Tragedia antyczna, a tragedia szekspirowska
podobieństwa i różnice. Omów na
przykładzie "Antygony" Sofoklesa i "Makbeta".

Wiemy, że tragedia to gatunek dramatyczny powstały w starożytnej Grecji.
Obejmuje on utwory, których ośrodkiem jest nieprzezwyciężony konflikt między
dążeniami wybitnej jednostki, a siłami wyższymi, czyli tragizm. Mówiąc inaczej,
bohaterowie są uwikłani w konflikt tragiczny, a ich czas, działanie, jest
uzależnione od siły wyższej, fatum.
Gdy myślimy o konflikcie tragicznym bohaterów, jako o sytuacji, w której
bohater musi dokonać wyboru między dwoma równorzędnymi racjami i kiedy każda
decyzja, podjęta przez bohatera będzie negatywna w skutkach, możemy powiedzieć,
że obie te tragedie są pod względem konfliktu tragicznego podobne do siebie.
Antygona musi rozstrzygnąć czemu powinna się podporządkować. Czy prawu
religijnemu, które, od wieków niezmienne, nakazuje grzebanie zmarłych bez
względu na ich ziemskie uczynki, a jeśli tego nie zrobi, dusza zmarłego nie
zazna po śmierci spokoju i zemsta może dosięgnąć członków rodziny, czy
rozkazowi króla, który, karząc w ten sposób zdrajcę, kieruje się przede
wszystkim racją stanu? Każdy wybór, jakiego dokona, skończy się tragicznie.
Jeśli wypełni prawa boskie, poniesie konsekwencje ze strony panującego władcy,
jeśli natomiast podporządkuje się jego rozkazowi, ocali własne życie, ale nie
zazna spokoju sumienia obciążona balastem winy za sprzeniewierzenie się
religii, targana niepokojem, że duszę jej ukochanego brata nękają surowi i
nieprzejednani bogowie. Makbet
bohater tragedii Szekspira, również zostaje
postawiony w sytuacji tragicznego, ale jakże kuszącego wyboru. Może zyskać
wszystko: koronę Szkocji, władzę, pozycję, miłość i uznanie kochanej kobiety.
Może również wiele stracić, przede wszystkim to, co dla rycerza jest
najistotniejsze: honor, szacunek dla samego siebie, wartości, którymi się do
tej pory w życiu kierował. Tragizm decyzji potęguje ponadto wieloletnia
przyjaźń z królem oraz dręcząca świadomość, że się perfidnie wykorzysta
zaufanie, jakim darzy władca swojego walecznego rycerza.
Podstawową różnicą, kiedy jednak popatrzymy na konflikt tragiczny postaci jest
zdeterminowanie Makbeta i Antygony przez siły wyższe. W przypadku dramatu
Sofoklesa, na bohaterkę tytułową faktycznie spadło przekleństwo fatum. Antyczny
los był wszechpotężny i kiedy wyrocznia przepowiedziała nieszczęście rodowi
Labdakidów, z którego wywodziła się Antygona, nie można było już nic zrobić.
Natomiast zupełnie inaczej przedstawia się sytuacja w przypadku Makbeta. To
przecież nie fatum, nie perfidnie sformułowana przepowiednia, ale ciemna,
rządna władzy, strona ludzkiej natury napisała ten krwawy dramat. Bohater
poszukuje usprawiedliwienia dla swych niecnych występków, przypisując zło nie
sobie, nie swojej nikczemnej naturze, ale zewnętrznym elementom rzeczywistości.
Dla Makbeta uosobieniem zła były wiedźmy, bo go w efekcie oszukały, uspokajając
sumienie wizją niemożliwych do spełnienia wypadków. Bohater sądził, że zło
istnieje gdzieś poza nim. Wystarczyła jedna spełniona przepowiednia, aby
uwierzył, że nie decyduje sam o własnym losie, lecz jest tylko marionetką w
rękach jakichś wyższych, metafizycznych sił, powołaną przez nie do odegrania
wyznaczonej roli. Wywiązał się z niej nad wyraz gorliwie. Wiara w nadrzędny,
metafizyczny porządek, który arbitralnie rozporządza ludzkim losem, uwolniła
bohatera z jakiejkolwiek odpowiedzialności za swoje czyny. Była jednakże tylko
wygodnym usprawiedliwieniem, kłamliwą ucieczką przed prawdą, że natura ludzka
jest zła.
W dziedzinie rozwoju form dramatycznych zapisał się Szekspir jako twórca
nowożytnego teatru. Wprowadził bowiem innowacje, odstępujące od zasad tragedii
klasycznej.
Przede wszystkim wielką różnicą między oboma dramatami jest zastosowanie do
reguły trzech jedności. W "Antygonie" widzimy wyraźnie jedność czasu
sztuka
rozgrywa się w ciągu 24 godzin, jedność miejsca
zamek Kreona, oraz jedność
akcji
sztuka dotyczy tylko jednego wątku, tragedii bohaterki. W dziele
szekspirowskim doszło do złamania klasycznej reguły. Nie została zachowana
jedność miejsca
akcja rozgrywa się w komnatach pałacowych, na leśnej polanie,
na polu bitwy. Nie zachodzi tu także oszczędność czasu. Można również
powiedzieć, że akcja jest wielowątkowa: mamy do czynienia z tematem walki dobra
ze złem, lecz także politycznym (walka o władzę), psychologicznym (przemiany
psychiki postaci), udziałem istot fantastycznych w toku akcji.
Kolejna zasada tragedii antycznej głosi o ograniczonej liczbie osób na scenie.
Mogły na niej przebywać najwyżej trzy osoby i nie było mowy o scenach
zbiorowych. Dramat szekspirowski zwiększa ilość aktorów
dopuszcza nawet
pokazywanie scen batalistycznych. Przykładem takich "tłumnych ujęć" jest choćby
scena przedstawiająca ucztę na zamku.
Sofokles bezwzględnie przestrzegał zasady decorum
czyli zasady
odpowiedniości. Odpowiedniość (według wymogów klasycznych ) polegała na tym, że
dobór osób i stylu musiał odpowiadać gatunkowi sztuki. Tragedia była tzw.
gatunkiem wysokim
nie dopuszczała zatem osób komediowych, pochodzących z
ludu, ani farsowego stylu. W "Antygonie" widzimy bohaterów z wyżyn społecznych,
na wysokiej pozycji
król Kreon, jego syn Hajmon, itd. W utworze Sofoklesa nie
ma również w żadnym momencie komizmu. Natomiast Szekspir wprowadza do swoich
utworów humor, np. warto wspomnieć tu scenę trzecią aktu drugiego z Odźwiernym,
który mówi o skutkach alkoholizmu. Scena ta jest wykorzystywana przez reżyserów
właśnie do wprowadzenia komizmu.
W "Antygonie" Sofoklesa możemy zauważyć jedynie bohaterów o jednolitym
charakterze. W trakcie rozwijania się akcji nie zachodzą w ich zachowaniu i
rozumowaniu jakieś diametralne zmiany. Antygona od początku chce pochować
brata, bo tak nakazują bogowie i nie zmienia swojego postanowienia. Kreon od
początku do końca sztuki jest bezwzględnym i nieugiętym władcą. Natomiast
bohaterów dramatu Szekspira cechuje zmienność charakteru. Widać to na
przykładzie samego Makbeta
jego psychiki na początku utworu, swojego rodzaju
"łagodności", uległości wobec Lady Makbet, i narastającymi uczuciami: ambicją,
rządzą władzy, strachem. .. Z kolei Lady Makbet
na początku jawi się jako
kobieta silna psychicznie, zdaje się być motorem działań, później, jakby nie
mogąc unieść ciężaru zdarzeń
popada w obłąkanie. W dramacie klasycznym taka
przemiana nie występowała
postacie były raczej reprezentantami danego typu
przez cały czas trwania sztuki.
Kolejna różnica to istnienie w dramacie Szekspira dwuplanowej kompozycji; obok
płaszczyzny realistycznej zawiera także sferę fantastyki. Autor wprowadza do
tekstów postaci ze świata grozy: wiedźmy, duchy (duch Banqa). To one pozwalają
czytelnikowi otrzeć się o sferę niezwykłości i niesamowitości. Świat dramatów
Szekspira jest o wiele bardziej złożony, bogatszy plan metafizyki, o wiarę w
rzeczy funkcjonujące poza porządkiem intelektu. Z tego też względu nazywa się
Szekspira prekursorem romantyzmu, Irracjonalizm, w którym tak gustowali
romantyczni twórcy, stał się dużo wcześniej nieodłącznym elementem utworów
autora "Makbeta". Sofokles w swoim dramacie nie zawarł żadnych elementów
fantastyki. Cały utwór, od początku do końca jest realistyczny.
Widać, że typ dramatu ukształtowany przez Szekspira nie respektuje
rygorystycznych zasad tragedii starożytnej. Wprowadza nowatorskie rozwiązania
formalne, jest także wyrazem nowego światopoglądu. Manifestuje przekonanie, że
oprócz namacalnej rzeczywistości istnieje jeszcze inny wymiar bytu, że:
"są rzeczy na niebie i ziemi, o których nie śniło się filozofom..."