09 Określanie właściwości biologicznych drzew

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ

Joanna Urszula Zamojska

Określanie

właściwości

biologicznych

wymagań

ekologicznych drzew i krzewów 321 [02].Z2.01

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:
mgr inż. Eugeniusz Masalski

Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Joanna Urszula Zamojska

Konsultacja:
dr inż. Janusz Figurski
mgr Czesław Nowak

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 321[02].Z2.01
„Określanie właściwości biologicznych i wymagań ekologicznych drzew i krzewów”,
zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu technik leśnik

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Materiał nauczania

4.1. Charakterystyka – hodowlana ważniejszych o gatunków drzew i krzewów

leśnych

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

5. Sprawdzian osiągnięć

6. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy określania właściwości biologicznych

i wymagań ekologicznych drzew i krzewów.

W poradniku zamieszczono:

−

wykaz umiejętności, jakie powinieneś posiadać przed przystąpieniem do nauki tego
modułu,

−

wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z tym poradnikiem oraz pracy na
zajęciach,

−

materiał nauczania,

−

ćwiczenia, które umożliwią Ci nabycie umiejętności praktycznych,

−

zestawy pytań, które pomogą Ci sprawdzić opanowanie podanych treści określania
właściwości biologicznych drzew i krzewów,

−

sprawdzian postępów, który pomoże Ci przygotować się do pracy kontrolnej z całego
materiału nauczania,

−

wykaz literatury, z jakiej możesz korzystać podczas nauki.

Materiał nauczania obejmuje tylko najistotniejsze problemy, które powinieneś poznać

w tej jednostce modułowej. Zakres treści kształcenia jest bardzo szeroki, dlatego Poradnik
nie może być traktowany jako jedyne i wyłączne źródło wiedzy na temat właściwości
biologicznych i wymagań ekologicznych drzew i krzewów leśnych. Podane propozycje
literatury pozwolą na pogłębienie wiedzy teoretycznej z treści materiału nauczania, które
Ciebie szczególnie zainteresują lub są niezbędne do realizacji zadań.

Materiał nauczania zawiera ponadto ćwiczenia zawierające:

−

treść ćwiczenia,

−

wykaz materiałów potrzebnych do realizacji,

−

sposób wykonania ćwiczenia,

−

pytania pomocne planowanie czynności,

−

wzory sprawozdań, arkusze ćwiczeń, tabele do wypełnienia.

Po wykonaniu przykładowych ćwiczeń powinieneś samodzielnie sprawdzić poziom swoich

umiejętności. W sprawdzianie postępów zawarte są pytania, na które należy udzielić
odpowiedzi TAK lub NIE. Każda odpowiedź TAK wskazuje Twoje mocne strony, natomiast
odpowiedź NIE ukazuje braki, które powinieneś uzupełnić.

Cykl jednostki modułowej zakończony jest sprawdzianem osiągnięć edukacyjnych ucznia.

W poradniku znajdziesz test sprawdzający Twoje umiejętności. Proponuję Ci rozwiązanie testu
i wypełnienie arkusza odpowiedzi, który znajdziesz w tym Poradniku.

Wszelkie trudności ze zrozumieniem treści tematu lub ćwiczenia zgłaszaj do nauczyciela

i poproś Go o wyjaśnienie i ewentualne wskazówki do samodzielnego uzupełnienia.

Jednostka modułowa: „Określanie właściwości biologicznych i wymagań ekologicznych

drzew i krzewów” jest jednym z koniecznych modułów do zrozumienia charakterystyki
i zasad prowadzenia gospodarki leśnej w zakresie hodowli i zagospodarowania lasu.

Mam nadzieję, że Poradnik będzie pomocny. Życzę powodzenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

321[02].Z2

Hodowla lasu

321[02].Z2.01

Określanie właściwości

biologicznych oraz

wymagań ekologicznych

drzew i krzewów

321[02].Z2.02

Prowadzenie gospodarki

nasiennej, selekcji i produkcji

szkółkarskiej drzew leśnych

321[02].Z2.03

Organizowanie

prac z zakresu odnowienia

lasu, zalesień i zakładania

zadrzewień

321[02].Z2.04

Organizowanie zabiegów

pielęgnacyjnych

w drzewostanach

Schemat układu jednostek modułowych w module

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

korzystać z różnych źródeł informacji,

−

posługiwać się językiem i terminologią leśną,

−

określać zasoby środowiska przyrodniczego,

−

charakteryzować zjawiska klimatyczne,

−

określać właściwości gleb,

−

interpretować przepisy środowiska przyrodniczego,

−

przestrzegać przepisów BHP,

−

rozwiązywać określone zadania i problemy teoretycznie i praktycznie,

−

współpracować w grupie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

rozpoznać gatunki drzew leśnych,

−

rozpoznać siewki drzew leśnych,

−

rozpoznać gatunki krzewów,

−

rozpoznać siewki krzewów leśnych,

−

określić granice naturalnego występowania drzew w Polsce i Europie,

−

scharakteryzować zmienność wewnątrzgatunkową na przykładzie klimatypów,

−

scharakteryzować właściwości biologiczne drzew i krzewów leśnych,

−

scharakteryzować wymagania ekologiczne drzew i krzewów leśnych,

−

określić wrażliwość różnych gatunków drzew na zanieczyszczenia przemysłowe,

−

określić wrażliwość drzew na zagrożenia biotyczne i abiotyczne,

−

ocenić przydatność introdukowanych gatunków drzew i krzewów dla gospodarki leśnej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Charakterystyka – hodowlana ważniejszych gatunków drzew

i krzewów leśnych

4.1.1. Materiał nauczania

Skład gatunkowy lasów jest w dużej mierze wynikiem doboru naturalnego. W ramach

walki o byt najbardziej dostosowane do danego siedliska gatunki drzew wyparły słabszych
konkurentów, natomiast w obrębie gatunku utrzymały się osobniki najsilniejsze. Struktura
wiekowa drzew w lasach jest bardzo zróżnicowana – od siewek do naturalnie obumierających
osobników dojrzałych. Ta piętrowa budowa lasu sprzyja jak najlepszemu wykorzystaniu
światła i przestrzeni oraz stwarza skuteczną ochronę dla gleby, która będąc stale pod osłoną
drzew nie ulega degradacji.

Pod względem składu gatunkowego wyróżniamy drzewostany jednogatunkowe (lite)

i różnogatunkowe (mieszane). W drzewostanach jednogatunkowych ewentualne domieszki nie
przekraczają 10% ogólnej liczby drzew. Drzewostan różnogatunkowy składa się z dwóch lub
większej liczby gatunków. Spośród naszych rodzimych drzew lite drzewostany na dużych
obszarach może tworzyć 7 gatunków: sosna pospolita, świerk pospolity, jodła pospolita, buk
zwyczajny, dąb szypułkowy, dąb bezszypułkowy i olsza czarna. Pozostałe występują w naturze
przeważnie lub wyłącznie jako współtowarzyszące wyżej wymienionym gatunkom w
drzewostanach mieszanych bądź jako domieszki w drzewostanach jednogatunkowych.

Wyróżniamy gatunki rodzime i introdukowane. Gatunki introdukowane wprowadza się

dla urozmaicenia składu drzewostanów. Pochodzą one głównie z Ameryki Północnej i z Azji
Wschodniej. Niektóre gatunki występują na naturalnych stanowiskach, inne wprowadzono
sztucznie do lasu. Nasza lasotwórcza flora drzewiasta obejmuje 38 gatunków drzew, w tym
31 liściastych i 7 iglastych. Można przyjąć, że w Polsce mamy 15 rodzajów drzew o dużym
znaczeniu gospodarczym, a mianowicie: sosna, świerk, jodła, modrzew, dąb, buk, brzoza,
olsza, jesion, klon, wiąz, grab, lipa, topola, wierzba.

Sosna zwyczajna (Pinus silvestris)

Zasięg i występowanie. Sosna zwyczajna jest typowym gatunkiem eurosyberyjskim,

zasięgiem swoim obejmuje przeważającą część Europy z wyjątkiem terenów o klimacie
wybitnie oceanicznym i obszarów najbardziej wysuniętych na południe.

Optymalne warunki wzrostu znajduje sosna w Polsce i w krajach nadbałtyckich. Na tym

obszarze (Estonia, Łotwa i północno-wschodnia Polska) wykształciła się „sosna ryska",
charakteryzująca się wysoką jakością, zarówno ze względu na przyrost drzew, jak i na formę
ich pnia. Na terenie Polski szczególnie korzystnym wzrostem charakteryzuje się „sosna
mazurska" zaliczana do rasy ryskiej. Należy do niej sosna z okolic Morąga i Ostródy (sosna
taborska). Charakterystyczną cechą tej środkowoeuropejskiej sosny jest jej duża zdolność
przystosowawcza (szczególnie sosny mazurskiej i ryskiej) do bardzo różnych warunków
środowiskowych.

W Polsce sosna zwyczajna jest najważniejszym drzewem leśnym i zajmuje około 69,2%

powierzchni lasów państwowych. Jest to w Polsce największy areał uprawny spośród
wszystkich roślin uprawianych w rolnictwie, ogrodnictwie i leśnictwie.

Jest to gatunek nizinny nie przekraczający w zasięgu zwartym 600m n.p.m. Występuje

w zasięgu naturalnym niemal na terenie całego kraju z wyjątkiem Bieszczadów. W zwartym

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

zasięgu sosna zwyczajna nie dochodzi do górnej granicy lasu, a najwyżej zanotowano
pojedyncze jej osobniki na 1510m n.p.m. w Tatrach.

Wymagania siedliskowe. Jest to gatunek o bardzo szerokiej amplitudzie ekologicznej,

dzięki czemu mógł opanować najbardziej rozległy obszar zasięgowy w Euroazji. Ta niezwykła
skala wielu możliwości adaptacyjnych współistnieje u sosny zwyczajnej z niemal równie
wyjątkową wrażliwością na skażenia atmosfery.

Klimat. Sosna zwyczajna zasiedla obszary o surowym, kontynentalnym klimacie ze

średnią amplitudą termiczną rzędu 60°C, względną suszą z opadami średnimi 226mm rocznie
aż po łagodne pod względem termicznym, wilgotne, ale z zaznaczoną typowo
śródziemnomorską suszą letnią.

Sosna zwyczajna określana jest jako wybitnie kontynentalny gatunek drzewa, dobrze

znoszący wahania temperatury.

Światło. Sosna należy do grupy gatunków najbardziej światłożądnych rosnących

w naszym kraju. Na takie wymagania wskazują m.in.:

−

ażurowa, świetlista korona,

−

3 roczniki igieł na gałęziach,

−

szybkie oczyszczanie strzał,

−

ograniczona zdolność przeżywania nalotu.

Wymagania świetlne sosny są w uwarunkowane jakością siedliska i jej proweniencją.

Na glebach suchych i ubogich wymagania świetlne tego gatunku drzewa są większe od tych
na glebach bardziej żyznych. W korzystnych warunkach siedliskowych wytrzymuje
w pierwszych latach życia lekkie ocienienie, a w młodości znosi dobrze nawet silne boczne
zwarcie.

Mniejszą natomiast światłożądnością cechuje się np. sosna pochodząca z Puszczy Solskiej,

co sprawia, że znana jest w kraju ze znacznej łatwości odnawiania się samosiewem. Siewki
sosny są bardziej wytrzymałe na niedosyt światła niż drzewa starsze, lepiej także od nich
znoszą ocienienie boczne.

Temperatura. Sosna jest zaliczana do grupy gatunków borealno-górskich, związanych

z klimatem kontynentalnym. Związane jest to z szerszym, nie tylko termicznym
przystosowaniem ekologicznym sosny. Ekstrema uzależnione są ściśle od gospodarki wodnej.

Temperatury minimalne wydają się mieć dla sosny zwyczajnej większe znaczenie niż

maksymalne. Duża tolerancja na skrajne temperatury, zabezpieczająca przetrwanie surowych
zim, nie wyklucza zagrożenia uszkodzeniami mrozowymi przez nawroty niskich temperatur po
rozpoczęciu wegetacji. Przejawem reakcji na niskie temperatury jesienne, jest przebarwienie
igliwia.

Odporność sosny na mrozy jest wypadkową wielu czynników. Zależy między innymi

od terminu wystąpienia pierwszego mrozu jesiennego, minimalnej temperatury i jej wahań
zimą.

Wilgotność. Sosna zwyczajna charakteryzuje się znaczną tolerancją również i na taki

czynnik.

Wytwarzanie dość głębokiego systemu korzeniowego zabezpiecza starsze drzewa przed

wahaniami uwilgotnienia górnych warstw gleby. Susza może jednak zaburzyć nie tylko
gospodarkę wodną, ale także i odżywianie mineralne.

Nadmiar wody w glebie wpływa niekorzystnie na rozwój drzew i przyrost drewna, chociaż

sosna zwyczajna wykazuje w tym zakresie dużą tolerancję.

Sosna znosi bardzo dobrze różne warunki wilgotnościowe, lecz źle wahania wilgotności.

Unika terenów zalewowych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W warunkach glebowo-klimatycznych Polski sosna zwyczajna osiąga optimum

wilgotnościowe na siedliskach boru świeżego i mieszanego. Sosna zwyczajna występuje
na różnych siedliskach, stąd też jej wymagania wilgotnościowe zależą od właściwości gleb.

Gleba. Sosna rośnie na glebach piaszczystych. Amplituda możliwości przystosowawczych

w tej dziedzinie jest bardzo rozległa: od ubogich, piaszczystych gleb (np. wydm) czy stanowisk
o śladowych zawartościach mineralnych substancji odżywczych i analogicznych pod tym
względem oligotroficznych torfowisk wysokich, aż po zasobne, urodzajne siedliska lasów
mieszanych.

Sosna zwyczajna uważana jest za roślinę acydofilną. Zwykle odczyn roztworu glebowego

w typowej sośninie wynosi około 4,3pH. Sosna sama przyczynia się do zakwaszania siedliska.

Siedliskowe typy lasu i znaczenie w drzewostanie. Szeroki udział sosny w budowie lasów

wynika nie tylko z uwarunkowań fizjologicznych i jej naturalnej dynamiki; jest on także
rezultatem zarówno celowych zabiegów gospodarczych, jak i przypadkowych oddziaływań
ludzkich na środowisko przyrodnicze.

Rozmieszczenie lasów sosnowych na terytorium kraju nie jest równomierne. Największe

obszary lasów sosnowych ma Mazowsze, Podlasie, Wielkopolska i Pomorze, nieco mniejsze
Pojezierza oraz Wyżyny: Lubelska, Kielecka, Śląska. Na tych ostatnich dominują bory i lasy
mieszane. W Sudetach i Karpatach sosna lokuje się w dolnych partiach gór, na nielicznych,
rozproszonych stanowiskach.

Sosna jest gatunkiem głównym, panującym praktycznie na wszystkich siedliskach

borowych. Na bardzo ubogich glebach powstają jednogatunkowe bory sosnowe z domieszką
brzozy brodawkowatej. Siedliska borów sosnowych są tak mało żyzne, że inne gatunki drzew
nie mogą stać się konkurentami, a nawet równorzędnymi partnerami sosny. Na glebach
świeżych, żyźniejszych (gliniasto-piaszczystych lub na piaskach z gliną w podłożu)
odpowiadających siedliskom boru świeżego i boru mieszanego świeżego sosna występuje
z udziałem brzozy brodawkowatej, osiki, grabu, buka, dębu bezszypułkowego, modrzewia,
świerka i jodły. Na siedlisku boru wilgotnego sosna tworzy drzewostany świerkowo-sosnowe
i sosnowo-świerkowe (w Krainie II). W borze mieszanym wilgotnym sosna występuje
ze świerkiem oraz dębem bezszypułkowym i szypułkowym.

Sosna może być gatunkiem panującym i współpanującym na siedliskach: lasu mieszanego

świeżego z dębem szypułkowym i bezszypułkowym, jodłą i bukiem, lasu mieszanego
wilgotnego z dębem szypułkowym i jodłą. Na terenach wyżynnych występuje na siedliskach:
bór mieszany wyżynny, las mieszany wyżynny i las wyżynny z tymi samymi gatunkami oraz
świerkiem (w Krainie V). W górach może być gatunkiem głównym na siedlisku boru
mieszanego górskiego. Optymalne warunki znajduje sosna na siedliskach boru świeżego
i boru mieszanego świeżego.

Zagrożenia abiotyczne i biotyczne. Sosna zwyczajna ze względu na swoją

długowieczność, ubogie siedliska, jakie zazwyczaj zajmuje i znaczny zasięg, bywa narażona na
oddziaływanie różnego rodzaju stresów abiotycznych. Mogą mieć one zarówno charakter
naturalny (wysokie i niskie temperatury, susze, zatapianie, zasolenie podłoża i in.), jak
i antropogeniczny.

Uszkodzenia mrozowe sosny zwyczajnej występują od czasu do czasu w różnych

częściach zasięgu tego gatunku. Ograniczają się do ściśle określonych stanowisk
(na znacznych wysokościach nad poziomem morza, na północnej granicy zasięgu gatunku itp.)
lub występują na większych obszarach, w latach charakteryzujących się ekstremalnie niskimi
temperaturami.

Poszczególne ekotypy i osobniki sosny zwyczajnej w różnym stopniu reagują na letnie

susze. Sosna jest odporna na wielkie upały letnie. Najbardziej odporne na działanie suszy

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

są populacje o najsłabszym przyroście. Osobniki bardziej odporne na suszę charakteryzują się
większą grubością drewna późnego w słoju rocznym oraz grubszą epidermą igieł.

Odporność sosny zwyczajnej na wywalanie czy łamanie przez wiatr jest dość wysoka,

nieco tylko mniejsza od modrzewia europejskiego i sosny limby.

W fazie drągowiny zagrożeniem dla gałęzi i drzew jest okiść. W tej fazie sosny ulegają

śniegołomom.

Sosna cierpi od zgryzania. Po zgryzieniu następuje regeneracja utraconych organów,

po czym powstają zniekształcone uprawy.

Wrażliwość na zanieczyszczenia przemysłowe. Sosna zwyczajna zaliczana jest

do gatunków o szczególnie dużej wrażliwości na zanieczyszczenia. Sosna należy do grupy
gatunków wrażliwych na oddziaływanie SO

, bardzo wrażliwych na oddziaływanie

fluorowodoru (HF) i ozonu, związki nitrozowe, jest bardzo wrażliwa na długotrwałe
oddziaływanie nawet niskich stężeń amoniaku. Różny wpływ na sosnę wywierają
wprowadzone do gleby metale ciężkie (Cu, Zn, Pb, Cd). Gatunek ten wykazuje umiarkowaną
wrażliwość na sól kamienną.

Wzrost i produkcyjność. Sosna jest gatunkiem szybko rosnącym, w młodym wieku.

Okres pędzenia występuje między 15 a 25 rokiem życia. Około 50 roku słabnie, a w wieku
100-120 lat przyrost na wysokość ustaje zupełnie. Największe wysokości osiąga sosna
mazurska do 48m.

Wzrost uzależniony jest od siedliska i rasy. Na suchych, ubogich piaskach wzrost sosny

jest powolny i mały, a drewno wąskosłoiste. Drzewostany sosnowe uzyskują V bonitację
(wskaźnik produkcyjnej zdolności drzewostanu). Na torfowiskach sosna osiąga IV–V
bonitację. Na piaskach świeżych drzewostany sosnowe osiągają IV–III bonitację. Bogate
w skalenie piaski świeże, piaski gliniaste i gliny lekkie umożliwiają sośnie osiągnąć III–II,
czasami I bonitację. Na glebach bardzo żyznych sosna bardzo dobrze przyrasta i uzyskuje I
i Ia bonitację.

Świerk pospolity (Picea abies)

Zasięg i występowanie. Świerk pospolity to jedyny rodzimy gatunek świerka. Udział

powierzchniowy drzewostanów z panującym świerkiem wynosi 5,9% (GUS 1996), gatunek
ten jednak wyróżnia się zdecydowanie dużą produkcją drewna – najwyższą ze wszystkich
gatunków lasotwórczych w Polsce.

Świerk występuje w dwóch zasięgach: północnym, nordycko-bałtyckim (niżowym), który

obejmuje północną Europę, wchodzi w głąb Azji, zajmując obszary o klimacie kontynentalnym,
oraz południowo-zachodnim (górskim, karpackim), do którego należą obszary alpejsko-
bałkańskie oraz hercyńsko-sudecko-karpackie.

Świerk występuje od poziomu morza w krajach nadbałtyckich, do około 2300m n.p.m.

w Alpach i około 1800m w Karpatach. Na wschodzie sięga do Uralu, brak go w zachodniej
części Europy, m.in. w Anglii, Hiszpanii, Portugalii i Francji.

W Polsce świerk występuje w dwóch ośrodkach – północnym (niżowym) i południowym

(górskim, karpackim). Występowanie świerka w Polsce cechuje istnienie tzw. pasa
bezświerkowego.

Świerk w ośrodku północnym (rasa bałtycka) występuje w domieszce lub w drugim

piętrze, natomiast świerk w ośrodku południowym tworzy w reglu górnym lite drzewostany,
a w reglu dolnym – drzewostany mieszane z jodłą i bukiem. Świerczyny beskidzkie (rasa
beskidzka) należą w Polsce, Czechach i Słowacji do najcenniejszych drzewostanów. Główną
ostoją rodzimego świerka w Beskidach są przede wszystkim drzewostany górno – reglowe.
Do najbardziej znanych należy tzw. świerk istebniański, rozpowszechniony w Beskidzie
Śląskim i Żywieckim, którego drzewostany osiągają zasobność do 1400m

/ha.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wymagania

siedliskowe.

Świerk

pospolity

jest

drzewem

środkowo-

i północnoeuropejskim, wyraźnie kontynentalnym. W środkowej Europie jest zasadniczo
drzewem górskim. Nie rośnie w zachodniej części Europy.

Klimat. Świerk może występować na obszarach, na których okres wegetacji trwa

przynajmniej 60 dni, a okres spoczynku zimowego przejawia się ujemnymi temperaturami
powietrza w ciągu minimum 120 dni. Świerkowi odpowiada klimat chłodny, dostatecznie
wilgotny oraz klimat kontynentalny z dużą ilością opadów śnieżnych, które są wystarczającym
i zasobnym źródłem wilgoci w ciągu całego okresu wegetacyjnego. Do prawidłowego wzrostu
wystarcza mu mała ilość ciepła i stosunkowo krótki okres wegetacyjny.

Światło. Pod względem wymagań świetlnych świerk wykazuje szeroką amplitudę.

Uważany jest w optymalnych warunkach za gatunek cienioznośny (półcienisty). W młodości
znosi ocienienie do kilkunastu lat, nie tracąc przy tym po odsłonięciu zdolności do dalszego
rozwoju.

Przy niższych temperaturach i gorszych warunkach troficznych świerk staje się bardziej

światłożądny. Z wiekiem zapotrzebowanie na światło zwiększa się. Najlepiej przyrasta przy
pełnym dostępie światła.

Obserwuje się dużą łatwość przystosowywania się świerka do różnych warunków

oświetlenia przez tworzenie rozmaitych fotomorfoz, w tym także -zdolność obrony przed zbyt
silnym nasłonecznieniem przez prawie pionowe ustawienie igieł na gałązkach obrzeżnych,
rosnących w pełnym słońcu.

Temperatura. Do prawidłowego wzrostu wystarcza mu mała ilość ciepła i stosunkowo

krótki okres wegetacyjny. Odporny jest zarówno na niskie temperatury, jak i wysokie, ale nie
znosi klimatu suchego i jest bardzo wrażliwy na suszę atmosferyczną i glebową, a okresów
susz nie wytrzymuje. Wrażliwy jest także na późne przymrozki wiosenne, zwłaszcza jeśli
rośnie w zamkniętych kotlinach.

Wilgotność. Gatunek ten wymaga w ciągu całego życia odpowiedniej wilgotności

powietrza i gleby.

Gleba. Świerki ma umiarkowane wymagania pod względem żyzności gleby

pod warunkiem, że wilgotność gleby jest dostatecznie wysoka. Optymalne warunki rozwoju
znajduje na glebach świeżych, powstałych z glin spiaszczonych, głębokich, średnio zasobnych,
niezbyt kwaśnych (5,3–6,0pH) z przeciętnie głębokim poziomem ruchomej wody gruntowej.
Świerk ma stosunkowo skromne zapotrzebowanie na składniki mineralne i średnio zasobne
gleby zaspokajają je w pełni. Na glebach głębokich i dobrze drenowanych wytwarza silnie
rozwinięty powierzchniowy system korzeniowy. Na korzeniach bocznych powstają wtedy
korzenie zakotwiczające, sięgające głęboko w glebę i w znacznym stopniu zwiększające
wiatroodpomość drzew.

Siedliskowe typy lasu i znaczenie w drzewostanie. Jest bardzo ważnym komponentem

wielu siedliskowych typów lasu na niżu, wyżynach oraz górach.

Lite drzewostany świerkowe pochodzenia naturalnego z domieszką modrzewia, jaworu,

lipy lub jarzębiny można spotkać na siedliskach boru wysokogórskiego i boru górskiego.
Na siedliskach boru wilgotnego, borów mieszanych, lasów mieszanych (świeżego, wilgotnego
i górskiego) oraz lasu świeżego i lasu górskiego występuje świerk jako jeden z gatunków
głównych, względnie jako domieszka w drzewostanach najczęściej z sosną, jodłą, dębem,
grabem lub bukiem. Świerk jako domieszka produkcyjna występuje w różnych typach
drzewostanów na siedliskach boru świeżego i bagiennego, lasu mieszanego bagiennego,
lęgowego i wyżynnego, lasu mieszanego wyżynnego oraz lasu łęgowego górskiego.

Spośród wielu czynników abiotycznych niebezpieczne dla świerka mogą być: wiatr, śnieg,

upały, susze i przymrozki.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wrażliwość na zanieczyszczenia przemysłowe. Świerk należy do gatunków:

−

wrażliwych na ozon,

−

bardzo wrażliwych na dwutlenek siarki i fluorowodór,

−

średnio wrażliwych na oddziaływanie tlenków azotu,

−

mniej wrażliwych na pyły ołowiowo-miedziowe,

−

mało odpornych na pyły kadmowo-ołowiowo-cynkowe wprowadzane do gleby,

−

bardzo wrażliwych na zawartość soli w glebie.
W lasach znajdujących się pod ujemnym wpływem przemysłowych zanieczyszczeń

powietrza świerk wprowadza się wyjątkowo do strefy słabych lub średnich zagrożeń,
gdyż ulega uszkodzeniom jako gatunek nieodporny.

Wzrost i produkcyjność. Świerk pospolity zaliczany jest do gatunków wolnorosnących.

Wynika to z faktu powolnego wzrostu drzewek tego gatunku w okresie młodocianym
i stosunkowo późnego wchodzenia w okres intensywnego przyrostu na wysokość i grubość
(najczęściej dzieje się to między 30 a 50 rokiem życia). Później przyrost maleje, ale jednak
bardzo powoli, utrzymując się praktycznie do końca życia.

Gatunek ten wyróżnia się zdecydowanie, jeżeli chodzi o produkcję drewna. Ustalona

dla świerka średnia zasobność grubizny wynosi 242m

/ha. W Polsce bardzo wysoką

zasobnością odznacza się świerk istebniański, który w wieku 113 lat osiągnął 1042m

/ha.

Domieszka świerka w drzewostanach na żyźniejszych siedliskach wpływa na zwiększenie
zasobności drzewostanów.

Jodła pospolita (Abies alba)

Zasięg i występowanie. Jodła jest gatunkiem środkowoeuropejskim, górskim, reglowym,

schodzącym na niziny w północnych partiach swojego zasięgu. Najbardziej na północ
wysunięte,

odizolowane

stanowisko

jodły

pospolitej

leży

terenie.

Niżu

Środkowoeuropejskiego, w uroczysku Cisówka w Puszczy Białowieskiej. Najdalej na południu
gatunek ten rośnie w górach Aspromonte na południu Półwyspu Apenińskiego. Na zachodzie
występuje w Pirenejach, na wschodzie w Starej Pianinie oraz w Karpatach Południowych w
Rumunii. Zasięg jodły pospolitej jest porozrywany na mniejsze i większe wyspy, które
pokrywają się w dużej mierze z rozmieszczeniem pasm i masywów górskich. Jako gatunek
górski rośnie na wysokościach od 1000 do 1800m. W górach na tych wysokościach jest
jedynym z najważniejszych gatunków lasotwórczych, formujących czyste jedliny lub lasy
mieszane z udziałem świerka pospolitego, sosny czarnej, buka zwyczajnego i innymi
gatunkami.

W Polsce jodła pospolita osiąga północną granicę zasięgu, która przebiega wzdłuż

północnego krańca Niziny Śląskiej, następnie północną krawędzią Pasa Wyżyn Środkowych
oraz przecina Nizinę Mazowiecko-Podlaską. Rozmieszczenie tego gatunku w zarysowanych
granicach nie jest jednak równomierne.

Poza górami, na terenach nizinnych oraz w Pasie Wyżyn jodła pospolita częsta jest tylko

w regionie świętokrzyskim i na Roztoczu Środkowym. W obu tych dzielnicach tworzy
drzewostany jodłowe bądź występuje w formie znacznej domieszki w buczynach, grądach czy
borach mieszanych, osiągając duże rozmiary.

Wymagania siedliskowe. Tworzy drzewostany w warunkach klimatu umiarkowanego

chłodnego i wilgotnego. Pod względem wymagań ekologicznych jodła zajmuje stanowisko
pośrednie pomiędzy bukiem a świerkiem. Oddziałuje na glebę w sposób nieco zbliżony
do oddziaływania buka, ale zachowując igły przez cały rok, wpływa na fitoklimat dna lasu
podobnie jak świerk.

Klimat. Jodła pospolita jest typowym drzewem klimatu umiarkowanie chłodnego

i wilgotnego, dostosowanym do tolerowania wysokiej względnej wilgotności powietrza,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ale tylko stosunkowo niewielkich wahań temperatury. Unika zdecydowanie terenów o klimacie
kontynentalnym.

Jest

dość

wrażliwa

mróz.

Obniżenie

temperatury

poniżej

-27°C może być dla niej szkodliwe. Chociaż na obszarach o znacznej wilgotności powietrza jej
odporność na spadki temperatury wyraźnie wzrasta.

Światło. Jodłę zalicza się do gatunków cienioznośnych (cieniowytrzymałych) – pod tym

względem ustępuje ona tylko cisowi.

Przeżywanie nalotu oraz jego przechodzenie w podrost uzależnione jest w znacznej

mierze od zwarcia drzewostanu. Z punktu widzenia wrażliwości fizjologicznej jodły bardzo
istotne dla nalotu są wahania natężenia promieniowania świetlnego. Dla rozwoju młodego
pokolenia jodły istotne znaczenie ma nie tylko ilość światła, ale i jego skład spektralny.

Wymagań świetlnych nie należy rozpatrywać w oderwaniu od innych czynników

ekologicznych oraz położenia geograficznego. Niektóre ekotypy jodły różnią się bowiem
wymaganiami świetlnymi. Zróżnicowanie wymagań świetlnych wykazują również jodły
z obszaru Polski. Spośród 4 pochodzeń (Rogów, Skarżysko, Świętokrzyski Park Narodowy,
Stary Sącz) jodła karpacka z okolic Starego Sącza jest najbardziej wymagająca w stosunku
do światła. Natomiast jodła z Rogowa jest bardziej cieniowytrzymała.

Temperatura. Warunki termiczne uznaje się powszechnie za decydujące o rozmieszczeniu

naturalnym jodły. Zasięg jodły kończy się tam, gdzie przeciętna temperatura okresu zimowego
waha się w granicach od -4°C do -6°C.

Bardzo ostre zimy i gorące lata są dla jodły szkodliwe. Przyjmuje się, że skrajna

temperatura nie powinna przekraczać progu 39°C latem i -27°C zimą. Na bardzo niskie
temperatury odporne okazują się drzewa o pełnej i długiej, powyżej 1/3 długości strzały,
zdrowej koronie i gęstym igliwiu.

Na wszystkich obszarach z dużą wilgotnością powietrza jodła dobrze znosi bardzo niską

temperaturę.

Jodła jest wrażliwa na późne przymrozki, ale szkody te są stosunkowo niewielkie z uwagi

na późniejszy w stosunku do bocznych rozwój pączka szczytowego. Przymrozki wiosenne
powodują zmrożenia rozwijających się pędów nalotu i podrostu wzrastających na powierzchni
otwartej i na skraju drzewostanów.

Wilgotność. Występowanie jodły jest ściśle związane z określoną ilością opadów.

Północna granica zasięgu przebiega w pobliżu izohiety wynoszącej 600 mm rocznie. Mała ilość
opadów może być niekiedy równoważona odpowiednimi właściwościami gleby.

Suche okresy wegetacyjne są często przyczyną obumierania jodły. Suche i mroźne zimy

powodują zaburzenia w gospodarce wodnej drzew. Na wilgotnych siedliskach jodła
charakteryzuje się większą żywotnością.

Jodła zaliczana jest do grupy mezofitów. Uważana jest za drzewo o największych

wymaganiach wilgotnościowych powietrza.

Gleba. Jodła rośnie na glebach głębokich, ze znaczną domieszką części spławialnych.

Gleby te mają charakter gleb średnio strukturalnych, zwięzłych, zazwyczaj dobrze
uwilgotnionych, niektóre wykazują wyraźny poziom glejowy, przynajmniej w głębszych
warstwach. Jodła wymaga w większym stopniu stałego uwilgotnienia niż przewietrzenia gleby.

Dobrze rozwija się i odnawia zarówno na glebach o odczynie silnie kwaśnym,

jak i zbliżonym do obojętnego, jeśli są to gleby dostatecznie uwilgotnione z poziomem
oglejenia.

Wysoką produkcyjność osiąga jodła na żyznych glebach brunatnych właściwych,

gliniastych, luźnych (strukturalnych) i głębokich.
Należy podkreślić korzystne oddziaływanie jodły na warunki glebowe. Daje ona obfity opad
igliwia, które ulega szybkiemu rozkładowi, nie zakwasza gleby i wzbogaca ją istotnie
w próchnicę i związki mineralne.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Siedliskowe typy lasu i znaczenie w drzewostanie. Zakres siedlisk, na których

spotykamy jodłę sięga od bardzo żyznych siedlisk lasów łęgowych poprzez siedliska żyznych
buczyn, siedliska mezotroficzne, siedliska kwaśnych buczyn, borów mieszanych oraz borów
sosnowych aż do siedliska boru bagiennego.

Jodła jako gatunek główny w granicach naturalnego zasięgu może występować

na siedliskach: boru mieszanego świeżego, lasu mieszanego świeżego, lasu świeżego, lasu
mieszanego wilgotnego, lasu wilgotnego, boru mieszanego wyżynnego, lasu mieszanego
wyżynnego i lasu wyżynnego. W górach występuje na siedliskach lasu mieszanego górskiego
i lasu górskiego.

Rolę gatunku domieszkowego może pełnić w borze mieszanym wilgotnym i borze

mieszanym górskim.

Na siedliskach borów i borów mieszanych na niżu jodła występuje obok dębu

bezszypułkowego i sosny, natomiast na siedliskach żyźniejszych lasowych, w lesie wilgotnym –
obok dębu szypułkowego i jesionu, a w lesie świeżym i lesie mieszanym świeżym – z dębem
szypułkowym. Na Wyżynie Małopolskiej i na Pogórzu Karpackim tworzy drzewostany z sosną
lub bukiem, a w reglu dolnym z bukiem i świerkiem oraz domieszką jawora, wiązu i innych
gatunków.

Jodła pospolita uważana jest za gatunek odznaczający się wybitnymi właściwościami

glebochronnymi i pielęgnacyjnymi. Jest bardzo ceniona i pożądana w składzie drzewostanów,
także jako równorzędna domieszka, a na uboższych glebach jako dolne piętro. Ma również,
duże pozytywne znaczenie jako gatunek przyczyniający się do biologicznego uodpornienia
np. litych drzewostanów świerkowych.

Zagrożenia abiotyczne i biotyczne. Jodła jest bardzo wrażliwa na mróz. Silne mrozy

powodują częściowe lub całkowite obumieranie kambium w strefie korony. Jodła cierpi
od przymrozków wiosennych. Skutki szkód mrozowych są pomniejszane przez jej duże
zdolności regeneracyjne.

Susze w okresie wegetacyjnym powodują obniżenie żywotności jodły, co wpływa

na podatność drzew na działanie innych czynników. Jodła jest mniej wrażliwa na susze
od świerka.

Jodła jest odporna na wiatr (silny system korzeniowy), może ulegać wiatrołomom.

Jodła jest wrażliwa na szkody od zwierzyny. Ulega bardzo często zgryzaniu i spałowaniu,
przy czym zgryzanie z uwagi na dużą zdolność regeneracji wykazywaną przez ten gatunek jest
mniej niebezpieczne niż spałowanie.

Wrażliwość na zanieczyszczenia przemysłowe. Jodła należy do gatunków o dużej

wrażliwości na emisje przemysłowe. Jest gatunkiem wrażliwym na działanie SO

i HF, średnio

wrażliwym na działanie tlenków azotu oraz wrażliwym na O

. Silnie reaguje

na obecność w glebie metali ciężkich, szczególnie na zwiększoną zawartość w glebie miedzi
i ołowiu, mniej natomiast na obecność w glebie cynku i kadmu. Jodła podobnie jak buk
kumuluje w swych organach (w korzeniach, korze i łyku, drewnie i liściach) większe niż inne
drzewa ilości metali ciężkich.

Jodła należy do gatunków umiarkowanie wrażliwych na oddziaływanie NaCl. Stawiana

jest na jednym z pierwszych miejsc, pod względem wrażliwości na zanieczyszczenia
przemysłowe (mieszanina SO

, NO

, CO i pyłów).

Jodła jest gatunkiem wrażliwym na wpływy i zmiany środowiska. Z uwagi na tę wielką

wrażliwość jodła stała się bioindykatorem znaczących i przykrych skutków oddziaływania
m.in. imisji na nasze lasy.

Wzrost i produkcyjność. Jodłę uznaje się za gatunek najwolniej rosnący w młodym

wieku (10–15 lat) spośród drzew mających znaczenie gospodarcze. Kulminację przyrostu
na wysokość osiąga między 30-40 rokiem na żyznych siedliskach lub 50–55 lat na uboższych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

siedliskach. Od tego okresu przyrost powoli spada utrzymując się do 100 i więcej lat.
W pierwszych latach życia szybciej przyrasta w słabym ocienieniu niż przy pełnym świetle.
Jodła, jak żaden z naszych gospodarczo ważnych gatunków potrafi wzrastać pod okapem,
bardzo często w silnym ocienieniu.

Jodła spośród europejskich gatunków drzew osiąga największe wysokości i masę drewna.

Przeciętna bonitacja drzewostanów jodłowych w Polsce wynosi I.9 a średnia zasobność -
244m

/ha grubizny. W Polsce szczególną tendencję do wolnego wzrostu w młodości ma jodła

sudecka.
Modrzew (Larix)

Modrzew należy do drzew iglastych, ale wszystkie tworzące ten rodzaj gatunki zrzucają

igły na zimę. Są to na ogół drzewa średniej wielkości, najczęściej ich wysokość wynosi
około 30m.

Rodzime modrzewie w naszych lasach, to modrzew europejski (Larix decidua)

i modrzew polski (Larix decidua subsp. polonica). W Polsce, spośród obcych gatunków
modrzewia, najczęściej spotyka się modrzew japoński (Larix kaempferi).

Zasięg i występowanie. Modrzew jest gatunkiem środkowoeuropejskim, górskim

reglowym w północno-wschodnich partiach zasięgu rosnącym również na niżu i na przedpolu
gór. Modrzew europejski osiąga w Polsce północną granicę zasięgu. W Polsce naturalnym
obszarem jego występowania są przede wszystkim Tatry, gdzie spotykany jest w obu reglach
aż po górną granicę lasu. Na wysokości 1500–1600m n.p.m. tworzy wraz z limbą znacznie
rozrzedzone drzewostany.

W systematyce roślin modrzewia polskiego traktuje się jako podgatunek modrzewia

europejskiego. Modrzew polski występuje przede wszystkim na obszarze wyżynnej części
kraju, zwłaszcza w Górach Świętokrzyskich, następnie w Beskidach i w Pieninach.
Poza Polską znany jest z nielicznych stanowisk na Słowacji, Zachodniej Ukrainie
i w Rumunii.

Zasięg pionowy waha się od 600m n.p.m. na południu do 150m n.p.m. na północy.
Modrzew japoński, do Polski przeniesiony w 1873 roku. Najlepsze wyniki uprawowe,

poza obszarem naturalnego rozsiedlania, znajduje na obszarze pasa nadmorskiego (Kraina
Bałtycka i częściowo Wielkopolsko-Pomorska) oraz w Krainie Mazursko-Podlaskiej.

Wymagania siedliskowe. Wymagania siedliskowe modrzewi są stosunkowo małe.
Klimat. Modrzew to gatunek drzewa związany z klimatem kontynentalnym. Występuje

w położeniach wzniesionych, odsłoniętych na działanie wiatru, sprzyjających intensywnej
transpiracji. Dobrze znosi zarówno duże zmiany temperatury, jak i silne mrozy. Nie cierpi
od późnych przymrozków, natomiast wczesne przymrozki i mrozy często powodują
zniszczenie ostatniego przyrostu pędu głównego, który nie zdrewniał dostatecznie.

Światło. Modrzew należy do najbardziej światłożądnych drzew strefy klimatu

umiarkowanego. Modrzew wymaga do dobrego wzrostu dużo światła dla całej korony, która
nie może być uciskana przez inne drzewa. Modrzew polski może kilka lat wegetować
pod osłoną, bowiem lepiej w młodości znosi ocienienie.

Temperatura. Modrzewie cechuje wysoka tolerancja w stosunku do warunków

termicznych; znoszą wysokie temperatury okresu letniego oraz dochodzą do alpejskiej granicy
drzew. Średnia temperatura na obszarze naturalnego występowania modrzewia wynosi
od 1,5 do 22°C. Wielkość przyrostów pędów jest zależna od temperatury.

Wilgotność. W związku z intensywną transpiracją, największą spośród rodzimych

gatunków drzew, potrzeby wodne modrzewia są bardzo duże. Modrzew wymaga średniej
wilgotności podłoża, jednak źle znosi duże wahania wilgotności. Jego zapotrzebowanie
na wodę jest nieco większe niż u świerka i jodły.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Modrzew unika położeń osłoniętych, o wilgotnym powietrzu. W takich położeniach ustaje

w przyroście. Wymaga suchego powietrza lub terenów przewiewnych.

Gleba. Modrzew wytwarza głęboki system korzeniowy, podobny do sercowatego.

Wymaga on gleb głębokich, czynnych, przewiewnych, jednocześnie na tyle spoistych,
aby zapewniały dobre zaopatrywanie w wodę. Najodpowiedniejszymi glebami dla modrzewia
są piaski gliniaste mocne (zwałowe), gliny lekkie i średnie, lessy i rędziny. W górach
najbardziej odpowiadają mu te gleby, które mają sporą domieszkę części szkieletowych
(zwietrzałej skały), nadających glebie pewną przewiewność. Najlepszy rozwój wykazuje
na głębokich, niezbyt zwięzłych glebach morenowych.

Wszystkie nasze modrzewie nie mają zbyt wysokich wymagań co do żyzności gleby, ale

silnie reagują na jej cechy fizyczne. Rosną najlepiej na glebach dość zwięzłych, głębokich
i przewiewnych.

Siedliskowe typy lasu i znaczenie w drzewostanie. Modrzew jest z natury składnikiem

drzewostanów wielogatunkowych. Rzadko spotyka się lite drzewostany modrzewiowe.

Siedliska dla jego uprawy to: bór mieszany świeży, las mieszany świeży, wszystkie

siedliska wyżynne oraz bór górski, bór mieszany górski, las mieszany górski i las górski.

Modrzew ma charakter domieszki uszlachetniającej w drzewostanach wielogatunkowych,

na siedliskach lasu mieszanego świeżego, lasu świeżego, a w Krainie Mazursko-Podlaskiej
i Małopolskiej także na siedliska boru mieszanego świeżego. Na wyżynach i w górach stanowi
domieszkę na siedliskach lasowych. W borze wysokogórskim stanowi domieszkę towarzyszącą
świerkowi.

Modrzew może być gatunkiem pionierskim, co oznacza, że może być wykorzystywany

do zalesień na rozległych, otwartych przestrzeniach (pożarzyskach, hałdach, kopalniach
odkrywkowych) oraz na terenach bardziej żyznych nieużytków porolnych.

Zagrożenia abiotyczne. Wiatrołomów, czy wiatrowałów modrzewia prawie się

nie spotyka. Pod tym względem modrzew jest najbardziej odporny ze wszystkich drzew
iglastych. Wiatr może jednak deformować koronę i powodować szablastość strzał (nie tylko
u modrzewia polskiego). Modrzew jest odporny na okiść. W młodnikach szkody może
powodować mokry śnieg.

Modrzew nie jest wrażliwy na przymrozki.
Wrażliwość na zanieczyszczenia przemysłowe. Modrzewie europejski i japoński

zaliczane są do gatunków drzew bardzo wrażliwych na oddziaływanie SO

, HF, ozonu, soli

kamiennej. Modrzew, podobnie jak świerk, jest mniej odporny od jodły na pyły kadmowo-
ołowiowo-cynkowe zawarte w glebie, wykazując mniejszą zdolność przeżycia.
Mimo opisanej wrażliwości modrzew europejski i japoński zaliczane są do grupy gatunków
odpornych na uszkodzenia w rejonach przemysłowych.

Wzrost i produkcyjność. Modrzew to gatunek szybko rosnący. W młodym wieku rośnie

bardzo szybko; w wieku 5 lat osiąga średnio wysokość 3–4,5m.

Przeciętny roczny przyrost wysokości modrzewia europejskiego między 5 a 20 rokiem

życia sięga 1m. Kulminacja przyrostu wysokości następuje wcześnie, już w wieku 15–25 lat.
W wieku 60–150 lat przyrost na wysokość słabnie.

W zależności od pochodzenia modrzew wykazuje zróżnicowanie wzrostu wysokości

i grubości. Najlepsze rezultaty wskaźników wzrostu (wysokość i pierśnica) wykazuje modrzew
z Sudetów.

W dobrych warunkach siedliskowych modrzew może w wieku 100 lat uzyskać miąższość

grubizny drzewostanu głównego wynoszącą 512 m

/ha.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Dąb szypułkowy (Quercus robur)

W Polsce w stanie dzikim rosną w lasach 3 gatunki dębu: dąb szypułkowy, dąb

bezszypułkowy oraz bardzo rzadki i mało znany dąb omszony.

Wszystkie dęby wyróżniają się silnym mikotrofizmem. Z ich systemami korzeniowymi

współżyją różne gatunki grzybów m.in. także jadalne, z rodzaju borowik.

Dęby charakteryzują się monopoidalnym rozwojem pędu. Jest to charakterystyczne

dla gatunków iglastych, a z liściastych poza dębem również dla jesionu.

Często mogą powstawać u dębów tzw. pędy świętojańskie wykształcające się z pączków,

które jeszcze nie zimowały. Pędy te u dębów różnią się od pędów normalnych kolorem
i kształtem liści.

Zasięg i występowanie. Zasięg dębu szypułkowego obejmuje większą część Europy.

Występuje w całej Europie, z wyjątkiem północnego cypla Szkocji. Na północy obejmuje
większą część Półwyspu Skandynawskiego, gdzie występuje w południowo-zachodniej
Norwegii i Szwecji. Brak go w Finlandii i w północnej części Rosji. Na południu obejmuje
północną część Półwyspu Pirenejskiego, Półwysep Apeniński oraz część Półwyspu
Bałkańskiego, oprócz jego części południowej. Występuje także w północnej części Krymu
i Kaukazu oraz Azji Mniejszej, a także na Uralu w zachodniej jego części. W Polsce dąb
szypułkowy rośnie na terenie całego kraju, jeżeli tylko odpowiadają mu warunki glebowe. Jest
on gatunkiem nizinnym i w górach sięga do wysokości 600–700m n.p.m. W Tatrach i u ich
podnóży nie występuje w stanie dzikim. Dąb szypułkowy jest ważnym europejskim drzewem
leśnym.

Jest to gatunek bardzo zmienny, często dający mieszańce z dębem bezszypułkowym. Na

tereni Polski dąb szypułkowy wytworzył dwie formy fenologiczne. Pierwsza z nich
charakteryzuje się opóźnionym o 2–4 tygodni rozwojem na wiosnę, przez co jest mniej
narażona na przymrozki wiosenne, a ponadto wytwarza bardziej proste i gonne pnie. Forma
wczesna ma natomiast mniejsze wymagania w stosunku do wilgotności gleby i jest bardziej
odporna na susze.

Klimat. Dąb szypułkowy jest drzewem klimatu oceanicznego i kontynentalnego.

W Polsce dąb szypułkowy najlepsze warunki znajduje w dolinach Odry i Warty (dęby
krotoszyńskie), w Kotlinie Śląskiej, na Lubelszczyźnie i w Puszczy Białowieskiej.

Światło. W stosunku do światła ma duże wymagania, jest więc gatunkiem światłożądnym.

Znosi ocienienie tylko we wczesnej młodości. Dębowe samosiewy wytrzymują ocienienie
drzewostanu macierzystego w ciągu 2–3 lat, później łodygi ich zasychają. Jest wrażliwy na
ocienienie górne; ocienienie boczne znosi dobrze i wówczas rośnie szybko do góry jak mówią
leśnicy „dąb lubi rosnąć w kożuchu, lecz z odkrytą głową”.

Wymagania świetlne dębu szypułkowego są w znacznym stopniu uzależnione

od zajmowanego siedliska oraz od wieku drzewa, gatunek ten znosi lepiej ocienienie, jeśli
rośnie na odpowiadających mu żyznych i wilgotnych siedliskach.

Temperatura. Dąb szypułkowy znosi dość dobrze niskie temperatury, lecz jest wrażliwy

na spóźnione przymrozki wiosenne i często bardzo od nich cierpi. Dobrze znosi mrozy. Lubi
ciepło. W okresie od kwietnia do września odpowiednia dla niego temperatura powietrza nie
powinna być niższa niż 12°C.

Wilgotność. Potrzebuje gleb wilgotnych. Dobrze znosi nawet nadmierne okresowe

uwilgotnienie. Nie szkodzą mu wiosenne zalewy przed rozwinięciem liści. Dąb szypułkowy
znosi dużą wilgotność powietrza, występuje jednak także na ubogich w opady obszarach
Europy Wschodniej.

Gleba. Dąb szypułkowy należy do gatunków o największych wymaganiach w stosunku do

gleby. Wymaga gleb świeżych, głębokich, bogatych w związki mineralne i organiczne. Rośnie
na piaskach gliniastych mocnych, a także glinach lekkich i średnich, glinach ciężkich oraz iłach,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

które powinny być dość wilgotne Występuje również na glebach brunatnych i płowych,
czarnoziemach i madach, czyli także na terenach zalewowych. Odczyn gleb w dąbrowach jest
przeważnie słabo kwaśny do obojętnego. Woli gleby ciepłe.

Siedliskowe typy lasu i znaczenie w drzewostanie. Dąb szypułkowy występuje

na siedliskach żyznych i bardzo żyznych oraz wilgotnych i mokrych. W zależności od krainy
i dzielnicy przyrodniczo-leśnej, może być gatunkiem głównym, panującym lub współpanującym
w drzewostanach wielogatunkowych na siedliskach:

−

lasu mieszanego świeżego z sosną i (lub) świerkiem; z sosną i dębem bezszypułkowym
oraz jodłą,

−

lasu mieszanego wilgotnego z sosną,

−

lasu świeżego z bukiem, z jodłą, ze świerkiem, z grabem i świerkiem (może także tworzyć
lite dąbrowy),

−

lasu wilgotnego z jesionem,

−

lasu łękowego z jesionem,

−

lasu mieszanego wyżynnego z dębem bezszypułkowym, bukiem i jodłą (w Krainie
Śląskiej),

−

lasu wyżynnego z dębem bezszypułkowym i bukiem oraz jodłą.
Zagrożenia abiotyczne. Dąb szypułkowy znosi dość dobrze niskie temperatury zimowe,

jest jednak wrażliwy na późne przymrozki wiosenne. Narażony jest na pęknięcia (rysy)
mrozowe, jednak w mniejszym stopniu niż dąb bezszypułkowy.

Duże opady śniegu mogą uszkodzić drzewa dębu szypułkowego tylko wtedy, gdy są one

jeszcze albo już ulistnione.

Dzięki silnemu systemowi korzeniowemu, drzewa te są odporne na wiatry powodujące

wiatrowały. Są one jednak bardzo zagrożone od piorunów.

Dąb szypułkowy należy do gatunków:

−

mniej wrażliwych na oddziaływanie SO

i fluorowodoru,

−

wrażliwych na oddziaływanie ozonu,

−

mało wrażliwych na NaCl,

−

dużej zdolności przeżycia przy występujących w glebie pyłach ołowiowo-miedziowych
z grupy następujących gatunków: dąb, buk, olsza, jawor,

−

najbardziej odporny spośród wymienionych gatunków na pyły kadmowo-ołowiowo-
cynkowe,

−

najbardziej odpornych na uszkodzenia w rejonach przemysłowych.
Dlatego zalecany jest do szerokiego wprowadzania w rejonach przemysłowych.
Wzrost i produkcyjność. Jest drzewem bardzo okazałym, wysokości do 40m, z szeroką

i wysoką koroną. Pień przeważnie już na małej wysokości rozdziela się na kilka bardzo
grubych konarów, które są wzniesione lub podnoszą się.

Wzrost dębu szypułkowego na wysokość w okresie młodocianym jest bardzo powolny.

Wzrost wzmaga się około 10 roku życia i kulminację osiąga między 60–70 rokiem; później
słabnie, leczy utrzymuje się do 100–120 lat. Jest drzewem długowiecznym, dożywa 400–500
lat, a nawet do 1000 lat i dłużej.

Drzewostany krotoszyńskie, w których dąb szypułkowy jest gatunkiem panującym,

osiągają średnią zasobność grubizny 249 m

/ha. Przeciętna bonitacja drzewostanów dębowych

wynosi II.5 a przeciętna zasobność grubizny 178 m

/ha.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Dąb bezszypułkowy (Ouercus sessilis = Q. petrea)

Zasięg i występowanie. Zasięg dębu bezszypułkowego jest mniejszy niż dębu

szypułkowego. Obejmuje swoim zasięgiem całą Europę z wyjątkiem środkowej i południowej
Hiszpanii. Północno-wschodnia granica zasięgu biegnie od Królewca w kierunku
na Białystok, Puszczę Białowieską, na wschód od Brześcia Litewskiego do Kowla, na wschód
od Brodów w kierunku południowo-wschodnim (z wyjątkiem terenów nizinnych po obu
stronach Dunaju) do Morza Czarnego.

W Polsce dąb bezszypułkowy rośnie na obszarze całego niżu z wyjątkiem północno-

wschodniej części Krainy Mazursko-Podlaskiej. Podobnie jak dąb szypułkowy, w górach jest
gatunkiem rzadkim. Sięga jednak wyżej (w Karpatach do 700 m n.p.m., a w Sudetach do
500 m n.p.m.) niż dąb szypułkowy. W większych litych drzewostanach dąb bezszypułkowy
występuje w zachodniej części Puszczy Białowieskiej oraz na Wyżynie Małopolskiej.

Dąb bezszypułkowy jest ważnym drzewem leśnym niższych gór i wyżyn.

Klimat. Występuje w Europie Zachodniej w warunkach klimatu oceanicznego. Unika

klimatu kontynentalnego z mroźnymi zimami.

Światło. Dąb bezszypułkowy ma mniejsze wymagania świetlne niż dąb szypułkowy.

Lepiej i w dłuższym czasie znosi w młodości ocienienie górne i boczne.

Temperatura. Dąb bezszypułkowy jest gatunkiem ciepłolubnym. Wymaga on klimatu

cieplejszego niż szypułkowy i o mniejszych amplitudach temperatury. Unika terenów
z mroźnymi zimami. Ostre zimy wyrządzają dębowi bezszypułkowemu większe szkody
niż dębowi szypułkowemu.

Wilgotność. Pod względem wilgotności ma podobne wymagania jak modrzew polski

i lipa, co oznacza, że rośnie dobrze na glebach słabo i umiarkowanie wilgotnych (świeżych).

Gleba. Dąb bezszypułkowy wymaga pulchnych, piaszczysto-gliniastych gleb lub piasków

na glinie. Są to gleby: brunatne zdegradowane, płowe i bielicowe oraz inne.

Siedliskowe typy lasu i znaczenie w drzewostanie. Dąb bezszypułkowy zajmuje

siedliska świeże, umiarkowanie żyzne. Może występować jako gatunek współpanujący,
rzadziej panujący na siedliskach:

−

boru mieszanego świeżego z sosną lub rzadziej świerkiem (w Krainie Mazursko-
Podlaskiej),

−

lasu mieszanego świeżego:

−

z sosną, dębem szypułkowym i grabem (tzw. kwaśna dąbrowa),

−

z dębem szypułkowym, bukiem i sosną na Pomorzu,

−

z dębem szypułkowym, lipami, paklonem i wiązem polnym w świetlistej dąbrowie
na Nizinie Środkowopolskiej i Wysoczyźnie Podlaskiej,

−

z jodłą jako gatunkiem panującym lub współpanującym (w Krainie Małopolskiej,
Sudeckiej i Karpackiej),

−

lasu mieszanego wyżynnego z dębem szypułkowym, bukiem i jodłą jako gatunkami
współpanującymi (w Krainie Śląskiej),

−

lasu wyżynnego z bukiem i dębem szypułkowym jako gatunkami głównymi lub
domieszkowymi (w Krainie Karpackiej).
W wymienionych siedliskowych typach lasu oraz borze mieszanym wilgotnym i borze

mieszanym wyżynnym dąb bezszypułkowy pełni rolę domieszki, a w borze świeżym może
tworzyć podszyt.

Zagrożenia abiotyczne. Ciężkie zimy powodują usychanie wierzchołków, pękanie pni

i powstawanie wewnętrznego bielu. Dąb bezszypułkowy rozwija się nieco później od dębu
szypułkowego przez co wykazuje większą odporność na przymrozki.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wrażliwość na zanieczyszczenia przemysłowe. Pod tym względem nie ustępuje dębowi

szypułkowemu. Należy do gatunków:

−

mniej wrażliwych na oddziaływanie SO

−

bardziej wrażliwych na oddziaływanie florowodoru (HF),

−

wrażliwych na oddziaływanie ozonu,

−

mało wrażliwych na NaCl,

−

najbardziej odpornych na uszkodzenia w rejonach przemysłowych.
Zalecany jest do zalesień i odnowień w regionach przemysłowych.
Wzrost i produkcyjność. Jest drzewem niższym od poprzedniego gatunku (20–30m),

z pniem prostym, widocznym prawie do wierzchołka i bardzo regularną, węższą koroną.
Sprawa to, że dąb bezszypułkowy ma większy udział drewna użytkowego niż dąb szypułkowy.
Wzrost dębu bez-szypułkowego jest wolniejszy niż dębu szypułkowego. Wydajność
drzewostanów złożonych z dębu bezszypułkowego jest zbliżona do dębu szypułkowego.

Buk zwyczajny (Fagus sylvatica)

Zasięg i występowanie. Buk zwyczajny występuje w środkowej, południowej

i zachodniej Europie. W południowych i wschodnich partiach zasięgu jest gatunkiem górskim,
reglowym, w środkowym – wyżynnym a w północnych i częściowo w zachodnich zachowuje
się jak gatunek niżowy, atlantycki. Na północy dociera do południowych regionów Szwecji
i Norwegii. Na południu występuje w górach śródziemnomorskiej Hiszpanii, Francji, Włoch,
Jugosławii, Albanii i Grecji. Na zachodzie Europy buk zwyczajny dociera do wybrzeża
Atlantyku.

W Polsce buk zwyczajny osiąga północno-wschodnią granicę zasięgu. Przebiega ona

w przybliżeniu wzdłuż linii: Węgorzewo–Mrągowo–Olsztyn–Toruń–Nakło–Wągrowiec–
Szamotuły–Kościan–Kalisz–Łódź–Radom–Lublin–Tomaszów Lubelski. Poza opisaną linią buk
występuje na pojedynczych, rozproszonych naturalnych stanowiskach oraz jest uprawiany.
Jego uprawa nie napotyka większych trudności związanych z biologią gatunku, zwłaszcza na
odpowiadających mu siedliskach. W granicach zasięgu zaznaczają się dwa ośrodki
występowania: pomorski (nizinny) i górsko-wyżynny. Buk tworzy tu dwa odmienne zespoły,
różniące się obecnością lub brakiem w składzie runa roślin górskich. Zespół występujący w
górach nazywany jest buczyną karpacką, a na niżu – buczyną pomorską.

Wymagania siedliskowe. Buk odgrywa główną rolę w wielu trwałych, naturalnych

zbiorowiskach leśnych na Pomorzu, w reglu dolnym Karpat, w Sudetach oraz na wyżynach
w środkowej i południowej części kraju. Gatunek ten nie jest specjalnie zdolny do szybkiej
kolonizacji większych

Klimat. Buk jest gatunkiem subatlantyckim, unikającym terenów o klimacie

kontynentalnym

Światło. Spośród występujących w Polsce drzew liściastych buk najlepiej znosi ocienienie.

Buk nie jest jednak gatunkiem cieniolubnym. Jego siewki szybciej rosną przy większym
dostępie światła, a podrost reaguje na wzrost oświetlenia dużym zwiększeniem przyrostów.

Buk może rosnąć w silnym zwarciu. Drzewostany bukowe charakteryzują się przy tym

znacznym sklepieniem koron, co powoduje silne ocienienie gleby.

Temperatura. Buk zaliczany jest do gatunków o dużych wymaganiach cieplnych. Zimą

buk może znosić nawet znaczne, ale krótkotrwałe obniżenia temperatury. Długo trwające ostre
mrozy powodują szkody.

Buk jest bardzo wrażliwy na przymrozki wiosenne. Na przymrozki bardzo wrażliwe

są siewki buka.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Na wysokie temperatury buk jest stosunkowo odporny, należy on jednak do drzew

o cienkiej korze. Silne działanie promieni słonecznych może spowodować porażenie miazgi
(zgorzel) i odpadanie kory.

Wilgotność. Buk uważany jest za mezofilny gatunek, wrażliwy na susze, wymagający

dość dużej ilości opadów o równomiernym rozkładzie. Wilgotność gleb może kompensować
niedostatek opadów atmosferycznych.

Gleba. Buk zaliczany jest do gatunków średnio wymagających pod względem

zaopatrzenia w składniki mineralne. Dobrze rośnie na glebach świeżych lub słabo wilgotnych,
gliniastych lub gliniasto-piaszczystych, próchniczych i zasobnych w substancje odżywcze.
Najlepszym wzrostem odznacza się buk na glebach brunatnych, płowych i rędzinach.

Buk może również wpływać niekorzystnie na warunki glebowe. Ściółka bukowa rozkłada

się najwolniej w porównaniu ze ściółką innych naszych drzew liściastych.

Siedliskowe typy lasu i znaczenie w drzewostanie. Buk występuje w granicach swojego

zasięgu w charakterze domieszki w różnych typach gospodarczych drzewostanu
na siedliskach boru mieszanego świeżego, boru mieszanego wilgotnego, lasu mieszanego
świeżego i lasu świeżego oraz jako gatunek główny lub jeden z gatunków głównych
w drzewostanach rosnących na siedliskach lasu mieszanego świeżego i lasu świeżego,
a ponadto; lasu mieszanego wyżynnego, lasu wyżynnego, boru mieszanego górskiego, lasu
mieszanego górskiego i lasu górskiego. W drzewostanach mieszanych rosnących
na wymienionych siedliskach obok buka spotyka się najczęściej: sosnę, świerk, jodłę i dąb.
Pełnię swych wartości hodowlanych buk wykazuje przede wszystkim w zespołach
wielogatunkowych.

Istotne znaczenie ma również buk wprowadzany w formie podszytu na ubogie siedliska,

zajmowane z reguły przez drzewostany sosnowe. W tych warunkach spełnia bardzo korzystną
rolę w pielęgnowaniu gleby.

Zagrożenia abiotyczne. Drzewostany bukowe cierpią ze strony późnych przymrozków.

Przemrożenia wiosenne liści powodują zmniejszenie przyrostów rocznych. Buk ulega często
zgorzeli słonecznej. Wiatry powodują znaczne szkody wśród buków. Śniegołomy i wykroty
są częstym zjawiskiem. Śnieg powoduje duże szkody, głównie w młodnikach, bowiem młode
buki długo utrzymują suche liście.

Buk jest bardzo wrażliwy na uszkodzenia mechaniczne. Nawet uszkodzenie kory

powoduje powstawanie martwicy drewna.

Wrażliwość na zanieczyszczenia przemysłowe. Zależy od wieku drzew i warunków

środowiskowych. Większą wrażliwość na zanieczyszczenia powietrza wykazuje buk
w młodości. Buk zaliczany jest do gatunków:

−

względnie odpornych na tlenki azotu,

−

wrażliwych na fluorowodór,

−

bardzo wrażliwych na SO

, i O

−

wrażliwych na NaCl,

−

najbardziej odpornych na uszkodzenia w rejonach przemysłowych.

Buk najsilniej reaguje na pył kadmowo-ołowiowo-cynkowy.

Wzrost i produkcyjność. Buk jest gatunkiem stosunkowo wolno rosnącym. Kulminacja

przyrostu na wysokość występuje u buka między 30 a 50 rokiem życia, potem przyrost ten
stopniowo słabnie i w wieku około 150 lat niemal zupełnie ustaje. Buk wyróżnia się pod
względem produkcji masy drzewnej. Średnia zasobność drzewostanów bukowych wynosząca
około 243m

grubizny na 1 hektar stawia go na pierwszym miejscu wśród wszystkich

rodzimych gatunków liściastych, a z iglastych ustępuje pod tym względem tylko jodle.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Jesion wyniosły (Fraxinus excelsior)

Jesion wyniosły jest wysokopiennym drzewem leśnym, właściwym dla europejskich,

żyznych wielogatunkowych lasów liściastych i mieszanych. Wraz z dębem szypułkowym, lipą
drobnolistną, bukiem i jaworem jesion należy do największych drzew liściastych kontynentu
europejskiego.

Zasięg i występowanie. Jesion wyniosły obejmuje swym zasięgiem zachodnią, środkową

i południową Europę od wybrzeży Oceanu Atlantyckiego na zachodzie po dolinę Wołgi
na wschodzie. Brak go w północnej i środkowej Skandynawii, na znacznej części półwyspu
Iberyjskiego, na Korsyce, Sardynii, Sycylii i na południowych krańcach Półwyspu
Apenińskiego oraz na Peloponezie i Krecie. W Azji występuje tylko na niewielkich obszarach
południowo-zachodniej części tego kontynentu.

W Polsce jesion wyniosły jest gatunkiem przechodnim – występuje w całym kraju. Brak

go tylko w górach, na obszarach położonych powyżej 700–800 m n.p.m.

W skład naszych lasów jesion wchodzi jako niezbyt liczna domieszka, czasem tylko

tworzy niewielkie czyste skupienia. Czyste, niemal jednogatunkowe lasy jesionowe, spotkać
można tylko w szczególnych położeniach, mianowicie na półwyspach i wyspach większych
jezior.

Klimat. W warunkach gospodarstwa leśnego najbardziej odpowiada temu drzewu

wilgotny klimat terenów nizinnych i obszernych kompleksów leśnych.

Światło. Dość dobrze znosi ocienienie, szczególnie w młodości i na żyznych siedliskach,

jednak przy niedostatecznym dopływie światła szybko traci zdolność do normalnego
wzrastania. W starszym wieku staje się światłożądny i nie toleruje nawet ocienienia bocznego.
Jego wymagania świetlne są zbliżone do wymagań dębu szypułkowego i olszy czarnej.

Temperatura. Jesion należy do drzew stosunkowo tolerancyjnych na niską temperaturę

i względnie tolerancyjnych na działanie wysokich temperatur. Nie jest jednak w pełni odporny
na mrozy zimowe. Zimą w czasie silnych mrozów przemarza. Cierpi od przymrozków
wiosennych i z tego powodu należy do najbardziej wrażliwych gatunków wśród naszych
drzew.

Wilgotność. W warunkach polskiego środowiska jesion wyniosły jest gatunkiem

mezohigrofilnym, znoszącym krótkotrwały zalew, a nawet podtopienie, wykorzystującym
siedliska eutroficzne i mezotroficzne. Wspólną cechą większości siedlisk wykorzystywanych
przez jesion jest ruchliwa woda wgłębna, dobrze natleniona i będąca nośnikiem związków
wapnia.

Gleba. Jesion wyniosły charakteryzuje się dość szeroką skalą ekologiczną. Odpowiadają

mu gleby zasobne w składniki mineralne, głębokie, dobrze przewietrzone, próchniczne,
gliniaste, a także margliste, wilgotne, również mokre, ale z wodą przepływową. Warunki takie
zapewniają gleby typy rędzin, gleb brunatnych, gleb płowych, czarnych ziem leśnych,
oglejonych.

Jesion unika gleb zakwaszonych i z wodą gruntową zastojową. Należy do najbardziej

wymagających drzew leśnych pod względem żyzności gleby i wilgotności.

Siedliskowe typy lasu i znaczenie w drzewostanie. Jesion nie tworzy litych

drzewostanów, jest natomiast typowym gatunkiem drzewostanów mieszanych. Duże
wymagania siedliskowe ograniczają zakres siedlisk, w których może on występować.

Jako gatunek główny panujący lub współpanujący jesion występuje w olsie jesionowym,

rzadziej w lesie wilgotnym i lesie łęgowym a w Karpatach w lesie łęgowym górskim. Jako
domieszka – w olsie i lesie wilgotnym, rzadko w lesie mieszanym wilgotnym (w Krainie IV)
i lesie świeżym (w Krainie VIII).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zagrożenia abiotyczne. Jesion nie jest w pełni odporny na mróz. Należy do najbardziej

wrażliwych krajowych drzew na późne przymrozki. Jest gatunkiem mało tolerancyjnym
na niedobór wody, zarówno w glebie, jak i w powietrzu.

Wrażliwość na zanieczyszczenia przemysłowe. Jesion uważany jest za gatunek:

−

wrażliwy na oddziaływanie SO

−

wrażliwy na oddziaływanie HF,

−

bardzo wrażliwy na oddziaływanie ozonu i PAN,

−

umiarkowanie wrażliwych na NaCl,

−

słabo odpornych na uszkodzenia w rejonach przemysłowych.
Wzrost i produkcyjność. Wzrost drzewa w pierwszym roku życia jest bardzo powolny,

później wyraźnie staje się szybszy osiągając swoje maksimum około 40 roku życia. Przyrost
na wysokość ustaje w wieku około 100 lat, choć drzewo żyje nawet do 300 lat. Ma także
zdolność do tworzenia odrośli pniowych, która zanika jednak w wieku 50–70 lat.

Udział jesionu w lasach w skali jest nieduży, a drzewostany tego gatunku zajmują znikomy

procent powierzchni leśnej.

Olsza czarna (Alnus glutinosa)

W Polsce, a także w Europie, występują tylko 3 dziko rosnące gatunki olszy: dwa

drzewiaste – olsza czarna, olsza szara i jeden krzewiasty – olsza zielona. Olsze należą
do nielicznych gatunków drzewiastych mających pośrednio zdolność wiązania wolnego azotu.

Zasięg i występowanie. Olsza czarna występuje niemal w całej Europie, a także w Azji

i północnej Afryce. W europejskim fragmencie dociera w rozproszeniu aż do koła polarnego.
Optymalne warunki wzrostu znajduje we wschodniej części zasięgu, w krajach nadbałtyckich,
w Polsce, w Białorusi i na Ukrainie.

Olsza czarna jest gatunkiem występującym pospolicie na terenach nizinnych całego kraju,

wzdłuż najmniejszych nawet cieków wodnych. W górach, na południu spotyka się ją rzadziej
i tylko na stanowiskach nie przekraczających w zasadzie wysokości 550m n.p.m. Lite,
niewielkie obszarowo, drzewostany tworzy na ogół w dolinach rzek na terenach zalewowych.

Klimat. Olsza czarna rozwija się dobrze w klimacie umiarkowanym i ciepłym. Lubi

wilgotne powietrze. Jest mrozoodporna, jednak nie znosi klimatu kontynentalnego.

Światło. W młodości dość dobrze znosi ocienienie okapu drzewostanu macierzystego,

później jest jednak drzewem umiarkowanie światłożądnym. Należy do drzew znoszących
w młodości lekkie ocienienie.

Temperatura. Jest gatunkiem o skromnych wymaganiach cieplnych, wytrzymałym

na skrajnie niskie temperatury zimowe. Naloty i podrosty olszowe cierpią od przymrozków
wiosennych, a także od suchych, chłodnych wiatrów w okresie budzenia się wegetacji.

Wilgotność. Olsza czarna ma wysokie wymagania pod względem wilgotności powietrza

i gleby. Dużą wilgotność znosi najlepiej spośród naszych gatunków. Najlepszy wzrost
wykazuje w warunkach, gdy woda gruntowa jest ruchoma.

Gleba. Preferuje gleby o dużym stopniu uwilgotnienia. Pod względem gleby olsza czarna

ma wymagania dość znaczne – rośnie dobrze na glebach wilgotnych, głębokich i żyznych,
często wzdłuż rzek i strumieni – na terenach zalewowych. Jest wrażliwa na przesuszenie.

Siedliskowe typy lasu i znaczenie w drzewostanie. Olsza czarna jest jedynym gatunkiem

tworzącym drzewostan typu ols, który cechuje się budową kępową z niewielkimi
wzniesieniami, na których rosną drzewa, i zagłębieniami porośniętymi przez roślinność
bagienną. Często towarzyszą olszy czarnej takie gatunki jak: brzoza omszona, topola osika,
dąb szypułkowy, jesion wyniosły, świerk pospolity, czy wiąz.

Olsza czarna jest jednym z głównych gatunków na siedliskach lasu mieszanego

bagiennego, olsu i olsu jesionowego. Domieszką produkcyjną może być na siedliskach: lasu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

łęgowego, lasu mieszanego wilgotnego i lasu wilgotnego. Jako cenna domieszka pomocnicza
olsza jest wprowadzana na siedliskach boru: wilgotnego, bagiennego, mieszanego wilgotnego,
mieszanego bagiennego oraz lasu mieszanego wilgotnego i lasu wilgotnego.

Zagrożenia abiotyczne. Olsza czarna jest wrażliwa na upały i susze. Młode olsze niekiedy

cierpią od późnych przymrozków. Często ulega szkodom od śniegu i sadzi, powodujących
złamania wierzchołka i wygięcia pnia.

Wrażliwość na zanieczyszczenia przemysłowe. Olsza czarna uznawana jest za gatunek:

−

wrażliwy na oddziaływanie SO

−

mniej wrażliwy na oddziaływanie HF,

−

umiarkowanie wrażliwy na NaCl,

−

stosunkowo odporny na pyły kadmowo-ołowiowo-cynkowe,

−

odporny na uszkodzenia w rejonach przemysłowych.
Stosowana jest do zazieleniania hałd, terenów zniszczonych mechanicznie i terenów

poprzemysłowych.

Wzrost i produkcyjność. W pierwszym roku olsza czarna rośnie powoli, w następnych

latach przyrost jej wzmaga się. Do 30 roku rośnie szybko, później przyrost słabnie, a około
60–70 roku niemal całkowicie ustaje. Jest gatunkiem szybko rosnącym; żyje 100–120 lat,
chociaż zdarzają się drzewa nawet 300-letnie.

Zasobność drzewostanów olszowych szacuje się na około 145 m

grubizny na 1ha przy

przeciętnej bonitacji II.6.

Olsza szara (Alnus incana)

Zasięg i występowanie. Zasięg olszy szarej jest szerszy niż czarnej. Obejmuje on całą

półkulę północną, jednak w Europie i w Polsce olsza szara ma zasięg mniejszy niż olsza
czarna. W Europie ma dwa ośrodki występowania: północny (nizinny), obejmujący
Skandynawię i północne obszary Niżu Wschodnioeuropejskiego, zachodnią część Niżu
Zachodnioeuropejskiego, oraz południowy (górski) obejmujący Alpy, południową część
Niemiec, Sudety, Karpaty, południową Polskę i Bałkany. Oba te ośrodki są połączone
wyspami oraz pasami wzdłuż większych rzek. W Tatrach najwyższe stanowiska z olszą szarą
zanotowano na wysokości 1250 m n.p.m.

Klimat. Na obszarze swego występowania rośnie w warunkach klimatu kontynentalnego

oraz w wilgotnych dolinach górskich.

Światło. Olszę szara zalicza się do gatunków światłolubnych. Znosi też łatwiej pewne

ocienianie w młodości.

Temperatura. Wymagania cieplne olszy szarej są niższe niż olszy czarnej, o czym

świadczą dwa ośrodki występowania. Jest mało wrażliwa na przymrozki wiosenne i mrozy
w zimie, ale wrażliwsza na wysokie temperatury i suche powietrze niż olsza czarna.

Wilgotność. Gatunek ten nie znosi długotrwałych zalań wodą stagnującą. Nie szkodzi jej

krótkotrwałe podniesienie poziomu wód gruntowych i okresowe zalewy powodziowe.
Ma mniejsze wymagania pod względem wilgotności gleby niż olsza czarna.

Gleba. Gatunek ten ma mniejsze wymagania glebowe od olszy czarnej. Rośnie na różnych

glebach, z wyjątkiem gleb suchych, jałowych. Najlepsze warunki znajduje na lekkich glinach
piaszczystych.

Dobrze

rośnie

glebach

wilgotnych,

zwłaszcza

nad

rzekami

i strumieniami, natomiast gleb kwaśnych i torfiastych nie znosi. W górach występuje często na
glebach kamienistych, żwirowych, na rumowisku skalnym, w korytach potoków górskich
i sięga wyżej niż olsza czarna.

Siedliskowe typy lasu i znaczenie w drzewostanie. Olsza szara panuje w górnych

biegach rzek, będąc gatunkiem głównym w lesie łęgowym górskim. Jest wartościową
domieszką pielęgnacyjną i fitomelioracyjną na siedlisku boru suchego boru świeżego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Olsza szara w górach jest bardzo wartościowym gatunkiem przedplonowym. Uważana

jest za gatunek pionierski, który odnawia się ekspansywnie przez obsiew, przede wszystkim
na terenach nieleśnych.

Zagrożenia abiotyczne. Jest wytrzymała na niskie temperatury oraz przymrozki.
Wrażliwość na zanieczyszczenia przemysłowe. Olsza szara uznana jest za gatunek:

−

wrażliwy na oddziaływanie SO

−

mniej wrażliwy na oddziaływanie HF,

−

umiarkowanie wrażliwy na NaCl,

−

odporny na uszkodzenia w rejonach przemysłowych.
Olsza szara wykorzystywana jest do rekultywacji zniszczonych gleb i ekologicznych

nasadzeń na różnego rodzaju zwałowiskach, wyrobiskach itp.

Wzrost. W młodości rośnie szybko, ale w wieku lat 30 – przyrost jej ustaje. Żyje najwyżej

do 50–60 lat.

Brzoza brodawkowata (Betula verrucosa)

Jest to najpowszechniej znane i najłatwiej odróżniane drzewo, z uwagi na bardzo

charakterystyczną, piękną, białą korowinę.

W Polsce występuje 7 rodzimych gatunków brzozy. Z nich największe znaczenie

gospodarcze w lasach ma brzoza brodawkowata.

Zasięg i występowanie. Brzoza brodawkowata swym zasięgiem obejmuje prawie całą

Europę, z wyjątkiem Hiszpanii, Grecji i południowego cypla Włoch. Ponadto występuje
w części Azji Mniejszej, na Kaukazie i w zachodniej Syberii. W górach brzoza nie dochodzi
wysoko, na ogół do wysokości 700–800 m; pojedyncze okazy w Tatrach sięgają jednak
1480 m n.p.m., a w Alpach znacznie wyżej, bo do 2000 m n.p.m. W Polsce występuje na
terenie całego kraju.

Klimat. Optymalne warunki wzrostu znajduje w chłodnym i wilgotnym klimacie krajów

nadbałtyckich, gdzie wykształca jednogatunkowe drzewostany. Wykazuje cechy gatunku
dostosowanego do klimatu kontynentalnego.

Światło. Jest gatunkiem wybitnie światłożądnym, wymagającym dla swojego wzrostu

i rozwoju właściwie pełnego oświetlenia.

Temperatura. Nie cierpi od przymrozków wiosennych, dobrze znosi niskie, jak i wysokie

temperatury. Brzoza brodawkowata wykazuje szeroką amplitudę do wymagań termicznych.

Wilgotność. Akceptowany przez brzozę zakres warunków wilgotnościowych jest dość

szeroki. Ma podobne wymagania wilgotnościowe jak sosna, lecz nie rośnie na glebach bardzo
suchych i bardzo mokrych. Najlepiej rośnie na glebach umiarkowanie wilgotnych, na słabo
wilgotnych może być gatunkiem dobrze przyrastającym.

Gleba. Brzozę można spotkać na ubogich i suchych glebach piaszczystych oraz

na glebach bardziej zasobnych i wilgotnych. Za optymalne dla brzozy brodawkowatej uważa
się gleby lekkie, umiarkowanie wilgotne, piaszczyste z pewnym udziałem gliny. Na glebach
bardzo ubogich, suchych oraz kwaśnych i podmokłych brzoza przyjmuje postać krzewiastą.

Siedliskowe typy lasu i znaczenie w drzewostanie. Brzoza brodawkowata występuje

jako domieszka na siedliskach: boru suchego, boru świeżego, boru wilgotnego, boru
mieszanego świeżego, boru mieszanego wilgotnego, lasu mieszanego świeżego, lasu
mieszanego wilgotnego, lasu łęgowego, a także na siedliskach wyżynnych (BMwyż, LMwyż,
Lwyż)i górskich (BMG, LG, LłG).

Brzoza

brodawkowata

spełnia

ważną

funkcję

lasotwórczą

jako

domieszka

w drzewostanach iglastych, głównie sosnowych na glebach ubogich, gdzie zastosowanie
innego liściastego gatunku drzewa jest praktycznie niemożliwe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zagrożenia abiotyczne. Brzoza jest odporna na mróz. Może cierpieć od okiści tylko,

gdy jest w pełni ulistniona.

Wrażliwość na zanieczyszczenia przemysłowe. Brzoza brodawkowata zaliczana jest

do gatunków:

−

wrażliwych na oddziaływanie SO

−

wrażliwych na oddziaływanie HF,

−

mniej wrażliwych na oddziaływanie ozonu i PAN,

−

umiarkowanie wrażliwych na NaCl,

−

odpornych na uszkodzenia w rejonach przemysłowych.
Brzoza dość dobrze znosi obecność w glebie soli pyłów przemysłowych zawierających:

cynk, miedź i kadm.

Wzrost i produkcyjność. Brzoza charakteryzuje-się szybkim wzrostem, przy czym

wzrost tego gatunku drzewa na wysokość i grubość nasila się poczynając od 2–3 roku życia
i osiąga swoją kulminacja-, w zależności od warunków glebowych, albo już wieku 10–15 lat
(warunki dobre), albo 20–25 lat warunki słabe). Po okresie kulminacji przyrost brzozy na
wysokość stopniowo słabnie i w wieku 50–60 lat prawie zupełnie ustaje. Kontynuowany
natomiast już bardzo powolny, przyrost na grubość. Żyje stosunkowo niedługo, 90–100 lat.
brzoza po ścięciu drzewa daje odrośle z pnia, pączków śpiących szyi korzeniowej, które
jednak nietrwałe.

Drzewostany z panującą brzozą brodawkowatą wykazują zapas grubizny 142 m

na 1ha

oraz przeciętną bonitację I.8.

Grab zwyczajny (Carpinus betulus)

Zasięg i występowanie. Zasięgiem swym grab obejmuje środkową Europę po Pireneje,

południową Anglię, południową część Skandynawii. Na wschodzie sięga poza Dniepr.
Występuje również we Włoszech, Grecji oraz w północnej części Azji Mniejszej,
na Kaukazie. Optymalne warunki znajduje w pobliżu północno-wschodniej części zasięgu,
tj. w północno-wschodniej Polsce i na Litwie.

W Polsce rośnie na terenie całego kraju, chociaż raczej na obszarach nizinnych i na

pogórzu. Brak go w reglu dolnym i górnym. Powyżej 600m n.p.m. pojawia się wyjątkowo.
W Tatrach nie rośnie.

Klimat. Grab jest drzewem klimatu umiarkowanego. Odpowiadają mu umiarkowanie

wilgotne powietrze i ciepłe stanowiska zajęte przez dąb.

Światło. Jest to gatunek półcienisty, na najlepszych stanowiskach cienioznośny.

Temperatura. Gatunek o przeciętnych wymaganiach termicznych, wrażliwy na suszę.

Wilgotność. Grab jest wytrzymały na czasowe zalewanie gleby przez wodę i nieraz

tworzy drzewostany w dolinach rzek. Najlepiej rośnie na glebach wilgotnych, natomiast unika
gleb bagiennych.

Gleba. Najbardziej odpowiednie dla grabu są siedliska żyzne, świeże lub okresowo

wilgotne. Dobry wzrost zapewniają mu gleby gliniaste, świeże, pulchne, bogate w składniki
mineralne. Występuje także na piaskach gliniastych i zwięzłych glebach ilastych i gliniastych.

Siedliskowe typy lasu i znaczenie w drzewostanie. Grab jest typowym gatunkiem

domieszkowym w drzewostanach sosnowych, dębowych, rzadziej bukowych. Rolę gatunku
współpanującego może pełnić w zespołach gradowych na siedlisku lasu świeżego. Grab może
pełnić rolę domieszki pielęgnacyjnej i biocenotycznej od siedliska boru świeżego, zwiększa
swój udział stopniowo, aż do siedlisk lasu świeżego i lasu wilgotnego, występuje też w łęgach.

Zagrożenia abiotyczne. Grab bardzo cierpi nie tylko w czasie ciężkich zim, ale również

podczas wielkich upałów. Podczas surowych zim ulega szkodom mrozowym. Odsłonięty,
może w starszym wieku ulegać zgorzeli słonecznej (podobnie jak buk). Grab jest wrażliwy

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

na susze, mało wrażliwy na spóźnione przymrozki. Śnieg i sadź nie są dla niego niebezpieczne.
Jest dość odporny na wywalanie przez wiatr, na równi np. z dębem czy sosną.

Wrażliwość na zanieczyszczenia przemysłowe. Grab jest gatunkiem:

−

mniej wrażliwym na oddziaływanie SO

−

wrażliwym na oddziaływanie HF,

−

bardzo wrażliwym na oddziaływanie ozonu i PAN,

−

bardzo wrażliwym na NaCl,

−

słabo odpornym na uszkodzenia w rejonach przemysłowych.
Wzrost i produkcyjność. Grab rośnie do 4–5 roku życia bardzo wolno, później jego

przyrost się wzmaga osiągając swoje największe wartości w wieku około 30–40 lat. Przyrost
na wysokość ulega zahamowaniu w wieku 80–90 lat i w tym czasie zaczyna usychać
wierzchołek drzewa, a w wieku 100–120 lat obumiera całe drzewo.

Zasobność drzewostanów grabowych szacowana jest na 193m³ grubizny na 1ha,

a przeciętna bonitacja wynosi II.5.

Klon zwyczajny (Acer platanoides)

W Polsce poza 3 rodzimymi gatunkami można potkać 19 obcych gatunków tego drzewa,

sprowadzonych w różnym czasie, najczęściej z Azji i Ameryki Północnej, dla tzw. terenów
zieleni (zadrzewienia przydrożne, parki itp.). Rodzime gatunki to: klon zwyczajny (lub
pospolity), klon jawor (jawor) oraz klon polny (paklon).

Zasięg i występowanie. Klon swym zasięgiem obejmuje zachodnią i środkową Europę.

Na północy sięga południowej części Półwyspu Skandynawskiego i południowej Finlandii,
na południu – do Pirenejów i Półwyspu Bałkańskiego. Brak go w Anglii i zachodniej Europie.
Rośnie również na Kaukazie (do wysokości 1800m n.p.m.), Krymie, w Azji Mniejszej
i na Uralu.

W Polsce występuje na obszarze całego kraju, przede wszystkim na nizinach. W górach

sięga tylko do wysokości 1100m n.p.m.

Wymagania siedliskowe. Tworzy sercowaty, nierównomiernie płaski system korzeniowy

szeroko rozpostarty, z niektórymi, zagłębiającymi się pionowo w grunt korzeniami.

Dobrze rośnie na glebach świeżych i żyznych, a niekiedy także torfiasto-ilastych.

Najlepszy wzrost osiąga na glebach umiarkowanie wilgotnych, na glinach lekkich lub w górnej
warstwie spłaszczonych, na piaskach naglinowych, płytkich i średnich, lessach
i zdegradowanych czarnoziemach.

Ocienienie znosi dość dobrze. Jest gatunkiem półcienistym. Na odpowiednich siedliskach

znosi dobrze ocienienie: pod tym względem jest podobny do grabu.

Klon zwyczajny jest umiarkowanie odporny na mrozy, chociaż niekiedy podczas ostrych

zim jego pień pęka i tworzą się na nim tzw. listwy mrozowe. Należy do gatunków mniej
wrażliwych na przymrozki wiosenne. Jest odporny na upał i susze.

Klon zwyczajny należy do drzew:

−

mniej wrażliwych na oddziaływanie SO

−

wrażliwych na oddziaływanie HF,

−

bardzo wrażliwych na oddziaływanie ozonu i PAN,

−

wrażliwych na NaCl,

−

najbardziej odpornych na uszkodzenia w rejonach przemysłowych.
Siedliskowe typy lasu i znaczenie w drzewostanie. Klon zwyczajny jest często

komponentem siedlisk lasowych na nizinach (las mieszany świeży, las mieszany wilgotny, las
wilgotny, las świeży i las łęgowy), w części wyżynnej kraju (las mieszany wyżynny, las
wyżynny) i w górach (las górski). Nie tworzy litych drzewostanów, występuje jako domieszka

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

w lasach liściastych lub iglasto-liściastych. Ze względów biocenotycznych wskazane jest jego
wprowadzenie do drzewostanów sosnowych na siedliskach boru mieszanego świeżego i boru
mieszanego wilgotnego.

W młodości przyrasta dość szybko na wysokość, wskutek czego mniej cierpi

od przymrozków i chwastów. Rośnie dość szybko do wieku 40–60 lat. Później jego przyrost
słabnie, a około 100 lat ustaje zupełnie. Żyje dość długo, do 200 lat.

Klon jawor (Acer pseudoplatanus)

Zasięg i występowanie. Jawor zasięgiem swym obejmuje część południowej i środkowej

Europy. Nie występuje on w Anglii, w zachodniej Francji, w Hiszpanii (z wyjątkiem północnej
części). Rośnie także na Kaukazie i w Azji Mniejszej.

Przez Polskę przechodzi północna granica zasięgu jaworu, która ma następujący przebieg:

Kalisz, Opoczno, Skarżysko, Lublin i Chełm. W tej części swojego zasięgu granica jawora
zbliża się do zasięgu jodły. Jawor jest drzewem bardziej górskim niż nizinnym.
W górach rośnie on w małych kępach lub pojedynczo i dochodzi do 1500 m n.p.m.
w Karpatach i do 1200 m w Sudetach.

Wymagania siedliskowe. Uznawany jest za drzewo o największych wymaganiach

glebowych obok jesionu, wiązu górskiego i dębu szypułkowego. Optymalne warunki wzrostu
znajduje na glebach żyznych, głębokich, zasobnych w związki mineralne, szczególnie w wapń,
umiarkowanie wilgotnych. Potrzebuje gleb stale wilgotnych i dobrze rośnie w wilgotnych
górskich dolinach, z wodą przepływową.

Jest gatunkiem o umiarkowanych wymaganiach świetlnych. Jest bardziej wrażliwy na

ocienienie niż klon zwyczajny. W niższych położeniach lepiej rośnie po wilgotnej i cienistej
stronie zboczy, w wyższych – po stronie słonecznej.

Siedliskowe typy lasu i znaczenie w drzewostanie. Za najbardziej odpowiednie

stanowisko dla tego gatunku uważa się siedliska górskie i wyżynne (las górski, las mieszany
górski i las wyżynny), a na terenach nizinnych – przede wszystkim lasowe (las świeży, las
mieszany świeży i las wilgotny).

W Karpatach jawor jest domieszką produkcyjną na siedlisku lasu górskiego. Na terenach

wyżynnych pełni rolę domieszki uszlachetniającej i pomocniczej na siedliskach boru
mieszanego wyżynnego, lasu mieszanego wyżynnego i lasu wyżynnego. Rolę domieszki
pomocniczej spełniać może na siedliskach: boru mieszanego świeżego, boru mieszanego
wilgotnego, lasu mieszanego świeżego, lasu mieszanego wilgotnego, lasu wilgotnego, lasu
świeżego i lasu łęgowego.

Jawor jako gatunek lasotwórczy (gatunek główny lub domieszka produkcyjna) może być

wprowadzany tylko na siedliska lasów i lasów mieszanych, na pozostałych siedliskach może
pełnić rolę gatunku biocenotycznego.

Zagrożenia abiotyczne. Jawor jest dość wytrzymały na niskie temperatury, ale wrażliwy

na późne przymrozki i mroźne wiatry. Jest nieco wrażliwy na upał i susze, odporny na śnieg.
Odpowiada mu klimat chłodny i wilgotny, górski.

Wrażliwość na zanieczyszczenia przemysłowe. Jawor zaliczany jest do drzew:

−

mniej wrażliwych na oddziaływanie SO

−

bardzo wrażliwych na oddziaływanie ozonu i PAN,

−

wrażliwych na NaCl i HF,

−

odpornych na uszkodzenia w rejonach przemysłowych.
Wzrost i produkcyjność. Jawor do 30 roku życia rośnie bardzo szybko, później jego

przyrost na wysokość wyraźnie się zmniejsza, a w wieku około 100 lat ustaje zupełnie. Żyje
znacznie dłużej niż klon zwyczajny, bo nawet do 300 lat.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Klon polny = paklon (Acer campestre)

Zasięg i występowanie. Klon polny obejmuje swym zasięgiem południową Szkocję,

Anglię, Irlandię, Danię, Niemcy, południową część b. ZSRR (na południe od linii Grodno,
Wołyń, dorzecze Donu), Kaukaz, Azja Mniejsza, północny Bałkan, północna Hiszpania.
Optymalne warunki znajduje w Europie Środkowej w wilgotnych, liściastych drzewostanach
wielo-gatunkowych.

W Polsce rośnie na całym obszarze w lasach liściastych i zaroślach z wyjątkiem części

północno-wschoóniej. W górach dochodzi do 700 m n.p.m.

Wymaga gleb żyznych, luźnych z węglanem wapnia. Potrzebuje do pełnego rozwoju dużo

światła, wzrasta także w cieniu. Wymaga więcej ciepła niż jawor i klon zwyczajny. Właściwy
dla niego klimat to klimat umiarkowanie wilgotny. Jest odporny na susze.

Siedliskowe typy lasu i znaczenie w drzewostanie. Klon polny jest typowym gatunkiem

domieszkowym (domieszka pomocnicza) w lasach liściastych łęgowych. Występuje na żyznych
siedliskach lasowych terenów nizinnych i pogórza.

Wzrost. Klon polny jest wolno rosnącym drzewem drugiej wielkości, osiągającym

zaledwie 12m wysokości. Dożywa do 150 lat. Daje odrośle z pnia.

Bardzo duża odporność na suszę, względna odporność na zanieczyszczenia przemysłowe

powietrza atmosferycznego, jak również zdolność do wzrastania nawet w warunkach silnego
ocienienia, powinny skłaniać do jego znacznie większego wykorzystania w pracach
hodowlanych.

Wrażliwość na zanieczyszczenia przemysłowe. Klon polny zaliczany jest do gatunków:

−

mniej wrażliwych na oddziaływanie SO

−

mniej wrażliwych na oddziaływanie HF,

−

wrażliwych na NaCl,

−

odpornych na uszkodzenia w rejonach przemysłowych.

Wiąz szypułkowy = limak (Ulmus laevis)

Wszystkie wiązy rosną wyłącznie w strefie klimatu umiarkowanego, na półkuli północnej.

W Polsce występują tylko trzy rodzime gatunki wiązów: wiąz szypułkowy, wiąz górski oraz
wiąz polny. Wszystkie one są w naszym kraju dość rzadkie.

Zasięg i występowanie. Drzewo środkowej i wschodniej Europy. Występuje także

w południowo-wschodniej Europie aż po Kaukaz, na wschodzie dochodzi do Uralu. Na
północy nie przekracza Bałtyku i Morza Północnego. Optymalne warunki znajduje w krajach
nadbałtyckich.

Wiąz szypułkowy występuje w całej Polsce, jest gatunkiem nizinnym, w górach dochodzi

do wysokości 1200 m n.p.m. Rośnie w lasach łęgowych z dębem szypułkowym, jesionem,
olszą czarną, klonem i grabem.

Wymagania siedliskowe. System korzeniowy ma głęboki, wytwarza korzeń palowy

i silne korzenie boczne idące głęboko w glebę, jest więc drzewem odpornym na wiatry.

Ma duże wymagania w stosunku do gleby. Najlepiej odpowiadają mu piaski gliniaste,

średnio żyzne i żyzne, gleby brunatne, murszowo-glejowe i mady. Rośnie na siedliskach
wilgotnych, występuje także na glebach suchszych i mokrych, znosi niedługie zalewy.

Gatunek cienioznośny o umiarkowanych wymaganiach świetlnych, światła potrzebuje

niewiele. Jest odporny na niskie temperatury, nie cierpi również od przymrozków. Występuje
w klimacie chłodniejszym i wilgotniejszym.

Siedliskowe typy lasu i znaczenie w drzewostanie. Wiąz szypułkowy występuje

w drzewostanie jako domieszka. Niekiedy towarzyszy wiązowi górskiemu i polnemu
na siedliskach niżowych i na pogórzu. Wiąz jako domieszkę należy wprowadzać na siedliska:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

lasu świeżego, lasu mieszanego świeżego, lasu wilgotnego, lasu łęgowego, olsu jesionowego,
lasu wyżynnego, lasu łęgowego górskiego, lasu mieszanego górskiego i lasu górskiego.

Wzrost.

Rośnie

podobnie

jak

wszystkie

nasze

wiązy

względnie

szybko.

Najintensywniejszy przyrost wysokości i grubości następuje między 20 a 40 rokiem. Przyrost
kończy się około 60 roku życia. Dorasta do 25–30m i żyje 200–250 lat.

Wiąz górski = brzost (Ulmus glabra)

Zasięg i występowanie. Wiąz górski swym zasięgiem obejmuje północną i środkową część

Europy, Bałkany, Krym, Kaukaz i Azję Mniejszą. W Alpach sięga do 1500 m n.p.m.
W Polsce rośnie na terenie całego kraju, w Tatrach rośnie na wysokości 1100 m n.p.m.

Wymagania siedliskowe. Wiąz górski należy do najbardziej wymagających gatunków

drzew. Najlepsze warunki wzrostu istnieją dla niego na glebach zasobnych, próchniczych,
sprawnych, o bliskim (około 1 m) poziomie wody gruntowej, lub na glebach zdolnych
do utrzymania dostatecznej wilgotności. Mady, gliny lekkie, a nawet ciężkie są właściwymi
dla niego glebami.

Jest drzewem półcienistym, w młodym wieku dobrze znosi ocienienie, szczególnie

na glebach bogatych, później staje się światłożądnym.

Siedliskowe typy lasu i znaczenie w drzewostanie. Wiąz górski może występować jako

domieszka uszlachetniająca na siedliskach: olsu jesionowego, lasu łęgowego, lasu mieszanego
wilgotnego, lasu wilgotnego, lasu świeżego, lasu wyżynnego. Zwykle rośnie w zmieszaniu
wśród innych gatunków, lepiej ocieniających glebę, jako domieszka w drzewostanach
liściastych złożonych z dębu szypułkowego, jesionu, olszy oraz jodły. Rośnie nad rzekami,
na brzegach jezior, często w drugim piętrze z dębem, bukiem, w górach z jodłą.

Zagrożenia abiotyczne i biotyczne. Mrozy mogą powodować wystąpienie rys i pęknięć

mrozowych. Przy silnych mrozach może wystąpić zamieranie korzeni w górnych warstwach
gleby. Jest gatunkiem bardziej wrażliwym na późne przymrozki niż wczesne. Jest odporny
na śnieg i wiatry.

Wrażliwość na zanieczyszczenia przemysłowe. Wiąz górski uznawany jest za gatunek:

−

mniej wrażliwy na emisję SO

−

względnie odporny na tlenki azotu oraz związku fluoru.
Wzrost. Wiąz górski w młodości uznawany jest za gatunek szybko rosnący.

Najintensywniej przyrasta między 20 a 40 rokiem życia. W wieku 60 lat jego przyrost
na wysokość jest już najczęściej zakończony. Jest gatunkiem stosunkowo długowiecznym
(150–250/400/lat).

Wiąz polny = wiąz pospolity (Ulmus carpinifolia)

Zasięg i występowanie. Drzewo środkowej, południowej i zachodniej Europy, a także

występuje w Afryce Północnej, w Azji Mniejszej i na Kaukazie. Optymalne warunki znajduje
na terenach wyżynnych południowych Niemiec i Szwajcarii. Gatunek nizinny, występujący
na terenie całej Polski; spotykany jest również na pogórzu do wysokości 400–500 m n.p.m.

Wymagania siedliskowe. System korzeniowy ma silny, z korzeniem palowym głęboko

idącym w glebę oraz korzeniami bocznymi. Wymaga gleb żyznych i wilgotnych. Rośnie także
na glebach umiarkowanie suchych lub wilgotnych, okresowo zalewanych, głębokich, luźnych,
żyznych, zasadowych, często na podłożu wapiennym.

Drzewo półcieniste, ale wymagające więcej światła niż wiąz górski. Gatunek ciepłolubny.

Bardziej wrażliwy na późne przymrozki niż wczesne. Cierpi od silnych mrozów najbardziej
e wszystkich naszych wiązów. Odpowiada mu łagodny klimat nizin i pogórza. Wiąz polny
należy do najbardziej wymagających gatunków rodzimych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Siedliskowe typy lasu i znaczenie w drzewostanie. Rośnie najczęściej w zalewowych

dolinach rzecznych jako domieszka w lasach łęgowych. Na niżu i na pogórzu występuje
w liściastych lasach mieszanych z dębami, w lasach łęgowych z jesionem.

Wrażliwość na zanieczyszczenia przemysłowe. Wiąz polny zaliczany jest do grupy

gatunków odpornych na uszkodzenia przemysłowe.

Wzrost. W młodości rośnie dość szybko, chociaż zdecydowanie wolniej niż wiąz górski,

ale szybciej niż wiąz szypułkowy. Okres pędzenia przypada między 20 a 40 rokiem życia.
Osłabienie wzrostu na wysokość następuje około 50–60 roku życia. Żyje do 300 lat.

Lipa drobnolistna (Tilia cordata)

Liczba gatunków lip jest trudna do ustalenia ze względu na dużą liczbę form

przejściowych i mieszańców. Przyjmuje się najczęściej, że gatunków lip jest około 50.

W Europie wyodrębniane są obecnie 3 gatunki lip: lipa drobnolistna, lipa szerokolistna

oraz lipa srebrzysta. Lipy są przeważnie gatunkami niżowymi, rzadko wkraczającymi wysoko
w góry.

W Polsce w stanie dzikim występują dwa gatunki lipy: lipa drobnolistna i lipa

szerokolistna.

Zasięg i występowanie. Obszar występowania lipy drobnolistnej obejmuje prawie całą

Europę z wyjątkiem jej najbardziej południowych (Hiszpania, południowe Włochy, Grecja,
południowa Ukraina i południowa Rosja) oraz północnych regionów (Irlandia, Szwecja,
północna Skandynawia, północna Rosja). Wschodnie kres swego występowania osiąga ona
w środkowym Uralu w dolinie rzeki Irtysz.

W Polsce lipa drobnolistna należy do gatunków przechodnich. Występuje w rozproszeniu

w całym kraju. Nieco częściej spotyka się ją we wschodniej i południowej Polsce. W górach
występuje zwykle do 600 m, przy czym jej maksima wysokościowe notowane są na
900 m n.p.m.

Wymagania siedliskowe. Lipa drobnolistna charakteryzuje się znaczną zdolnością

przystowawczą do warunków siedliska. Występuje na glebach żyznych, głębokich, średnio
wilgotnych (lessy, czarnoziemy, mady). Dobrze rośnie na glebach świeżych, głębokich
i przewiewnych, piaszczystych, naglinionych, glinach lekkich i średnich, próchniczych. Woli
podłoże o zawartości wapnia. Dla gleb porośniętych przez lipę właściwa jest próchnica typu
muli lub moder. Gleby te mają najczęściej odczyn obojętny lub zasadowy, rzadziej słabo
kwaśny.

Wymaga dużo ciepła. Odpowiada jej klimat wilgotno-suchy, zarówno ciepły jak i ostry

(kontynentalny). Rośnie także w położeniach charakteryzujących się małą wilgotnością
powietrza. Lipa drobnolistna jest gatunkiem, który praktycznie nie cierpi od mrozów
zimowych i także od wczesnych i późnych przymrozków. Jest dość wytrzymała na suszę.

Ocienienie znosi dość dobrze, na równi np. ze świerkiem pospolitym i dębem

bezszypułkowym. Dzięki silnemu systemowi korzeniowemu jest odporna na wiatr.
Siedliskowe typy lasu i znaczenie w drzewostanie. Lipa drobnolistna w lasach rośnie
przeważnie w formie pojedynczej lub grupowej domieszki, rzadko tworzy czyste większe
skupienia.

Lipie drobnolistnej odpowiadają następujące siedliskowe typy lasu: las mieszany świeży,

las świeży, las wilgotny, las mieszany wilgotny, las wyżynny, las górski. Optymalne warunki
znajduje w grądach, znajduje tam zastosowanie jako gatunek domieszkowy. Rolę gatunku
współpanującego pełni lipa drobnolistna wraz z bukiem na siedlisku lasu świeżego w Krainie
Bałtyckiej (I). Towarzyszy ona dębowi szypułkowemu jako gatunek domieszkowy,
pielęgnacyjny i fitomelioracyjny.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Lipa drobnolistną zaliczana jest do gatunków: mniej wrażliwych na oddziaływanie SO

wrażliwych na oddziaływanie HF, mniej wrażliwych na oddziaływanie ozonu i PAN,
wrażliwych na zasolenie, względnie odpornych na tlenki azotu, słabo odpornych
na uszkodzenia w rejonach przemysłowych.

Wzrost. W pierwszych latach lipa drobnolistną rośnie powoli, a w wieku 60–100 lat

wzrost jej jest szybszy. Około 130–150 roku przyrost na wysokość prawie całkowicie ustaje,
natomiast przyrost na wysokość może trwać przez setki lat. Dzięki temu w sprzyjających
warunkach może wyrastać we wspaniałe i potężne drzewo. Żyje do 300–400 lat, a nawet
dłużej.

Lipa szerokolistna (Tilia platyphyllos)

Zasięg i występowanie. Zasięg lipy szerokolistnej przypada na środkową i południową

Europę. Północna granica jej zasięgu przebiega przez północną Belgię, środkowe Niemcy
i południowa Polskę, skąd kieruje się ku południowemu wschodowi i przez zachodnią Ukrainę
dochodzi do ujścia Dniestru. Ponadto występuje ona na izolowanych stanowiskach
w Danii i w południowej Skandynawii. Na południu rośnie niemal w całym obszarze
śródziemnomorskim (z wyjątkiem znacznej części Półwyspu Iberyjskiego), na Sardynii
i Sycylii. Brak jej na Nizinie Węgierskiej. Optymalne warunki wzrostu znajduje na Ukrainie.

W Polsce lipa szerokolistna osiąga północną granicę występowania, która przebiega

wzdłuż linii Gubin – Zielona Góra – Jarocin – Skierniewice -Góra Kalwaria – Międzyrzec
Podlaski. W górach sięga nieco wyżej niż lipa drobnolistną, nie przekracza jednak
900 m n.p.m. W granicach swego naturalnego zasięgu lipa szerokolistna rośnie przeważnie
w rozproszeniu. Najokazalsze drzewa rosną poza rezerwatami, w parkach przy starych
kościołach.

Wymagania siedliskowe. Lipa szerokolistna występuje w wilgotno-ciepłym klimacie

oceanicznym, najczęściej na obszarach o ciepłym lecie o łagodnej zimie oraz o dużej
wilgotności powietrza. Wymaga bardzo dużo ciepła. Zaliczana jest do gatunków
umiarkowanie cienioznośnych. Preferuje gleby lekkie, wilgotne i zasobne pokarmowo, świeże
i zasadowe. Zajmuje gleby brunatne, płowe, wytworzone z utworów gliniastych
lub piaszczysto-gliniastych a także rędziny wytworzone ze zwietrzelin skal wapiennych.
Wrażliwa na przymrozki i suszę.

Siedliskowe typy lasu i znaczenie w drzewostanie. Lipa jest gatunkiem domieszkowym

na siedlisku lasu mieszanego świeżego, gdzie współpanują oba nasze dęby rodzime. Może
występować na siedlisku lasu świeżego i wilgotnego, jako domieszka towarzysząca dębowi
szypułkowemu i dębowi bezszypułkowemu.

Wrażliwość na zanieczyszczenia przemysłowe. Lipa szerokolistna uznawana jest

za gatunek:

−

bardzo wrażliwy na oddziaływanie SO

−

wrażliwy na NaCl,

−

wrażliwych na tlenki azotu,

−

nieodporny na uszkodzenia w rejonach przemysłowych.
Wzrost. Lipa szerokolistna rośnie i rozwija się szybciej niż lipa drobnolistna. Ważną

właściwością ekologiczną lipy jest możliwość tworzenia odrośli z szyi korzeniowej żywych,
starych drzew. Młode lipy wytwarzają odroślą tylko w wyniku uszkodzeń, np. zgięcia przez
śnieg.

Topola osika (Populus tremula)

W Polsce topola dość powszechne zastosowanie znajduje w zadrzewieniach i przy

zagospodarowaniu tzw. terenów zieleni. Różne jej gatunki i odmiany są wykorzystywane

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

do osadzania dróg, cieków wodnych, zabudowań gospodarskich itp., a także
w zadrzewieniach osiedlowych czy nowo powstających parkach. Nasadzenia topolowe poza
wartościami użytkowymi, wpływają korzystnie na mikroklimat otoczenia, powstrzymują erozję
gleby, urozmaicają i upiększają krajobraz. Podkreśla się także stosunkowo wysoką odporność
topól na przemysłowe zanieczyszczenia powietrza, co sprawia, iż drzewa te
są szczególnie cenne do sadzenia w miastach i okręgach przemysłowych, w miejscach, gdzie
nasilenie tych zanieczyszczeń jest wysokie.

Rodzime gatunki topoli, współuczestniczące w różnym stopniu w tworzeniu różnego typu

drzewostanów, to:

−

topola osika (drżąca), o liściach drgających przy najlżejszych nawet podmuchach wiatru,

−

topola biała (białodrzew), o długopędach i pączkach pokrytych nietrwałym, białym
i filcowatym kutnerem,

−

topola czarna (sokora), tworząca na pniu (zwłaszcza u jego nasady) oraz na starszych
konarach charakterystyczne, guzowate naroślą (drewno z takich fragmentów wyróżnia się
szczególnie dekoracyjnym układem słojów),

−

topola szara (białodrzew nadwiślański) będąca mieszańcem topoli białej z osiką.
Zasięg i występowanie. Topola osika jest gatunkiem euroazjatyckim, o dużym zasięgu

geograficznym. Występuje w całej Europie, północnej Afryce, a także na znacznych obszarach
Azji. Na południu występuje głównie: w Alpach, Pirenejach, Apeninach Bałkańskich.
W górach sięga wysoko, powyżej zasięgu buka, w Alpach do 1530 m n.p.m., w Karkonoszach
do 1250 m, w Karpatach do 1150 m, w Tatrach do 1425 m. W Polsce występuje na obszarze
całego kraju.

Najlepsze warunki rozwoju znajduje w krajach nadbałtyckich i w północnych regionach

europejskiej części Rosji. Gdzie często tworzy lite drzewostany.

To ogromne terytorium występowania, zróżnicowane bardzo w sensie klimatycznym

i glebowym, spowodowało, że osika wykształciła liczne, przystosowane do miejscowych
warunków, formy wzrostowe (ekotypy).
Osikę z Polski znawcy przedmiotu zaliczają do wartościowego typu borealnego (północnego)
albo górskiego, przeciwstawiając jej niekorzystny typ osiki nizinnej, rosnącej w krajach
zachodnich. Za najcenniejsze ekotypy uznaje się te, które charakteryzują się szybkim
przyrostem, odpornością na zgniliznę rdzeniową i wartościowym drewnem.

Wymagania siedliskowe. Gatunek ten występuje w różnych warunkach klimatycznych.

Osika jest gatunkiem światłożądnym. W warunkach klimatycznych Polski osika wyróżnia się
dużą odpornością na silne mrozy i przymrozki. Wytrzymuje znaczne wahania temperatury
powietrza. Znosi bez uszczerbku letnie upały, jeśli nie idą w parze z silnym i długotrwałym
przesuszeniem gleby.

Wymagania osiki co do żyzności i wilgotności gleby uznaje się za średnie, najmniejsze

ze wszystkich naszych gatunków topól. Najlepsze warunki wzrostu ma na glebach świeżych,
gliniasto-piaszczystych, zasobnych w próchnicę i składniki pokarmowe, strukturalnych i dość
głębokich. Doskonale rośnie na madach. Wymaga gleb z ruchomą woda gruntową, znosi
okresowe zalewanie

Siedliskowe typy lasu i znaczenie w drzewostanie. Wśród rodzimych topól, osika

uznawana jest za gatunek typowo leśny. W naszych drzewostanach stanowi ona cenną
domieszkę szybko rosnącą. Może występować na siedliskach borów mieszanych. Najlepiej
rośnie na siedliskach żyznych – lasu świeżego, lasu wilgotnego i olsu. Na wyżynach, pogórzu
i w górach występuje na siedliskach lasów i lasów mieszanych.

Osika jest gatunkiem pionierskim na gruntach rolnych, terenach po pożarach lasu,

powierzchniach pozrębowych i wyrobiskach poprzemysłowych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zagrożenia abiotyczne. Osika jest wytrzymała na mróz i upały. Jest mniej wytrzymała

na suszę glebową. Często ulega śniegołomom. System korzeniowy osiki składa się z grubych
korzeni bocznych idących w głąb gleby oraz rozchodzących się powierzchniowo. Korzeń
palowy jest wytwarzany tylko w młodości, później zanika. Z uwagi na płytki system
korzeniowy osika ulega wykrotom.
Wrażliwość na zanieczyszczenia przemysłowe. Osika należy do gatunków:

−

mniej wrażliwych na oddziaływanie SO

−

wrażliwych na ozon,

−

mało wrażliwych na NaCl,

−

odpornych na uszkodzenia w rejonach przemysłowych.
Wzrost i produkcyjność. Osika w młodości rośnie bardzo szybko; roczne siewki osiągają

wysokość 20–60cm, dwuletnie – do 2m. Podobnie jak u wszystkich gatunków szybko
rosnących, jej maksymalny przyrost na wysokość i grubość utrzymuje się stosunkowo krótko,
tylko do około 40 roku życia. Żyje do 100 lat.

Przeciętna bonitacja drzewostanów, w których osika występuje jako gatunek panujący

wynosi II.0, zasobność tych drzewostanów – 149 m

/ha. Największy procentowy udział

drzewostanów z panującą osiką jest w Krainie Mazowiecko-Podlaskiej.

Osika wykorzystywana jest do zakładania plantacji leśnych drzew szybko rosnących,

których zadaniem jest produkcja możliwie największej ilości drewna w jak najkrótszym czasie.

Topola biała (Populus alba)

Zasięg i występowanie. Topola biała występuje w stanie dzikim w Europie Środkowej,

Zachodniej i Południowej, zachodniej Azja, północnej Afryce. Nie występuje w północnej
Francji, na Wyspach Brytyjskich i w Skandynawii.

Jest gatunkiem pospolitym w całej Polsce, występującym głównie w dolinach większych

rzek (Wisły, Bugu, Warty, Sanu, Dunajca). W dolinie Odry spotykana jest rzadko. Na tych
terenach rośnie pojedynczo lub w grupach jako naturalny komponent zniekształconych lasów
łęgowych. Dawniej sadzona w parkach i alejach.

Wymagania siedliskowe. Topola biała rośnie zarówno w warunkach ciepłego klimatu

śródziemnomorskiego, jak i kontynentalnego.

Jest gatunkiem światłożądnym, podobnie jak wszystkie topole. Uznawana jest za gatunek

o małych wymaganiach w stosunku do wilgotności powietrza i umiarkowanych pod względem
zawartości wody w glebie. Ma umiarkowane wymagania glebowe. Najlepiej rośnie na madach
gliniastych, drobnoziarnistych, okresowo zalewanych, obfitych w namuły naniesione przez
powodzie i z wodą ruchomą. Dobrze znosi okresowe zalewy. Może rosnąć także na ubogich
glebach piaszczystych, okresowo suchych.

Siedliskowe typy lasu i znaczenie w drzewostanie. Topola biała może być gatunkiem

domieszkowym w lesie łęgowym. Występuje tam w towarzystwie dębu szypułkowego, wiązu
pospolitego i jesionu zwyczajnego.

Wrażliwość na zanieczyszczenia przemysłowe. Białodrzew jest:

−

mało wrażliwy na NaCl,

−

najbardziej odporny na uszkodzenia w rejonach przemysłowych.
Wzrost. Topola biała początkowo rośnie dość wolno. Później przyrost znacznie się

dynamizuje. W ciągu 30–40 lat może osiągnąć ponad 30 m wysokości i 1m grubości.
Intensywny wzrost na wysokość i grubość występuje mniej więcej w 40–50 roku życia, po
czym stopniowo słabnie. Maksymalny wiek życia 200–300 lat.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Topola czarna = sokora (Populus nigra)

Zasięg i występowanie. Topola czarna występuje w Europie (z wyjątkiem Skandynawii,

Holandii i Szkocji), w północnej Afryce i w znacznej części Azji. W Polsce występuje na ternie
całego kraju z wyjątkiem Pomorza Zachodniego i regionu północno-wschodniego (olsztyńskie,
białostockie). Najliczniej zachowała się w dolinie Wisły i jej większych dopływów.

Wymagania siedliskowe. Jest gatunkiem szczególnie wymagającym pod względem ilości

światła (światłożądna) i to już od początkowych stadiów rozwojowych. Sokora ma większe
wymagania cieplne. Topola czarna dobrze rośnie na wilgotnych lub mokrych, okresowo
zalewanych, żyznych, zasadowych glebach piaszczysto-gliniastych. Jest umiarkowanie odporna
na susze, odporna na mrozy okresu zimowego, średnio odporna na wiatry.

Siedliskowe typy lasu i znaczenie w drzewostanie. Topola czarna, podobnie jak

białodrzew, występuje na siedlisku lasu łęgowego, w którym może być gatunkiem
współpanującym lub domieszkowym.

Wrażliwość na zanieczyszczenia przemysłowe. Sokora należy do drzew:

−

wrażliwych na oddziaływanie SO

i HF,

−

mniej wrażliwych na oddziaływanie ozonu i PAN,

−

słabo odpornych na uszkodzenia w rejonach przemysłowych.
Wzrost. W młodości przyrasta bardzo szybko. Gatunek szybko rosnący. Dynamiczny

przyrost trwa do 30–40 roku życia, później tempo słabnie a w wieku 80–100 lat prawie
zupełnie ustaje. Żyje stosunkowo krótko – 150–180 lat.

Topola szara (Populus canescens)

Zasięg i występowanie. Topola szara jest mieszańcem, powstałym samorzutnie

w naturze, ze skrzyżowania żeńskich osobników topoli białej z osobnikami męskimi osiki.
Głównie można ją spotkać w dolinie Wisły oraz w dolinie Dunaju a także w zachodniej
Europie. Sadzona często w parkach i przy drogach.

Wymagania siedliskowe. Wymagania glebowe topoli szarej są mniejsze niż topoli białej,

a nawet osiki. Na lichych piaszczystych glebach topola szara dobrze przyrasta i rośnie jako
gonne drzewo. Na glebach kwaśnych, mokrych, torfiastych, ciężkich i gliniastych wzrost topoli
jest zadowalający. Topola szara lubi wilgotne gleby luźne, wyrasta chętnie na żwirach
rzecznych nad brzegami rzek. Preferuje gleby lekkie i wilgotne, rośnie zwykle na łachach
nadrzecznych lub nad wodami. Jest odporna na znaczne wahania poziomu wody gruntowej
i dobrze znosi okresowo wody stagnujące.

Siedliskowe typy lasu i znaczenie w drzewostanie. Topola szara jest naturalnym

składnikiem lasów łęgowych. Na żyznych siedliskach lasowych jest ona wartościową
domieszką, cenniejszą od osiki.

Wrażliwość na zanieczyszczenia przemysłowe. Topola szara należy do grupy drzew

słabo odpornych na uszkodzenia w rejonach przemysłowych.

Wzrost. Topola szara rośnie zwykle szybciej od gatunków rodzicielskich. Jest drzewem

średniej wielkości, niekiedy krzewem. Osiąga wysokość około 20 m w wieku 40 lat i średnicę
około 0,5 m. W wieku 80–100 lat drzewo jest podatne na zgniliznę rdzenia.

Wierzba biała (Salix alba)
Rodzaj botaniczny wierzba jest reprezentowany we florze światowej przez około
300 gatunków drzew, krzewów lub krzewinek.

W Polsce z rodzaju wierzba dziko rośnie 28 gatunków. Wierzby reprezentujące naszą

rodzimą florę zalicza się do 5 grup ekologicznych:

−

naskalne wysokogórskie wierzby krzewinkowe,

−

łęgowe wierzby krzewiaste i drzewiaste porastające brzegi rzek i niektórych jezior,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

wydmowe wierzby krzewiaste ,

−

torfowiskowe wierzby krzewiaste),

−

krzewiaste i drzewiaste wierzby o szerokiej tolerancji ekologicznej, mające charakter
roślin pionierskich.

Rodzime wierzby wymienionych grup ekologicznych i niektóre obce gatunki znajdują

zastosowanie w działalności gospodarczej przy:

−

zabudowie biologicznej cieków wodnych,

−

umacnianiu lotnych piasków,

−

regeneracji zbiorowisk leśnych,

−

zalesianiu nieużytków, rekultywacji terenów zniszczonych działalnością człowieka,

−

plantacjach wiklinowych,

−

biologicznym oczyszczaniu ścieków.
Zasięg i występowanie. Wierzba biała występuje przede wszystkim w środkowej

i południowej Europie, a znacznie rzadziej także we wschodniej Europie, zachodniej Azji
i północno-zachodniej Afryce. Rośnie głównie na terenie nizinnym, wzdłuż rzek i wkracza ich
dolinami w obszary górskie, do wysokości: 1700 m n.p.m. w Bułgarii, 1000–1600 m n.p.m.
w Alpach.

W Polsce jest gatunkiem przechodnim, a jej rozmieszczenie w naszym kraju jest

nierównomierne i skupia się wzdłuż większych rzek i strumieni. W góry wkracza wzdłuż
większych potoków, dochodząc do 880 m n.p.m. na Podhalu, do 850 m w Gorcach.

Wymagania siedliskowe. Wierzba biała rośnie w umiarkowanie ciepłych warunkach

klimatycznych. Stanowiska o łagodniejszym klimacie i dłuższym okresie wegetacyjnym
wpływają korzystnie na szybkość wzrostu i produktywność. Jest odporna na mrozy okresu
zimowego i na przymrozki. Wymagania świetlne wierzby białej określa się jako wysokie
(światłożądna), dość dobrze znosi zwarcie i ocienienie boczne.

Jest gatunkiem eutroficznym. Wymaga gleb żyznych i bardzo żyznych. Najlepiej rośnie na

madach brunatnych i czarnoziemnych, bogatych w składniki pokarmowe. Wierzba biała nie lubi
wód zastojowych, ubogich w tlen. Odpowiadają jej okresowe zalewy.

Siedliskowe typy lasu i znaczenie w drzewostanie. Wierzba biała jest naturalnym

składnikiem lasu łęgowego. Jest tam gatunkiem domieszkowym II piętra.

Wierzbę biała zaleca się do uprawy plantacyjnej na siedliskach lasu łęgowego, lasu

wilgotnego, olsu i olsu jesionowego.
Wzrost i produkcyjność. Wierzba biała jest gatunkiem wybitnie szybko rosnącym,
ale krótkowiecznym. Kulminację bieżącego przyrostu wysokości osiąga między 6 a 10 rokiem
życia. Najstarsze drzewa nie przekraczają na ogół wieku 100–120 lat. Po ścięciu daje słabe
odrosty z pnia, natomiast odrostów korzeniowych nie wytwarza.

Wierzba krucha (Salix fragilis)

Zasięg i występowanie. Wierzba krucha występuje w środkowej i południowej Europie,

a w rozproszeniu także w południowo-zachodniej i w środkowej Azji oraz w północno-
zachodniej Afryce. Wierzba krucha jest gatunkiem niżowym. W terenach górskich trzyma się
wyłącznie dolin rzecznych, którymi w Europie wkracza do wysokości 1700 m n.p.m. w górach
Bułgarii.

W Polsce jest gatunkiem przechodnim. Naturalnie rośnie w naszym kraju wzdłuż rzek

i potoków. W górach dociera nieco wyżej niż wierzba biała, bo do 900 m n.p.m. w Tatrach,
780 m n.p.m. w Bieszczadach oraz do 790 m n.p.m. w Karkonoszach.

Wymagania siedliskowe. Wierzba krucha występuje w umiarkowanie ciepłych

i umiarkowanie chłodnych warunkach klimatycznych. Odporna na niskie temperatury, w pełni

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

zimotrwała. Gatunek światłożądny, dość dobrze znoszący ocienienie boczne i zwarcie.
W stosunku do wilgotności gleby jest mezohigrofitem. Wymaga gleb nieco bardziej kwaśnych
niż wierzba biała. Mniej odpowiadają jej gleby zawierające węglan wapnia. Odpowiedni
odczyn 4–7pH.

Siedliskowe typy lasu i znaczenie w drzewostanie. Wierzba krucha i wierzba biała są

dominującymi gatunkami w lesie łęgowym wariancie wierzbowym. Pojedyncze drzewa wierzby
kruchej można spotkać w łęgu jesionowo-wiązowym oraz łęgach wykształcających się na
aluwiach rzek podgórskich i górskich, na brzegach szybko płynących potoków oraz
na obszarach źródliskowych (olszyny górskie). Często występuje w towarzystwie olszy
czarnej.

Wrażliwość na zanieczyszczenia przemysłowe. Wierzba krucha jest:

−

wrażliwa na oddziaływanie ozonu,

−

słabo odporna na uszkodzenia w rejonach przemysłowych.
Wzrost. Wierzba krucha, podobnie jak wierzba biała, wykształca głęboki, silny i szeroko

rozgałęziony system korzeniowy. W odróżnieniu od wierzby białej, z jednego systemu
korzeniowego wyrasta kilka pni. Rośnie wolniej niż wierzba biała.

Sosna wejmutka (Pinus strobus)

Zasięg i występowanie. Ojczyzną wejmutki jest północno-wschodnia część USA oraz

południowo-wschodnia Kanada.

Wymagania siedliskowe. Sosna wejmutka jest drzewem klimatu umiarkowanie

kontynentalnego, chłodnego i dość wilgotnego.

W Polsce gatunek ten znajduje dobre warunki wzrostu i rozwoju, odpowiadające

warunkom panującym w środkowej części swojego zasięgu. W Polsce wejmutka jest w pełni
mrozoodporna.

W warunkach naturalnego występowania rośnie na glebach bardzo różnorodnych,

od suchych gleb piaszczystych, aż po torfowiska sfagnowe. Najbardziej odpowiadają wejmutce
głębokie gleby gliniasto-piaszczyste, średniej żyzności, w miarę wilgotne, bez wody
stagnującej.

Wejmutka w swej ojczyźnie zaliczana jest do grupy gatunków umiarkowanie

światłożądnych.

Siedliskowe typy lasu i znaczenie w drzewostanie. W naszym kraju za najbardziej

odpowiednie siedliska dla wejmutki uznaje się bór mieszany świeży i las mieszany świeży.
Bardzo dobre efekty osiąga także na siedliskach lasu górskiego Wejmutka występuje
w naszych lasach przeważnie w postaci domieszki grupowej i kępowej, rzadziej w postaci
litych drzewostanów o powierzchni przekraczającej 0,4–0,5 ha. Dość częstą formą
występowania są około 10-arowe kępy, rozmieszczone pojedynczo lub po kilka
w drzewostanach sosnowych i mieszanych.

Zagrożenia abiotyczne. Wejmutka w Polsce jest odporna na wiatr i okiść, narażona jest

natomiast na uszkodzenia przez grad. Gatunek niewrażliwy na przymrozki, znosi gorące lata.
Młode wejmutki, z uwagi na cienką korę, są wrażliwe na pożary, nawet na słabe pożary
pokrywy gleby.

Wrażliwość na zanieczyszczenia przemysłowe. Sosna wejmutka zaliczana jest w Polsce

do grupy gatunków:

−

wrażliwych na oddziaływanie SO

−

bardzo wrażliwych na oddziaływanie HF, ozonu i PAN,

−

wrażliwych na NaCl,

−

słabo odpornych na uszkodzenia w rejonach przemysłowych.
Wzrost i produkcyjność. Wejmutka uznana jest na terenie swojego zasięgu za najszybciej

rosnące drzewo iglaste. W Polsce ustępuje jednak pod tym względem jedlicy. Szybki wzrost

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

rozpoczyna po upływie 8–10 lat życia. W okresie 10–20 lat bieżący roczny przyrost wysokości
może przekraczać 1 m. W wieku około 40 lat osiąga około 18 m wysokości i 18–22 cm
pierśnicy. Przyrost grubości, a szczególnie wysokości, zmniejsza się wyraźnie po upływie 100
lat. Jest gatunkiem długowiecznym, żyje do 450 lat.

Jedlica zielona (Pseudotsuga taxifolia)

Zasięg i występowanie. Jedlica zielona pochodzi z zachodniej części Ameryki Północnej.

Rośnie na wielkich obszarach rozciągających się od Kanady aż po Meksyk. W zasięgu
pionowym jedlica rośnie od poziomu morza do prawie 3000 m n.p.m.

W Polsce w uprawie parkowej znana jest od 1833 r. Do upraw leśnych została

wprowadzona około 1880 r. przez austriackich i niemieckich leśników.

Wymagania siedliskowe. Jedlica zielona jest związana z klimatem dość łagodnym

i wilgotnym. Wykazuje jednak dużą tolerancję względem warunków klimatycznych.

Jedlica jest dość tolerancyjna w stosunku do gleby. Najlepiej rośnie na glebach świeżych,

żyznych, przepuszczalnych, umiarkowanie kwaśnych, próchnicznych, gliniastych i piaszczysto-
gliniastych.

Jedlica jest zaliczana do drzew o umiarkowanej światłożądności. Jedlica wymaga

w młodości osłony, podobnie jak jodła, ponieważ jest wrażliwa na wahania temperatury
i wilgotność powietrza.

Siedliskowe typy lasu i znaczenie w drzewostanie. Jedlica może być uprawiana jako

cenna domieszka uszlachetniająca w typach siedliskowych od boru mieszanego świeżego do
lasu świeżego na niżu, na wyżynach w typach siedliskowych bór mieszany wyżynny, las
mieszany wyżynny, las wyżynny, a także w lesie mieszanym górskim i lesie górskim.

Z uwagi na umiarkowaną cienioznośność w młodości jedlicę można wprowadzać pod

okap przerzedzonych drzewostanów, składających się głównie z sosny i modrzewia, brzozy
i innych gatunków światłożądnych, nie ocieniających zbyt silnie gleby. W prześwietlonych
drzewostanach sosnowych może spełniać rolę drugiego piętra. Jedlica może znaleźć
zastosowanie w przebudowie drzewostanów negatywnych.

Zagrożenia abiotyczne i biotyczne. Jedlica zielona w Polsce nie jest w pełni

mrozoodporna. Okiść śnieżna nie stwarza niebezpieczeństwa, szkody może powodować silny
wiatr.

Wrażliwość na zanieczyszczenia przemysłowe. Jedlica należy do gatunków:

−

bardzo wrażliwych na oddziaływanie SO

−

wrażliwych na oddziaływanie HF,

−

gatunków mniej wrażliwych na oddziaływanie ozonu i PAN,

−

bardzo wrażliwych na NaCl,

−

odpornych na uszkodzenia w rejonach przemysłowych w uwagi na stopień uszkodzeń.
Wzrost i produkcyjność. Jedlica jest jednym z najważniejszych obcych gatunków drzew

dla leśnictwa zachodniej i środkowej Europy. Jest drzewem długowiecznym, maksymalny wiek
dochodzi do 1000 lat.

W Polsce jej zasobność jest również bardzo wysoka. W Polsce w wieku 70–80 lat

przekracza zasobność 1000 m

/ha.

Wzrost i produkcyjność jedlicy jest tym wyższa, im klimat jest łagodniejszy

i wilgotniejszy, zmniejsza się jednak wówczas mrozoodporność.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Dąb czerwony (Quercus rubra)

Zasięg i występowanie. Dąb czerwony swym zasięgiem obejmuje południowo-wschodnią

część Ameryki Północnej. W zasięgu pionowym dochodzi najwyżej w Appalachach do 1600 m
n.p.m. W swojej ojczyźnie występuje jako składnik lasów mieszanych, a lite drzewostany dębu
czerwonego spotyka się rzadko.

Dąb czerwony sprowadzono do Europy po raz pierwszy do Szwajcarii w 1691 r. W

Polsce uprawiany jest od około 1800 r.

Wymagania siedliskowe. W Ameryce dąb czerwony rośnie w klimacie wilgotnym.

Gatunek światłożądny, dobrze znoszący ocienienie boczne. Ustępuje jednak pod tym
względem dębowi szypułkowemu, a zbliża się do dębu bezszypułkowego.

W granicach swojego zasięgu rośnie na różnych glebach: od glin do przepuszczalnych

piasków i od gleb głębokich do płytkich o podłożu skalistym. W Europie Środkowej
ma mniejsze wymagania glebowe i cieplne niż w kraju ojczystym. Lepszy rozwój osiąga
na świeżych, żyznych, próchniczych glebach.

Siedliskowe typy lasu i znaczenie w drzewostanie. Najodpowiedniejszymi siedliskami

dla dębu czerwonego są bór mieszany świeży i las mieszany świeży. Na siedlisku boru
świeżego dąb czerwony może być domieszką pomocniczą wprowadzaną pojedynczo
lub grupowo przy urozmaicaniu składu gatunkowego upraw sosnowych.

Zagrożenia abiotyczne i biotyczne. Dąb czerwony jest gatunkiem mrozoodpornym

w naszym klimacie. Jest drzewem wrażliwym na późne i wczesne przymrozki.

Wrażliwość na zanieczyszczenia przemysłowe. Dąb czerwony uznawany jest za

gatunek:

−

wrażliwy na oddziaływanie SO

i HF,

−

bardzo wrażliwy na oddziaływanie ozonu i PAN,

−

odporny na uszkodzenia w rejonach przemysłowych.
Wzrost i produkcyjność. Wśród gatunków drzew liściastych obcego pochodzenia dąb

czerwony zajmuje w Polsce pierwsze miejsce pod względem liczby powierzchni
introdukowanych i ogólnego areału uprawy.

Dzięki szybkości wzrostu i dużej witalności gatunek ten łatwiej opiera się konkurencji

otaczających go roślin.

Czereśnia ptasia, trześnia (Prunus avium)

Zasięg i występowanie. Czereśnia ptasia występuje w znacznej części Europy,

za wyjątkiem północy. Głównym obszarem jej występowania jest środkowa i południowo-
wschodnia Europa (Bałkany). Trześnia występuje także w południowo-zachodniej Azji,
głównie na Kaukazie i w północno-wschodnim Iranie. Występuje także w północno-
wschodniej Afryce, na bardzo ograniczonym obszarze.

Czereśnia ptasia rośnie na nizinach, jak i na pogórzu oraz w dolnych partiach gór.

W Alpach sięga do 1700 (2000) m n.p.m.

W Polsce trześnia osiąga pół granicę swojego zasięgu, która przebiega wzdłuż linii:

Zielona Góra – Nowa Sól – Głogów – Ostrów Wielkopolski – Częstochowa – Skarżysko
Kamienna – Dębin – Lubartów – Chełm Lubelski.

W naszym kraju trześnia jest charakterystycznym dla piętra pogórza, niższych partii regla

dolnego oraz na niżu. W górach występuje do mniej więcej do wys. 400–600 m n.p.m.

Wymagania siedliskowe. Wymaga nasłonecznienia, nie znosi ocienienia. Jest

umiarkowanie ciepłolubna, odporna na ekstrema temperatur. Wymaga żyznych, stosunkowo
wilgotnych, średnio głębokich lub głębokich, wapiennych gleb.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Siedliskowe typy lasu i znaczenie w drzewostanie. Stanowi ona domieszkę produkcyjną

i biocenotyczną do podstawowych gatunków lasotwórczych, najczęściej dębu, grabu, bukai
jodły na siedliskach lasu świeżego, lasu wyżynnego oraz lasu górskiego.

Trześnia wyraźnie unika siedlisk borowych. Jedynym zbiorowiskiem borowym, w którym

rzadko występuje, jest wyżynny bór mieszany.

Trześnia może być bardzo wartościową domieszką uszlachetniającą, której cenne drewno

jest bardzo poszukiwane. Trześnia odgrywa ważną rolę w estetyce lasu i kształtowaniu
krajobrazu.

Wrażliwość na zanieczyszczenia przemysłowe. Czereśnia ptasia rzadko była obiektem

badań wpływu imisji przemysłowych na jej wzrost. Należy do gatunków:

−

wrażliwych na oddziaływanie SO

−

wrażliwych na oddziaływanie HF.
Wzrost. Drzewo rośnie do 40 roku życia szybko, swój rozwój kończy w wieku około

50–60 lat. W zwarciu osiąga wysokość nawet do 25m, zwykle 16–20 m, do 50 cm grubości
oraz wiek 80–90 lat. Posiada dużą zdolność odroślową, jednak nie wykształca odrostów
korzeniowych. Ukorzenia się niezbyt głęboko. Żyje stosunkowo krótko, dlatego
w drzewostanie pełni rolę domieszki czasowej.

Jabłoń dzika, płonka (Malus sylvestris)

Zasięg i występowanie. Jabłoń dzika występuje w znacznej części Europy, od środkowej

Norwegii i północnej Szkocji na północy, po wybrzeża Morza Śródziemnego na południu.
W

europejskiej

części

Rosji

płonka

rośnie

znacznym

obszarze

Niżu

Wschodnioeuropejskiego dochodząc na wschodzie do Kujbyszewa i Wołgogradu oraz
do Krymu na południu.

Płonka jest domieszką w drugim piętrze lasów mieszanych. Częściej można ją spotkać

na obrzeżach lasu i na polanach.

W Polsce występuje w rozproszeniu na terenie całego kraju, w postaci pojedynczej

domieszki. Rośnie na nizinach i na Pogórzu Karpackim i Pogórzu Sudeckim. W górach
występuje rzadko, nie przekracza 900m n.p.m.

Wymagania siedliskowe. Płonka najlepiej rośnie w umiarkowanie ciepłych warunkach

klimatycznych. Jest drzewem światłożądnym znoszącym ocienienie tylko okresowo,
w młodości. Wymaga gleb świeżych, głębokich, zasobnych w składniki pokarmowe. Najlepiej
rośnie na bogatych w związki zasadowe glebach brunatnych. Unika gleb zabagnionych.
Odporna na mróz i suszę.

Siedliskowe typy lasu i znaczenie w drzewostanie. Wprowadzając płonkę do lasu należy

pamiętać, że nawet w optymalnych warunkach pozostaje ona zwykle w drugim piętrze
drzewostanu.

Najodpowiedniejsze warunki znajduje płonka na żyznych siedliskach lasu świeżego i lasu

wilgotnego. Jest cenną domieszką biocenotyczną. Jako gatunek biocenotyczny zaleca się ją
sadzić także na glebach uboższych, w drzewostanach mieszanych. Za pożyteczne uznaje się
wprowadzanie płonki przy drogach leśnych, na obrzeżach poletek łowieckich i podobnych
powierzchni otwartych, a głównie na obrzeżach sosnowych drzewostanów, w celu stworzenia
tzw. okrajka.

Wrażliwość na zanieczyszczenia przemysłowe. Płonka (odmiany uprawowe) należy

do drzew:

−

wrażliwych na oddziaływanie SO

−

mniej wrażliwych na oddziaływanie HF, ozonu oraz PAN.
Wzrost. Płonka jest drzewem dorastającym zwykle do 10–15 m wysokości i średnicy pnia

maksymalnie do 60 cm. W młodym wieku rośnie stosunkowo szybko. Żyje przeważnie do
60–80 lat.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Grusza pospolita (Pyrus communis)

Zasięg i występowanie. Grusza pospolita występuje głównie w środkowej i południowej

części Europy. Północna granica jej występowania przebiega przez Wyspy Brytyjskie,
Szlezwig-Holsztyn i Łotwę, dociera do Wołgi, Donu i Krymu. Południowa granica zasięgu
przebiega wzdłuż wybrzeża Morza Śródziemnego.

W Polsce grusza jest gatunkiem przechodnim, występującym na obszarze całego kraju,

jednak poza wyższymi partiami gór. Brak jej w Tatrach i przyszczytowych partiach
Karkonoszy. W innych położeniach górskich pojawia się sporadycznie. Gatunek ten tylko
wyjątkowo przekracza wysokość 1000 m n.p.m. (Gorce pod Lubaniem).

Wymagania siedliskowe. Grusza występuje w warunkach klimatu umiarkowanie

kontynentalnego środkowej i wschodniej Europy. Jest drzewem umiarkowanie światłożądnym,
znoszącym w młodości pewne ocienienie. Preferuje na ogół siedliska żyzne, bogate w składniki
pokarmowe, zasobne w wapń, zasadowe. Przywiązana jest do gleb zasobnych, bogatych w
próchnicę i sole mineralne.

Siedliskowe typy lasu i znaczenie w drzewostanie. Grusza rośnie w lasach żyznych,

świetlistych, odpowiadających siedlisku lasu świeżego i lasu mieszanego świeżego. Występuje
także w lesie łęgowym. Mimo, że grusza lubi siedliska żyzne, spotyka się ją także w borach
mieszanych.

Gruszę zaleca się wprowadzać obok jabłoni, klonu, lipy i jawora jako domieszkę

pomocniczą na siedliska boru mieszanego świeżego.

Wrażliwość na zanieczyszczenia przemysłowe. Grusza zaliczana jest do gatunków mniej

wrażliwych na oddziaływanie SO

i HF.

Wzrost. Grusza jest drzewem dorastającym do 20 m wysokości i osiągającym 100 cm

pierśnicy. Żyje długo, bo nawet ponad 200 lat. Najszybciej rośnie w pierwszych 50–60 latach,
a później przyrost prawie całkowicie ustaje.

Jarząb pospolity (Sorbus aucuparia)

Zasięg i występowanie. Jarząb pospolity rośnie niemal w całej Europie – sięga przy tym

bardzo daleko na północ, aż prawie po polarną granicę lasu. Występuje w Europie, Azji
Mniejszej, na Krymie, Kaukazie, a także w północnej Afryce. Rośnie na niżu jak i w wyższych
położeniach górskich.

W Polsce występuje na całym niżu w lasach i zaroślach, a w górach – po strefę

kosodrzewiny. W Tatrach rośnie do 1780 m n.p.m.

Wymagania siedliskowe. Jarząb jest gatunkiem, który znosi niskie temperatury północy

i upały południa. Jest tolerancyjny pod względem wymagań siedliskowych. Gatunek
światłożądny. Wymagania świetlne zależą od zajmowanego siedliska i wieku drzewa. Jest
bardzo wytrzymały na niskie temperatury, nie cierpi też od śniegołomów. Wymagania glebowe
jarzębu pospolitego są bardzo niewielkie. Rośnie nawet na suchych, ubogich
i kwaśnych glebach, chociaż najlepiej rozwija się na glebach próchniczych, strukturalnych,
dobrze napowietrzonych i odpowiednio wilgotnych.

Siedliskowe typy lasu i znaczenie w drzewostanie. Na niżu występuje prawie we

wszystkich siedliskowych typach lasu, z wyjątkiem boru suchego oraz siedlisk bagiennych (bór
bagienny, bór mieszany bagienny, las łęgowy, ols jesionowy). W górach rośnie także
we wszystkich siedliskowych typach lasu oraz w strefie kosodrzewiny. Jarzębina jest cenną
domieszką biocenotyczną oraz pomocniczą. W drzewostanach starszych występuje
w warstwie podszytu.

Wrażliwość na zanieczyszczenia przemysłowe. Jarząb uznawany jest za gatunek:

−

mniej wrażliwy na oddziaływanie ozonu i PAN,

−

umiarkowanie wrażliwy na NaCl.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wzrost. W młodości na właściwych siedliskach rośnie szybko. Około 20–30 roku życia

przyrost na wysokość zdecydowanie słabnie. Żyje stosunkowo krótko 80–100 lat.

Leszczyna pospolita (Corylus avellana)

Leszczyna spełnia w lesie bardzo ważną rolę biocenotyczną i fitomelioracyjną. Osłania

glebę, dostarcza dużych ilości dobrze rozkładającej się ściółki. Jest ostoją dla ptaków,
a jej orzechy są bazą pokarmową dla wielu gatunków zwierząt (orzechówka, wiewiórka).

Leszczynę można sadzić pod okap odpowiednio rozrzedzonego, starszego drzewostanu

jako podszyt lub domieszkę w uprawach zakładanych na gruntach porolnych.

Zasięg i występowanie. Leszczyna swym zasięgiem obejmuje prawie całą Europę,

z wyjątkiem północnej części Skandynawii, południowej Hiszpanii. Dochodzi do Uralu,
na Krym i Kaukaz.

W Polsce występuje w stanie dzikim w całym kraju; w Karpatach sięga do 900–1000 m

n.p.m., natomiast w Tatrach i na Podhalu prawie nie spotykana. Rośnie często jako najwyższe
piętro podszytu w lasach dębowo-grabowych i sosnowo-dębowych.

Wymagania siedliskowe. Leszczyna nie ma żadnych wymagań glebowych. Lubi gleby

dość żyzne i wilgotne oraz zasobne w węglan wapnia (rędziny). Jest światłożądna, ale dobrze
znosi ocienienie.

Drzewiaste leszczyny są stosunkowo odporne na spaliny samochodowe i z tego względu

często sadzone jako drzewa uliczne.

Wzrost. Leszczyna pospolita to wysoki krzew sięgający 2–5 m, czasami rośnie także jako

małe drzewo dorastające 10 m wysokości. Leszczyna do 5 roku życia rośnie powoli.
Najwyższy przyrost wykazuje między 5–10 rokiem. Żyje najwyżej do 60–80 lat. Daje obfite
odrośle z pnia i korzeni. Jest gatunkiem płytko ukorzeniającym się.

Głóg jednoszyjkowy (Crataegus monogyna)

Zasięg i występowanie. Głóg jednoszyjkowy występuje prawie w całej Europie,

za wyjątkiem północnej Skandynawii oraz północnej Afryki, Azji Mniejszej i Kaukazu.
W Polsce w stanie różnego rodzaju gruntach poza lasem.

Rośnie w mieszanych lasach liściastych i iglastych, często na obrzeżach lasów,

w zadrzewieniach śródpolnych, zaroślach i przy drogach.

Wymagania siedliskowe. Głóg jednoszyjkowy lubi żyzne, wapienne, próchniczne gleby,

lecz może rosnąć także na glebach suchych, kamienistych, piaszczystych. Lepiej rośnie
na glebach bardziej zwięzłych i odpowiednio wilgotnych. Preferuje obszary o wysokich
opadach, głównie na nizinach. Gatunek światłolubny, znoszący niewielkie ocienienie.
Wytrzymały na suszę, nie cierpi wskutek niskiej temperatury w okresie zimowym.

Wzrost. Głóg jednoszyjkowy to ciernisty, duży lub średniej wielkości krzew, czasami

małe drzewo z krzywym pniem i szeroko rozpostartą, nisko osadzoną koroną. Gatunek
głęboko ukorzeniający się. Jako drzewo może osiągnąć 10 m wysokości, jak również wiek
kilkuset lat.

Głóg dwuszyjkowy (Crataegus laevigata syn. oxyacantha)

Zasięg i występowanie. Występuje w zachodniej Europie, na północ sięgając

do południowo-zachodniej i południowej Anglii oraz południowej Skandynawii. W Polsce
osiąga wschodnią granicę zasiedlenia. W kraju spotykany rzadziej niż głóg jednoszyjkowy
i głównie na zachodzie kraju oraz niższych położeniach górskich.

Rośnie w lasach liściastych, borach sosnowych, na skraju lasów, w zaroślach,

na polanach.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wymagania siedliskowe. Głóg dwuszyjkowy jest gatunkiem klimatu morskiego. Dobrze

rośnie na żyznych, próchniczych, świeżych, wapiennych glebach. Wymagania glebowe głogu
dwuszyjkowego są mniejsze niż głogu jednoszyjkowego, gdyż może on rosnąć nawet
na glebach piaszczystych. Gatunek umiarkowanie cienioznośny. Jest odporny na mróz i suszę.

Wzrost. Głóg dwuszyjkowy to ciernisty, masywny krzew, rzadko drzewo

nie przekraczające 8m wysokości. W ciągu 2 lat rośnie bardzo powoli, później przyrost
wzmaga się, lecz wkrótce znów słabnie. Żyje długo, do 200 lat.

Czeremcha pospolita (Padus avium = Prunus padus)

Czeremcha pospolita jest cennym gatunkiem leśnym, wpływającym bardzo korzystnie na

poprawienie struktury gleby, umacniającym brzegi cieków wodnych i przeciwdziałającym
erodowaniu różnego rodzaju zboczy. Może być stosowana na odpowiednich stanowiskach
przy zalesianiu gruntów porolnych.

Zasięg i występowanie. Gatunek szeroko rozprzestrzeniony w Europie i w Azji, w której

sięga przez Syberię po Kamczatkę.

W Polsce jest gatunkiem pospolitym. Najczęściej występuje nad brzegami wód

i w wilgotnych lasach, gdzie rośnie z olszą czarną, kaliną koralową, kruszyną pospolitą
i innymi gatunkami liściastymi.

Wymagania siedliskowe. Wymaga żyznych, świeżych do wilgotnych, próchniczych gleb.

Umiarkowanie znosi ocienienie.

Wzrost. Czeremcha pospolita to duży krzew lub małe, do średniej wielkości drzewo

dorastające do 15m wysokości. Rośnie bardzo szybko do 20–30 lat. Żyje do 60–80 lat.

Czeremcha amerykańska (Prunus serotina)

Czeremcha amerykańska może być stosowana jako domieszka w lasach w formie

podszytów i podrostów.

W Polsce, jak i w większości krajów europejskich, czeremcha amerykańska nie spełniła

pokładanych w niej nadziei. Z uwagi na wzrost jak i jakość techniczną pni zawiodła jako leśny
gatunek produkcyjny.

Zasięg i występowanie. Zasięg tego gatunku obejmuje prawie połowę powierzchni USA.

Gatunek ten został sprowadzony do Europy w pierwszej połowie XVII wieku.

Wymagania siedliskowe. Czeremcha amerykańska dobrze rozwija się na świeżych,

żyznych próchniczych glebach. Może także rosnąć na glebach piaszczystych i suchych. Dla tej
cechy została sprowadzona do Polski (oraz innych krajów europejskich) i była sadzona
w lasach sosnowych na ubogich siedliskach. Jest gatunkiem umiarkowanie światłożądnym.
Nieznacznie cierpi z powodu przymrozków późnych i wczesnych. Dobrze znosi nadmierną
wilgotność gleby. Jest wrażliwa na pożary.

Wzrost. Czeremcha amerykańska to duży krzew lub drzewo dorastające w Polsce do

20m. Gatunek bardzo szybko rosnący.

Trzmielina pospolita (Evonymus europaea)

Trzmielina pospolita należy do eurosyberyjskich elementów florystycznych. W Europie

występuje najczęściej w towarzystwie śliwy tarniny, róży dzikiej, ligustru pospolitego i derenia
świdwy. Cenny gatunek dający schronienie ptakom. Czasami sadzona jest w celu umacniania
wydm i skarp.

Zasięg i występowanie. Występuje w Europie Zachodniej i Środkowej, a także na Krymie

i na Kaukazie. Trzmielina pospolita jest gatunkiem pospolitym w Polsce na nizinach
i w niższych położeniach górskich, gdzie rośnie na wysokości do około 500 m n.p.m.
w Beskidach, w Tatrach dochodzi do wysokości 760m n.p.m. Występuje często w olszynach

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

i lasach łęgowych, spotykana w zaroślach, na skałach, pastwiskach, brzegach rzek,
w żywopłotach.

Wymagania siedliskowe. Rośnie na glebach gliniastych, głębokich, wilgotnych, bogatych

w wapń glebach. Dobrze znosi ocienienie. Całkowicie odporna na mrozy.

Wzrost. Rozłożysty krzew, rzadziej małe drzewo. Osiąga wysokość 1,7–6 m. System

korzeniowy płytki, gęsty, rozległy. Ma dużą zdolność odroślową.

Trzmielina brodawkowata (Evonymus verrucosa)

Zasięg i występowanie. Występuje w Europie Środkowej i Wschodniej, a także

w zachodniej Azji. Trzmielina brodawkowata występuje w Polsce na całym prawie niżu (brak
jej w zachodniej części kraju, w części poznańskiego, Śląska i Pomorza), rzadziej natomiast
w niższych położeniach górskich. Przez ziemie polskie przebiega północno-zachodnia granica
zasięgu.

Wymagania siedliskowe. Ten gatunek ma mniejsze wymagania glebowe niż trzmielina

europejska. Spotykana jest również na glebach piaszczystych. Preferuje gleby głębokie,
wilgotne i zasobne w wapń. Ocienienie znosi dość dobrze. Dobrze znosi mroźne zimy oraz
silne susze w lecie. Rośnie w lasach liściastych i iglastych, zaroślach, na skrajach lasów
i w przerzedzonych drzewostanach.

Wzrost. Krzew o wysokości 1,7–2,7 m z brodawkowatymi gałązkami. Wzrost powolny.

Szakłak pospolity (Rhamnus catharticus)

Zasięg i występowanie. Szakłak pospolity występuje prawie w całej Europie. Na północy

sięga do Norwegii i Szwecji, na południu do Hiszpanii, Sycylii, Grecji i Algierii, na wschód
po zachodnią Syberię.

W Polsce rośnie na całym niżu, rzadziej w niższych położeniach górskich. Spotykany

w widnych lasach, jako podszyt, oraz na skrajach drzewostanów.

Wymagania siedliskowe. Lubi kamieniste, wapienne gleby. Nie znosi gleb wilgotnych,

z wodą zastojową. Gatunek światłożądny – rośnie na słonecznych, kamienistych,
południowych i wschodnich stokach.

Szakłak pospolity spotyka się w podszycie tzw. świetlistych dąbrów, w których

drzewostan tworzy dąb bezszypułkowy z domieszką sosny zwyczajnej. W podszycie obok
szakłaka spotyka się również jarząb pospolity, gruszę pospolitą, głogi oraz śliwę tarninę.
Gatunek ten może być wykorzystywany jako domieszka biocenotyczna przy zakładaniu upraw
leśnych na gruntach porolnych. Poza lasem polecany jest na żywopłoty i niecięte szpalery.

Wzrost. Krzew z ciernistymi, wzniesionymi gałązkami, także małe drzewo,

z zakrzywionym pniem i nieregularną, luźną korą. Rośnie powoli, osiąga wysokość 2–3m, jako
krzew, 8m jako drzewo. Dożywa ponad 100 lat.

Kruszyna pospolita (Frangula alnus)

Zasięg i występowanie. Kruszyna występuje prawie w całej Europie. Na północ sięga

do Irlandii, Skandynawii i Laponii, na wschód po zachodnią Syberię, na południe po Hiszpanię,
Włoch i Azję Mniejszą. W Polsce pospolita na nizinach, rzadsza w górach. Występuje jako
podszyt w lasach i zaroślach.

Wymagania siedliskowe. Lubi gleby bezwapienne, świeże do wilgotnych, znosi także

bagniste, torfowe. Wrażliwa na przymrozki i silne ocienienie.

Jest składnikiem podszytu w olsach, lasach mieszanych i borach mieszanych.

W podszycie obok kruszyny pospolitej spotyka się jarząb pospolity, kalinę koralową, wierzby.
Kruszynę wprowadza się jako domieszkę biocenotyczną przy zakładaniu upraw na gruntach
porolnych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wzrost. Duży krzew (do 4 m) lub małe drzewo do 7 m) z miotlastą koroną. W młodości

rośnie szybko, dożywa ponad 60 lat.

Bez czarny (Sambucus nigra)

Bez czarny spełnia pozytywną rolę w biocenozie lasu. Dostarcza cennej ściółki oraz

owoców stanowiących pokarm dla ptactwa. W lasach łęgowych tworzy podszyt.

Pospolity na obrzeżach lasów, w zaroślach i żywopłotach, nad brzegami wód.

Zasięg i występowanie. Występuje prawie w całej Europie z wyjątkiem skrajnej północy,

w Afryce Północnej i w Azji Zachodniej. Bez czarny jest gatunkiem pospolitym w całej Polsce
w lasach i zaroślach. W górach sięga aż po regiel górny.

Wymagania siedliskowe. Rośnie na żyznych glebach bogatych w azot i wapń. Wymaga

gleb próchnicznych. Gatunek cienioznośny, nie znosi suchego powietrza.

Wzrost. Duży krzew lub małe drzewo z krzywym pniem. System korzeniowy

powierzchniowy. Ma dużą zdolność odroślową. Rośnie bardzo szybko, zwłaszcza
na wilgotnych i żyznych glebach.

Bez koralowy (Sambucus racemosa)

Liście bzu koralowego przy rozkładzie dostarczają dużo słodkiej próchnicy. Jego owoce

są chętnie zjadane przez ptaki. Dzięki dużemu i gęstemu ulistnieniu spełnia on w lesie rolę
glebochronną przed zarastaniem jej przez roślinność zielną. Spotykany w podszycie w lesie
wilgotnym i lesie łęgowym w drzewostanie dębowym i jesionowo-dębowym. Bardzo pożądane
jest wprowadzenie bzu koralowego przy zalesianiu nieużytków porolnych, uwzględniając jego
naturalne występowanie w Polsce.

Zasięg i występowanie. Występuje w środkowej i południowej Europie. W Alpach

dochodzi do wysokości 1400 m n.p.m.

W Polsce w stanie dzikim spotykany najczęściej w górach (aż do górnej granicy

kosodrzewiny) oraz w południowej części niżu. Na północy kraju rzadki: wyspowe stanowiska
spotyka się na Pomorzu.

Wymagania siedliskowe. Wymagania względem gleby i wilgoci ma średnie. Wymaga

gleb świeżych, żyznych, gliniastych. Rośnie także na glebach suchych i kamienistych. Jest
odporny na mróz i suszę, cienioznośny.

Wzrost. Średniej wielkości krzew nie przekraczający 4m wysokości. Korzenie szeroko

rozpostarte. Rośnie szybko i daje liczne odrosty korzeniowe.

Tawlina jarzębolistna (Sorbaria sorbifolia)

Zasięg i występowanie. Pochodzi z Azji, gdzie występuje od Uralu po Ocean Spokojny.

Rośnie tam najczęściej na brzegach rzek i strumieni oraz stanowi podszyt w niezbyt gęstych
lasach iglastych i liściastych. W zachodniej Europie oraz w Ameryce Północnej hodowana
bywa jako roślina ozdobna w parkach.

Wymagania siedliskowe. Potrzebuje gleby przepuszczalnej i świeżej. Rośnie również

na glebie suchej. Dobrze rośnie w pełnym słońcu, lecz znosi także lekkie zacienienie.

Tawlina powinna być wprowadzana przede wszystkim na siedliska borów suchych

i świeżych, a także na zdegradowanych partiach innych siedlisk, na których zawodzą bardziej
znane krzewy podszytowe.

Wzrost. Krzew tawliny osiąga wysokość 1,5–2 m, rzadko 3 m. Jest krzewem słabo

ugałęzionym, którego boczne pędy są wzniesione.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie gatunki nazywamy rodzimymi, a jakie introdukowanymi?
2. Jaki jest zasięg europejski sosny, modrzewia, świerka, dębu szypułkowego

i bezszypułkowego, buka, olszy, klonów, topól, lip?

3. Jakie wymagania siedliskowe mają sosna, modrzew, świerk, dąb szypułkowy

i bezszypułkowy, buk, olsze, klony, topole?

4. Jakie są wymagania poszczególnych gatunków do światła, wody, temperatury oraz

klimatu?

5. Jakie znaczenie maja poszczególne gatunki w drzewostanie i siedliskowych typach lasu?
6. Jaka jest wrażliwość na zanieczyszczenia przemysłowe poszczególnych gatunków drzew

i krzewów?

7. Jaką wrażliwość na zagrożenia biotyczne i abiotyczne maja poszczególne gatunki?
8. Jakie jest znaczenie gatunków introdukowanych w gospodarce leśnej?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zaznacz na dostarczonej przez nauczyciela mapie Polski zasięg modrzewi, buka, klonów

i świerka. Porównaj zasięgi gatunków oraz granice krain z mapami średnich opadów
i potencjalnych siedlisk leśnych dostarczonych przez nauczyciela.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zamieścić na konturowej mapie Polski granicę zasięgu drzew korzystając z opisu

zamieszczonego w poradniku dla ucznia,

2) poprzez nakładanie przezroczystych map wybranych cech klimatycznych sformułować

wnioski np.: Na występowanie buka ma wpływ średni opad roczny, widać wyraźnie, że...,

3) przedstawić wykonane mapy i wnioski.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

mapy: konturowa Polski, średnich opadów rocznych (na folii przezroczystej),
potencjalnych siedlisk leśnych (na folii przezroczystej),

−

flamastry.

Ćwiczenie 2

Na podstawie dostarczonej przez nauczyciela dokumentacji fotograficznej obrazującej

drzewostany świerkowe, jodłowe, modrzewiowe z różnych regionów Polski, scharakteryzuj
różnice w budowie drzewostanów, pokroju drzew i kształcie korony.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) dokładnie przyjrzeć się drzewostanom poszczególnych gatunków,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2) pogrupować zdjęcia według regionów Polski, np.: świerki z terenów górskich,

wyżynnych, nizinnych,

3) opisać różnice w budowie drzewostanów, pokroju drzew i kształcie korony,
4) przedstawić wykonane mapy i wnioski.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

zdjęcia drzewostanów różnych gatunków,

−

kartki,

−

długopis.

Ćwiczenie 3

Rozpoznaj rośliny drzewiaste z zielnika dostarczonego przez nauczyciela. Omów ich

znaczenie gospodarcze.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przyjrzeć się roślinom,
2) oznaczyć je przy użyciu klucza do rozpoznawania roślin,
3) omówić znaczenie gospodarcze.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

zielnik,

−

klucz do rozpoznawania roślin,

−

kartki papieru,

−

długopis, ołówek.

Ćwiczenie 4

Rozpoznaj rośliny krzewiaste z zielnika dostarczonego przez nauczyciela. Określ ich

znaczenie gospodarcze.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przyjrzeć się roślinom,
2) oznaczyć je przy użyciu klucza do rozpoznawania roślin,
3) określ znaczenie gospodarcze.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

zielnik,

−

klucz do rozpoznawania roślin,

−

kartki papieru,

−

długopis, ołówek.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 5

Rozpoznaj siewki roślin drzewiastych dostarczone przez nauczyciela na podstawie klucza

do oznaczania roślin. Omów różnice w budowie siewek gatunków iglastych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przyjrzeć się siewkom,
2) po barwie i liczbie liścieni oznaczyć gatunek drzewa,
3) w kluczu do rozpoznawania odszukać zdjęcia i opisy tych drzew,
4) zapamiętać rozpoznane gatunki, nauczyć się ich charakterystycznych cech,
5) omówić różnice w budowie siewek gatunków iglastych.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

zielnik,

−

klucz do rozpoznawania roślin,

−

zdjęcia i opisy roślin,

−

kartki papieru,

−

długopis, ołówek.

Ćwiczenie 6

Rozpoznaj siewki roślin krzewiastych dostarczone przez nauczyciela na podstawie klucza

do oznaczania roślin. Omów znaczenie krzewów w drzewostanie.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przyjrzeć się siewkom,
2) po barwie i liczbie liścieni oznaczyć gatunek drzewa,
3) w kluczu do rozpoznawania odszukać zdjęcia i opisy tych krzewów,
4) zapamiętać rozpoznane gatunki, nauczyć się ich charakterystycznych cech,
5) omówić znaczenie krzewów w drzewostanie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

zielnik,

−

klucz do rozpoznawania roślin,

−

zdjęcia i opisy roślin,

−

kartki papieru,

−

długopis, ołówek.

Ćwiczenie 7

Na podstawie dostarczonej przez nauczyciela dokumentacji fotograficznej obrazującej

drzewostany z różnych regionów Polski, scharakteryzuj wpływ siedliska na wzrost i rozwój
drzew i krzewów leśnych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) dokładnie przyjrzeć się drzewostanom poszczególnych gatunków,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2) pogrupować zdjęcia według regionów Polski, np.: z terenów górskich, wyżynnych,

nizinnych, terenów przemysłowych, gruntów podmokłych, itp.,

3) opisać różnice w budowie drzewostanów, pokroju drzew i kształcie korony,
4) przedstawić wnioski wpływu siedliska na wzrost i rozwój drzew i krzewów leśnych.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

zdjęcia drzewostanów różnych gatunków,

−

podręcznik hodowli lasu,

−

kartki,

−

długopis.

Ćwiczenie 8

Na podstawie Poradnika opracuj tabelę, w której określisz wykorzystanie gatunków

introdukowanych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać informacje o gatunkach introdukowanych,
2) pogrupować gatunki według ich znaczenia,
3) wypełnić tabelę,
4) przedstawić wykonane zadanie.

Cecha badana

Gatunki

Drzewostany

Zadrzewienia

Plantacje

Tereny zdegradowane przemysłowo

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

tabela do wypełnienia,

−

kartki,

−

długopis.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) określić granice naturalnego występowania gatunków drzew i krzewów

w Europie i w Polsce?



2) scharakteryzować zmienność wewnątrzgatunkową na przykładzie

ważniejszych klimatypów?



3) scharakteryzować wymagania ważniejszych drzew i krzewów

w odniesieniu do światła, gleby, wody, temperatury i klimatu?



4) określić wrażliwość na zanieczyszczenia przemysłowe poszczególnych

gatunków drzew i krzewów?



5) określić, jakie znaczenie mają poszczególne gatunki w drzewostanie

i siedliskowych typach lasu?



6) ocenić wrażliwość na zagrożenia biotyczne i abiotyczne

poszczególnych gatunków?



7) określić znaczenie gatunków introdukowanych w gospodarce leśnej?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 30 zadań testowych wielokrotnego wyboru.
5. Zadania 4, 6, 8, 9, 14, 17 są z poziomu ponadpodstawowego.
6. W każdym zadaniu znajduje się jedna prawidłowa odpowiedź.
7. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi.
8. Prawidłowe odpowiedzi zaznacz znakiem X.
9. Błędne odpowiedzi zakreśl kółkiem i ponownie zaznacz prawidłową.
10. Na rozwiązanie testu masz 45 minut.

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Najodporniejszymi gatunkami liściastymi w stosunku do wiatru są

a) wiąz.
b) lipa.
c) klon.
d) dąb.

2. Wietrzną erozję gleby powstrzymują

a) gatunki iglaste.
b) gatunki liściaste.
c) gatunki iglaste oprócz świerka.
d) gatunki liściaste oprócz jesionu.

3. Gatunkami odpornymi na emisje przemysłowe są

a) jodła pospolita, lipa szerokolistna, świerk pospolity.
b) modrzew japoński, sosna czarna, klon polny.
c) dąb szypułkowy, klon zwyczajny, olsza czarna.
d) jarząb, kasztanowiec, świerk kłujący.

4. Wyspowe występowanie jodły poza granicą zwartego zasięgu jest wynikiem

a) ponadnaturalnej hodowli lasu w rezerwacie częściowym.
b) szczególnie sprzyjających warunków siedliskowych w tym rejonie.
c) większej niż przeciętna w krainie ilości opadów.
d) zmian klimatu w okresie neolitu.

5. Dąb jest określany przez leśników mianem gatunku rosnącego

a) „w kożuchu z czapką”.
b) „bez kożucha i czapki”.
c) „w kożuchu bez czapki”.
d) „w koszulce polo”.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. Jednym z gatunków najpóźniej rozwijających się wiosną jest

a) modrzew.
b) olsza.
c) buk.
d) dąb.

7. Drzewa o dużych wymaganiach cieplnych na terenach nizinnych są

a) jodła, klon jawor, dąb bezszypułkowy.
b) świerk, brzoza brodawkowata, modrzew europejski.
c) jesion, wiąz górski, klon zwyczajny.
d) buk, lipa drobnolistna, sosna zwyczajna.

8. Gatunki o małych wymaganiach w stosunku do wody to

a) higrofity.
b) mezofity.
c) kserofity.
d) oligofity.

9. Największe wymagania w stosunku do wody mają

a) klon zwyczajny, sosna czarna, dąb bezszypułkowy.
b) wiąz górski, świerk, dąb szypułkowy.
c) olsza czarna, jodła, osika.
d) robinia akacjowa, jesion, modrzew.

10. Gatunki introdukowane mogą być wprowadzane

a) na całym terenie kraju.
b) tylko na terenach pod zanieczyszczeniami przemysłowymi.
c) w południowej części kraju ze względu na lepsze warunki termiczne.
d) na całym terenie kraju z wyjątkiem terenów chronionych, np. Leśnych Kompleksów

Promocyjnych.

11. Do gatunków światłożądnych należą

a) dąb czerwony, buk, modrzew.
b) sosna zwyczajna, osika, jesion.
c) modrzew, olsza szara, topole.
d) jodła, klon zwyczajny, brzoza omszona.

12. Gatunki o dużych wymaganiach co do żyzności gleby to

a) jesion, wiąz górski, klon jawor.
b) brzoza brodawkowata, jodła, dąb szypułkowy.
c) osika, świerk, sosna czarna.
d) topola biała, robinia akacjowa, buk.

13. Gatunkami odpornymi na przymrozki są

a) świerk, jodła brzoza.
b) klon, lipa, osika.
c) modrzew, buk, wiąz.
d) olsza, sosna, grab.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14. Sosna to gatunek o małych wymaganiach w stosunku do

a) światła.
b) siedliska.
c) wody w glebie.
d) temperatury.

15. Sosna jest gatunkiem głównym na siedliskach

a) lasowych.
b) wilgotnych.
c) borowych.
d) bagiennych.

16. Do najchętniej zgryzanych drzew przez jeleniowate należy

a) jodła.
b) sosna.
c) buk.
d) świerk.

17. Na terenie Polski przebiega jego północna granica południowego zasięgu i południowo –

północnego. Opis dotyczy
a) modrzewia europejskiego.
b) buka zwyczajnego.
c) dębu bezszypułkowego.
d) świerka pospolitego.

18. Rolę biocenotyczną i pielęgnacyjną pełnią gatunki

a) czeremcha amerykańska, jawor, klon zwyczajny.
b) jarząb, czeremcha amerykańska, dąb szypułkowy.
c) świerk, buk, jabłoń.
d) olsza szara, sosna, jodła.

19. Gatunki produkcyjne wymienione są w zestawie

a) dąb, sosna, jabłoń.
b) dąb, modrzew, buk.
c) jarząb, czeremcha amerykańska, sosna.
d) buk, dąb, olsza zielona.

20. W reglu górnym dominuje

a) jodła.
b) grab.
c) modrzew.
d) świerk.

21. Sosna jest gatunkiem współpanującym na siedlisku

a) LMWyż.
b) Lśw.
c) Lw.
d) Bśw.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

22. Dąb szypułkowy jest gatunkiem współpanującym z bukiem, jodłą, świerkiem na siedlisku

a) BMśw.
b) LMśw.
c) Lśw.
d) Lw.

23. W Polsce buk nie występuje

a) w południowej części kraju.
b) na Mazowszu.
c) w północno – wschodniej części kraju.
d) w górach.

24. Na siedlisku OlJ jesion jest

a) domieszką produkcyjną z wierzbą.
b) gatunkiem panującym z olszą.
c) gatunkiem współpanującym z wiązem.
d) gatunkiem głównym z dębem.

25. Jawor uważany jest za gatunek

a) górski.
b) wyżynny.
c) nizinny.
d) wyżynno-górski.

26. Wprowadzanie klonu zwyczajnego jest wskazane ze względów biocenotycznych na

siedlisku
a) LMśw.
b) LWyż.
c) Lw.
d) BMśw.

27. Lipa szerokolistna występuje jako domieszka fitomelioracyjna w drzewostanach złożonych

z gatunków
a) cienioznośnych.
b) światłożądnych.
c) światłolubnych.
d) cieniowytrzymałych.

28. Jedlica jest wprowadzana jako

a) gatunek główny.
b) gatunek współpanujący.
c) domieszka uszlachetniająca.
d) gatunek fitomelioracyjny.

29. Buk jest gatunkiem głównym na siedlisku

a) BMśw.
b) Bśw.
c) Ol.
d) BMG.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

30. Gatunek ten rośnie w pobliżu rzek w drzewostanach liściastych z dębem szypułkowym,

jesionem, olszą i jodłą. Opis dotyczy
a) wiązu górskiego.
b) wierzby iwy.
c) robinii akacjowej.
d) lipy drobnolistnej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko.........................................................................................................................

Określanie właściwości biologicznych i wymagań ekologicznych drzew
i krzewów

Zakreśl poprawną odpowiedź.

zadania

Odpowiedź

Punkty

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

1. Jaworski A.: Charakterystyka hodowlana drzew leśnych. Przedsiębiorstwo „Gutenberg”

1995

2. Murat E.: Poradnik hodowcy lasu. Wydawnictwo Świat 1999
3. Murat E.: Szczegółowa hodowla lasu. Wydawnictwo Świat
4. Praca zbiorowa: Monografie – Nasze drzewa leśne. PAN 1980
5. Praca zbiorowa: Nasiennictwo leśnych drzew i krzewów iglastych. Wydawnictwo Świat

1995

6. Włoczewski T., Ilmurzyński E.: Hodowla lasu. PWRiL 2003
7. Zajączkowski J.: Odporność lasu na szkodliwe działanie wiatru i śniegu. Wydawnictwo

Świat 1999

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
09 Okreslanie wlasciwosci biolo Nieznany (2)
09 Określanie właściwości materiałów odzieżowych
09 Określanie właściwości materiałów odzieżowych
biologia 17 XI 09, Chemia, Podstawy biologi, 1kolokwium
Jablon wlasciwosci biologiczne
Określanie właściwości skór, tworzyw sztucznych i skóropodobnych stosowanych w tapicerstwie
WŁAŚCIWOŚCI BIOLOGICZNE
aminy wlasciwosci, biologia, chemia organiczna
09 Określanie zasobów bazy pożytkowej
3 Okreslanie wlasciwosci uklado Nieznany
biologia 3 XI 09, Chemia, Podstawy biologi, 1kolokwium
02 Okreslanie wlasciwosci mater Nieznany (2)
04 Okreslanie wlasciwosci akust Nieznany
Wykład 06 [09.11.05], Biologia UWr, II rok, Zoologia Kręgowców
STALI O OKREŚLONYCH WŁAŚCIWOŚCIACH FIZYCZNYCH I CHEMICZNYCH - Lab 10, Studia, Materiałoznastwo, Meta
OKREŚLENIE WŁAŚCIWOŚCI TRAKCYJNYCH POJAZDÓW SAMOCHODOWYCH
amidy wlasciwosci, biologia, chemia organiczna
09 Określanie stanu odżywienia człowieka
biologia 10 XI 09, Chemia, Podstawy biologi, 1kolokwium

więcej podobnych podstron