączania w program rehabilitacji rów-
nież psychoterapii jako wymaganego standardu.
W terapii i rehabilitacji osób chorych psychicznie nie-
ustannie poszukuje się umacniania, wzbudzania na-
dziei, możliwości uleczenia. Coraz więcej elementów
tych dyskusji trafia do życia społecznego. W Polsce
działania na rzecz modyfikowania piętna są realizo-
wane dzięki programowi społecznemu „Schizofre-

nia — Otwórzcie Drzwi”, a najbardziej widoczne są
przez „Dzień Solidarności z Osobami Chorującymi Psy-
chicznie”. W ramach tej kampanii są realizowane pro-
jekty edukacyjne kierowane do różnych grup społecz-
nych. Cele tego programu stanowią większe zrozu-
mienie osób z problemami zdrowia psychicznego,
zmniejszenie lęku i przekształcanie negatywnych ste-
reotypów. Ważne jest, aby program obejmował ta-
kie działania, które nie będą tłumić reakcji piętnują-
cych. Tłumienie ma zawsze negatywne konsekwencje
emocjonalne, poznawcze i behawioralne, takie jak am-
biwalencja, niepokój czy unikanie osób z problemami.
Tłumienie może prowadzić do efektów odwrotnych od
oczekiwanych, a jednym z takich negatywnych zjawisk
jest znany efekt tak zwanego „bumerangu”.
Istnieją różne strategie modyfikacji piętna społeczne-
go, takie jak protest, edukacja i kontakt. Z badań nad
modyfikacją piętna wynika, że najbardziej skuteczną
metodą jest kontakt, który oznacza po prostu zrozu-
mienie chorych poprzez bezpośredni z nimi kontakt.
Edukacja jest także bardzo potrzebna, ale nie powin-
na być stosowana samodzielnie; najlepsze efekty osią-
gano poprzez połączenie edukacji z bezpośrednim
kontaktem, tak jak to realizuje krakowskie stowarzy-
szenie pacjentów „Otwórzcie Drzwi”, realizowane jako
istotna część programu „Schizofrenia — Otwórzcie
Drzwi”. Realizatorzy programu są głęboko przekona-
ni, że kampania przeciw dyskryminacji osób chorych
psychicznie powinna być realizowana nieintruzyjnie,
włączać osoby chorujące w edukację i opowiadać
o ludziach, którzy żyją wśród nas, razem z nami, prze-
zwyciężając chorobę i negatywne stereotypy.

Istotne „czynniki działające” w rehabilitacji

1. „Aktywna pomoc” w zrozumieniu i pokonywa-

niu problemów. Wszystkie formy terapeutyczne,
które pozwalają lepiej sobie radzić z przeciążają-
cymi sytuacjami (stresem).

2. Perspektywa edukacyjna. Psychoterapia i rehabi-

litacja powinny pacjentom pomóc lepiej rozumieć
własne przeżycia i zachowanie, tym bardziej że
często są one odległe od rzeczywistości — nie
przez zaprzeczanie, ale przez wspólne, współod-
czuwające „przetestowanie” wzorów przeżywa-
nia i myślenia.

3. „Orientacja na zdrowienie” — psychoterapia

i rehabilitacja zarówno obiektywnie, jak i subiek-
tywnie są tym bardziej wartościowe, im bardziej
aktywują (reaktywują) zasoby oraz posiadane umie-
jętności. Ta orientacja zaczyna się już w czasie pro-
cesu diagnostycznego, w okresie budowania „więzi
terapeutycznej”. Koncentrując się automatycznie na

54

Psychiatria w Praktyce Klinicznej 2009, tom 2, nr 1

www.psychiatria.med.pl

deficytach, działamy nieskutecznie. Zatem zarówno
bezpośrednia krótka interwencja, jak i długofalowe
planowanie powinny być zorientowane na zasoby.
To stwarza szansę, że pacjent przejmie tę perspekty-
wę (spojrzy na siebie oczami terapeuty).

4. „Aktualizacja problemów”, praca „tu i teraz”

— nie przepracowywanie przeszłości, analiza, in-
terpretacja, ale opisywanie i rozwiązywanie pro-
blemów — taki model ujawnia siły i słabości, zdol-
ności uczenia się na przykładzie wcześniejszych
problemów i wykorzystywania zmiany w nowym
doświadczeniu.

PIŚMIENNICTWO

1.

De Barbaro B., Ostoja-Zawadzka K., Cechnicki A. Możesz po-
móc. Wydawnictwo UJ, Kraków 2005.

2.

Ciompi L. Zum Einfluse sozialer Faktoren auf den Langzeitver-
lauf der Schizophrenie. Schwei. Arch. Neurol. Neur Chir. Psy-
chiat. 1984; 135: 1.

3.

Hafner H. Das Ratsel Schizophrenie. C.H. Beck Publisher 2005 .

4.

Cechnicki A., Bomba J. (red.). Schizofrenia — różne konteksty,
różne terapie. Biblioteka Psychiatrii Polskiej, Kraków 2004.

5.

Wienberg G. Schizofrenie zum Thema machen. Grundlagen und
Praxis. Psychiatrie–Verlag, Bonn 1995.

6.

Wciórka J. Między przyswajaniem a oddalaniem. Postawy cho-
rych wobec przeżywanych zaburzeń schizofrenicznych. Praca
habilitacyjna, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 1986.

7.

Hawlena Drożdżak A. Krakowski Kazimierz, ulica Miodowa 9.
W: Światło i Cienie 1999; 2: 9–12.

8.

Anczewska M., Wciórka J. (red.). Umacnianie, nadzieja czy
uprzedzenia. Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2007.

9.

Crocker J., Quinn D.M. Social stigma and the self: meanings,
situations, and selfesteem. W: Heatherton T., Kleck R., Hull J.
(red.). Stigma. Guilford, New York, 2000.

Pytania

1. Jakie są podstawowe zasady rehabilitacji?

A. partnerstwo i integracja podejść
B. wyłącznie odpowiednio dobrana farmakoterapia
C. działanie bez uwzględnienia potrzeb pacjenta
D. skupienie się na jednym aspekcie rehabilitacji

2. Jakie są cele spotkań psychoedukacyjnych?

A. umacnianie pacjentów
B. kontrola skuteczności działań profesjonalistów
C. emocjonalne odciążenie rodziny
D. wszystkie odpowiedzi są prawidłowe

3. Dlaczego programy rehabilitacyjne dla osób cho-

rych psychicznie powinny się koncentrować na
poprawie samooceny i przeciwdziałaniu samo-
napiętnowaniu?

A. stopień uwewnętrznienia piętna wpływa na

motywację i funkcjonowanie pacjentów

B. samonapiętnowanie zagraża życiu
C. to jedyna droga prowadząca do wyzdrowienia
D. tylko dzięki pokonaniu samonapiętnowania

pacjenci mogą lepiej funkcjonować na rynku
pracy

4. Jakie są podstawowe stereotypy dotyczące schi-

zofrenii, które mają charakter piętnujący i utrud-
niają rehabilitację?

A. schizofrenia jest zawsze chorobą „nieule-

czalną” i ma niekorzystny przebieg

B. chorzy na schizofrenię są niezdolni do pracy

zawodowej

C. chorzy na schizofrenię są zwykle agresywni

i niebezpieczni

D. wszystkie odpowiedzi są prawidłowe

5. Jednym z istotnych czynników powodujących

wycofanie społeczne osób chorych psychicznie
jest

A. stereotyp
B. uwewnętrznione piętno
C. brak podstawowych umiejętności społecznych
D. wszystkie odpowiedzi są prawidłowe

Dr Andrzej Cechnicki

Dr Andrzej Cechnicki

Dr Andrzej Cechnicki

Dr Andrzej Cechnicki

Dr Andrzej Cechnicki
Krakowski psychiatra i psychoterapeuta. Ogólnopolski koordynator Programu ZG PTP „Schizofrenia — Otwórz-
cie Drzwi”. Kierownik Pracowni Psychiatrii Środowiskowej Katedry Psychiatrii CMUJ. Przewodniczący Sekcji Psy-
chiatrii Środowiskowej PTP, Przewodniczący Polsko-Niemieckiego Towarzystwa Zdrowia Psychicznego. Pomysło-
dawca i realizator działających w Krakowie Hoteli „U Pana Cogito”, w których zatrudnienie znajdują osoby po
kryzysach psychicznych. Na bazie hoteli „U Pana Cogito” stworzył Centrum Edukacji dla przyszłych psychiatrów,
pracowników mediów i samorządów, przygotowujące Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego i re-
formę opieki psychiatrycznej w Polsce. Autor wielu publikacji na temat schizofrenii i psychiatrii społecznej.