Diametros nr 6 (grudzie 2005): 94 – 108

94

Czy zmierzch filozofii analitycznej?*

Tadeusz Szubka

Trudno raczej oczekiwa , by koniec stulecia lub nawet tysi clecia przyniósł nagł

zmian w pr dach i nurtach minionego okresu. Odnosi si to równie do filozofii i

dlatego płonne były oczekiwania, e wraz z pocz tkiem nowego stulecia i

zarazem tysi clecia pojawi si nagle nowe kierunki filozoficzne, a wielcy

my liciele czy animatorzy ycia intelektualnego na miar Edmunda Husserla,

Bertranda Russella czy Kazimierza Twardowskiego dokonaj rewolucji w filozofii.

Okazuje si , e w tej dziedzinie tych kilka lat nowego wieku niczym szczególnym

nie ró niło si od ko cowych lat minionego wieku. Z drugiej jednak strony

wydaje si , e w filozofii, po kilku czy nawet kilkunastu dekadach kontynuowania

i rozwijania przyj tych paradygmatów badawczych, potrzebne s daleko id ce

zmiany. Inaczej bowiem filozofia przerodzi si w mało inspiruj ce powtarzanie i

stosowanie tych samych rozwi za . Uwa am, e tego rodzaju zmiany s równie

potrzebne na terenie filozofii analitycznej.

1.

O rozumieniu i rozwoju filozofii analitycznej

Dobrze znane s trudno ci z odpowiednio zwi złym i tre ciwym okre leniem

filozofii analitycznej, które oddawałyby sprawiedliwo rozmaitym sposobom

u ycia tej u ytecznej i pojemnej kategorii. Trudno ci te sugeruj , aby poprzesta

na takich oto historyczno-geograficznych okre leniach tej filozofii. Filozofia

analityczna to kierunek filozofii współczesnej, obejmuj cy m.in. nast puj ce

formacje: „filozofi zdrowego rozs dku George’a E. Moore’a, atomizm logiczny

(Bertrand Russell, pierwsza filozofia Wittgensteina), empiryzm logiczny, szkoł

lwowsko-warszawsk , drug filozofi Wittgensteina, oksfordzk filozofi j zyka

* Artykuł ten (b d cy zestawieniem fragmentów przygotowywanej do druku ksi ki Filozofia

analityczna: koncepcje, metody, ograniczenia) stanowił wprowadzenie do debaty Czy zmierzch filozofii
analitycznej?, która odbyła si na forum ICF Diametros w dniach 18 – 20 listopada 2005.

Nawi zuj ce do niego głosy innych dyskutantów wraz z odpowiedzi prof. Szubki zamieszczamy
w dziale Dyskusje (przyp. red.).

Tadeusz Szubka Czy zmierzch filozofii analitycznej?

95

potocznego oraz filozofi formaln ”

2

. Według innego okre lenia filozofia

analityczna „została zapocz tkowana dziełami Fregego, Russella, Moore’a i

Wittgensteina, a obejmuje ponadto logiczny empiryzm Koła Wiede skiego,

angielsk filozofi j zyka potocznego okresu powojennego, główny nurt filozofii

ameryka skiej ostatnich dekad, a tak e powi zane z nimi ruchy na wiecie i to, co

z nich wyrosło”

3

. Mo na te powiedzie , chc c bardziej wypełni te ramy, e

filozofia analityczna to zró nicowany pod wzgl dem metodologicznym i

tre ciowym nurt filozofii współczesnej, którego prekursorami byli m.in. G. Frege i

– cz ciowo – F. Brentano, zapocz tkowany w Wielkiej Brytanii na pocz tku XX

w. (G. E. Moore, B. Russell, pó niej L. Wittgenstein), mniej lub bardziej równolegle

rozwijany na kontynencie europejskim przez Koło Wiede skie (M. Schlick, R.

Carnap, O. Neurath) oraz polsk szkoł lwowsko-warszawsk (m.in. K.

Twardowski, S. Le niewski, J. Łukasiewicz, A. Tarski, K. Ajdukiewicz); w drugiej

połowie XX w. twórczo uprawiany głównie w Stanach Zjednoczonych (W. V.

Quine, W. Sellars, D. Davidson, S. A. Kripke, D. Lewis i H. Putnam), w Wielkiej

Brytanii kontynuowany przez uczniów Wittgensteina, oksfordzk filozofi j zyka

potocznego (G. Ryle, J. L. Austin, H. P. Grice, P. F. Strawson) oraz M. Dummetta i

C. Wrighta; rozwijany tak e intensywnie w krajach skandynawskich (G. H. von

Wright, J. Hintikka) oraz w Australii i Nowej Zelandii (J. Anderson, J. J. C. Smart,

D. M. Armstrong, F. Jackson).

Z chronologicznego punktu widzenia w tak rozumianej filozofii analitycz-

nej mo na wyró ni trzy okresy rozwojowe, które s explicite wymieniane lub
implicite sugerowane przez rozmaite nowsze opracowania dotycz ce tego nurtu
filozofii współczesnej. Pierwszy znany jest powszechnie jako okres wczesnej filozofii
analitycznej. Obejmuje on w przybli eniu pierwsze trzydziestolecie XX w., a dla
tych, którzy do współczesnej filozofii analitycznej zaliczaj równie jej europejskie

antycypacje z ko ca XIX w., b dzie to w przybli eniu okres 1880–1930

4

. Cieszy si

2

Wole ski [1989] s. 31.

3

Sluga [1997] s. 17.

4

Zob. np. Reck [2002] s. IX i Lindberg [2001] s. 61–146. W podanych ramach czasowych mieszcz

si pocz tki Koła Wiede skiego i pozytywizmu logicznego, lecz nie lata najwi kszego wpływu tej

Tadeusz Szubka Czy zmierzch filozofii analitycznej?

96

on obecnie du ym zainteresowaniem historyków filozofii współczesnej

5

.

Powodem takiego stanu rzeczy jest nie tylko to, e kształtowały si wówczas idee i

koncepcje, które miały zmieni charakter i bieg filozofii współczesnej. Jest tak

równie dlatego, jak wyja nia redaktor jednej z wa niejszych prac zbiorowych

po wi conych wczesnej filozofii analitycznej, e dopiero na pocz tku XXI wieku

uzyskali my w ko cu wystarczaj cy dystans historyczny, aby na nowo spojrze na

ten okres. W konsekwencji, nie traktujemy ju jego wybitnych postaci – m.in.

Fregego, Moore’a, Russella, Wittgensteina i Carnapa – dokładnie tak samo jak

my licieli nam współczesnych. Stajemy si natomiast coraz bardziej wiadomi

tego, e ich zainteresowania i koncepcje zostały ukształtowane przez ich czas, w

sposób, który musimy jeszcze lepiej zrozumie

6

.

Drugi etap rozwoju filozofii analitycznej obejmuje dekady najwi kszej

doktrynalnej wyrazisto ci filozofii analitycznej i lata jej coraz bardziej rosn cych

wpływów. Mo na nazwa go centralnym okresem filozofii analitycznej

7

.Obejmuje on

m.in. pozytywizm logiczny w dojrzałej postaci oraz filozofi j zyka potocznego,

zarówno t rodem z Cambridge (druga filozofia Wittgensteina, pó niejsze

publikacje Johna Wisdoma), jak i t z Oxfordu (Ryle, Austin, a tak e – cz ciowo –

Grice i Strawson). Dzieje tego okresu rozwoju filozofii analitycznej nie s jeszcze

zbyt dobrze opracowane. Przywoływane s obecnie jedynie te koncepcje powstałe

w tych latach, które z takich czy innych wzgl dów s kontynuowane lub

krytykowane. W rezultacie dorobek niektórych filozofów, np. Ryle’a czy Wisdoma

jest obecnie w du ej mierze ignorowany i zapomniany.

Gdzie w połowie lub pod koniec lat sze dziesi tych okres centralny

filozofii analitycznej przechodzi w co , co nale ałoby chyba okre li mianem

odmiany filozofii analitycznej. Z tego powodu dzieje pozytywizmu logicznego zaliczane s cz sto
do drugiego okresu rozwojowego filozofii analitycznej.

5

O czym wiadczy chocia by pojawienie si nowego towarzystwa filozoficznego o nazwie History

of Early Analytic Philosophy Society (HEAPS).

6

Reck [2002] s. IX.

7

Proponuje tak Searle, który pisze, e mo na wyodr bni w filozofii analitycznej jej centralny

okres, „obejmuj cy w przybli eniu faz logicznego pozytywizmu, bezpo rednio poprzedzaj c
wojn 1939–1945 i powojenn faz analizy lingwistycznej” (Searle [1996] s. 2, w tłumaczeniu
polskim – s. 177).

Tadeusz Szubka Czy zmierzch filozofii analitycznej?

97

pó nej filozofii analitycznej. Ruch analityczny, który nigdy nie stanowił monolitu,
staje si w tym okresie jeszcze bardziej zró nicowany. Natomiast działaj cy w tym

okresie filozofowie ch tniej ni swoi poprzednicy nawi zuj do osi gni lub

niepowodze swoich poprzedników. Staraj si te nada filozofii analitycznej

bardziej systematyczn posta ni to miało miejsce w poprzednich fazach

rozwojowych tej filozofii. Rzecz jasna, okre lenie tego okresu jako pó nej filozofii
analitycznej b dzie zasadne tylko przy zało eniu, e dzieje filozofii analitycznej

powoli dobiegaj kresu i e wcze niej lub pó niej w filozofii XXI wieku pojawi

si kierunki, które zajm miejsce nurtów filozoficznych poprzedniego stulecia.

2.

O potrzebie transformacji filozofii analitycznej

Jednym z głównych motywów prowadz cych do ukształtowania si dwudziesto-

wiecznej filozofii analitycznej była kolejna próba u ci lenia filozofii i zbli enia jej

do wiedzy typowo naukowej. Wi zało si to z d eniem do znalezienia

efektywnego i racjonalnego sposobu rozstrzygni cia przynajmniej niektórych

wielowiekowych dysput filozoficznych. Nie dziwi zatem, e filozofowie

analityczni ch tnie wyst powali pod sztandarem filozofii naukowej. W najbardziej

wyrazisty sposób czynili to przedstawiciele pozytywizmu logicznego, lecz w tej

retoryce daleko w tyle nie pozostawali za nimi np. reprezentanci szkoły lwowsko-

warszawskiej, szkoły analitycznej z Cambridge (w szczególno ci Russell) czy

filozofowie analityczni z Australii. Ta analityczna próba u ci lenia filozofii cz sto

prowadziła do scjentyzmu, z którym z kolei wi zał si ahistoryzm i naturalizm.

Scjentyzm jest stanowiskiem, które mo na rozumie na wiele sposobów. Na

szcz cie nie ma tu konieczno ci wymieniania i opisywania tych ró nych interpre-

tacji i odmian scjentyzmu, a tak e ich oceny. Przedmiotem mojego zaintereso-

wania jest bowiem jedynie scjentyzm metafilozoficzny, czyli scjentyzm jako

stanowisko w sprawie ogólnego charakteru i natury filozofii. Mówi c najkrócej

jest to pogl d, który „skłania si do upodobnienia filozofii pod wzgl dem celów,

albo przynajmniej sposobów funkcjonowania, do nauk cisłych”

8

. W ród

8

Williams [2000] s. 479. Warto doda , e Bernard Williams okre la go nie tyle jako okre lony

pogl d, lecz b d c prze wiadczony o jego nietrafno ci, jako swoistego rodzaju „nieporozumienie”

Tadeusz Szubka Czy zmierzch filozofii analitycznej?

98

dwudziestowiecznych filozofów analitycznych zdecydowanym zwolennikiem tak

pojmowanego scjentyzmu był Quine. Okre lał on go jednak mianem naturalizmu,

co z uwagi na wiele innych znacze tego terminu mo e by niekiedy myl ce.

Upodobnianie czy zbli anie filozofii do nauki mo e si dokonywa na co

najmniej trzech płaszczyznach. Odpowiednio do tego mo na mówi o trzech

przejawach czy nawet odmianach scjentyzmu metafilozoficznego.

Po pierwsze, jest to scjentyzm dotycz cy sposobu prowadzenia dyskursu

filozoficznego i pisania tekstów filozoficznych. Williams okre la taki scjentyzm

mianem stylistycznego i w dowcipny sposób, na przykładzie rozpowszechnionego
manieryzmu w filozofii umysłu, argumentuje, e bynajmniej nie prowadzi on do

wprowadzania wy szego stopnia cisło ci do dyskursu filozoficznego.

Jest wprost przeciwnie: poniewa scjentystyczna filozofia umysłu nie mo e wcieli

w ycie rygorów, które w pierwszym rz dzie wła ciwe s dla neurofizjologii, dla

procedur eksperymentalnych, to prace filozofów w tym stylu faktycznie b d

najprawdopodobniej przypomina inny dobrze znany fenomen kultury naukowej,

jakim s dywagacje naukowców, kiedy nie pełni swoich obowi zków, czyli

niedbałe, ogólnikowe uwagi wygłaszane niekiedy przez naukowców w trakcie

swobodnych pogadanek. S one cz sto bardzo interesuj ce, lecz jest tak dlatego, e

s to uwagi naukowców, którzy nie zajmuj si akurat tym, co zwykle robi . Nie

ma specjalnego powodu, aby oczekiwa takiego samego zainteresowania

uwagami filozofów, którzy bynajmniej nie zafundowali sobie urlopu od swojej

normalnej pracy, lecz których jedynym zaj ciem jest wygłaszanie takich uwag

9

.

Williams nie podaje konkretnych przykładów owych uwag, w które obfituj

popularne pogadanki naukowców i które staraj si na ladowa przedstawiciele

filozofii umysłu. Łatwo jednak domy li si , e w pierwszym przypadku chodzi o

ogólnikowe stwierdzenia, e np. podstaw wiata jest energia lub e wszech wiat

ma natur matematyczn . Natomiast w drugim przypadku b d to np. ogólne

zasady dotycz ce zamkni cia lub domkni cia przyczynowego dziedziny fizycznej,

(ibid., s. 479). W moich wywodach staram si unika takiego przes dzania sprawy z góry,
aczkolwiek pod wieloma wzgl dami w pełni zgadzam si z ustaleniami Williamsa.

9

Ibid., s. 479–480.

Tadeusz Szubka Czy zmierzch filozofii analitycznej?

99

superweniencji sfery mentalnej na sferze fizycznej itp. do których scjentystyczni

filozofowie odwołuj si niejednokrotnie jak do dobrze potwierdzonych praw

naukowych.

Zwolennicy scjentyzmu stylistycznego, aczkolwiek nie tylko oni, w bardzo

charakterystyczny sposób pisz swoje teksty naukowe. Pod hasłem hołdowania

ideałom cisło ci i eliminacji nieporozumie w filozofii, a tak e uzasadniania

głoszonych przez siebie twierdze , zaraz po ich przedstawieniu przyst puj do

rozpatrywania wszelkich mo liwych zarzutów, jakie mo na przeciw nim

wysun i ich odpierania. Nie ulega najmniejszej w tpliwo ci, e ka dy rzetelny

filozof musi wnikliwie rozpatrywa zarzuty, jakie mo na sformułowa pod

adresem jego pogl dów i stara si je odeprze . Nie oznacza to jednak, e

wszystkie one musz by po kolei rozpatrywane w pisanych przez niego pracach.

W ostatecznej ich redakcji mog zosta usuni te, podobnie jak, by skorzysta z

porównania Williamsa, usuwane jest rusztowanie, które było niezb dne do

zbudowania budynku, lecz kiedy budynek jest ju wyko czony zostaje po prostu

rozebrane

10

. Rzecz jasna jest sporo racji w tym, e ródłem takiego przesadnie

argumentacyjnego stylu prac filozofów analitycznych jest nie tylko scjentyzm (styl

taki propagowali np. Moore i Strawson, których przecie trudno uzna za

zwolenników scjentyzmu). Z pewno ci równie wa nym ródłem jest ch

uprzedzenia polemik, jakie mog si pojawi ze strony innych filozofów i

zwi kszenia tym samym stopnia akceptacji propagowanych pogl dów. Nie bez

znaczenia jest tak e coraz mocniejsza presja regularnego i cz stego publikowania,

co zach ca do rozwijania w form artykułu nawet najbardziej prostych i

skromnych pomysłów. Wszelkie mo liwie zarzuty (nawet najbardziej wydumane)

i odpowiedzi słu wówczas po prostu za swoist zasłon dymn oraz za

niezawodny sposób powi kszania obj to ci przygotowywanego artykułu czy

rozprawy. Nie kwestionuj c jednak tych bardziej i mniej szlachetnych powodów

stosowania takiego wysoce argumentacyjnego stylu prac z filozofii analitycznej,

nie mo na zapomina , e scjentyzm w szczególny sposób sprzyja jego

propagowaniu, gdy w tym kontek cie mo e on uchodzi za prób wcielenia do

10

Ibid., s. 480.

Tadeusz Szubka Czy zmierzch filozofii analitycznej?

100

filozofii skrupulatnych procedur naukowych. Jak zauwa a Williams, „ludzie

mog chyba przekona samych siebie, e je li zajmuj si w dostatecznym stopniu

zastrze eniami i kontrprzykładami, to realizuj filozoficzny odpowiednik

protokołu biochemicznego”

11

.

Scjentyzm stylistyczny jest zwykle mocno spleciony ze scjentyzmem

metodologicznym. Jest tak dlatego, e ten pierwszy znajduje w tym drugim gł bsze
uzasadnienie. Zwolennicy scjentyzmu metodologicznego s zwykle wiadomi

tego, e filozofia jest pod wieloma wzgl dami odmienna od nauk szczegółowych,

zarówno empirycznych, jak i formalnych. S jednak przekonani, e wprowadzenie

do filozofii najogólniejszych reguł post powania badawczego stosowanych w tych

naukach, jest jedyn nadziej dokonania autentycznego post pu w filozofii. Jedna

z tych reguł zaleca coraz dalej id c specjalizacj w celu osi gni cia lepszych,

dokładniejszych i lepiej uzasadnionych wyników. Z nieukrywanym entuzjazmem

o coraz wi kszej specjalizacji w ramach współczesnej filozofii analitycznej pisze

np. Scott Soames w zako czeniu swojej dwutomowej historii tego kierunku:

Według mnie filozofia zmieniła si istotnie w ostatnich trzydziestu latach. Min ły

czasy wielkich, centralnych postaci, których prace s przyst pnie napisane i maj

zwi zek z tym, co robi prawie wszyscy filozofowie analityczni, a tak e s przez

nich czytane. Filozofia stała si wysoce zorganizowan dyscyplin , uprawian

przez specjalistów głównie dla innych specjalistów. Liczba filozofów si

zwielokrotniła, ilo publikacji wzrosła, a podobszary powa nych bada

filozoficznych uległy pomno eniu. Ju nie tylko cały obszar filozofii jest zbyt

rozległy, aby mógł go ogarn jeden umysł, lecz co podobnego dzieje si w wielu

wysoce wyspecjalizowanych podobszarach

12

Tak opisany stan rzeczy mo na byłoby uzna po prostu za nieuchronny skutek

rozrostu instytucjonalnego filozofii. Soames uwa a jednak, e jest to w pełni

wła ciwy kierunek rozwoju tej dyscypliny, a nie sytuacja, która została niejako

wymuszona przez ekspansj bada akademickich. W ostatnim zdaniu swojego

dzieła stwierdza, e rozdrobnienie filozofii, z którym mamy obecnie do czynienia,

11

Ibid., s. 481.

Tadeusz Szubka Czy zmierzch filozofii analitycznej?

101

jest by mo e nie tyle wynikiem „instytucjonalnych imperatywów specjalizacji i

profesjonalizacji”, ile raczej „tkwi w istocie samej tej dziedziny”

13

. W nieco

podobnym tonie wypowiada si te Simon Blackburn, kiedy tłumacz c swoj

niech do bezpo redniego podejmowania du ych tematów filozoficznych i

wygłaszania dalekosi nych o wiadcze , a tym samym do balansowania na

skraju filozofii analitycznej, pisze: „du e tematy cz sto okazuj si zlepkiem

małych tematów, a o wiadczenia, bez wzgl du na ich zasi g, zwykle rozbijaj si

o ziemi , je li ich skrzydła nie s powi zane najmocniejszymi analitycznymi

ni mi”

14

. Jednak e Blackburn, w przeciwie stwie do Soamesa, zdaje sobie spraw ,

e owa coraz dalej id ca specjalizacja w filozofii i podejmowanie coraz bardziej

szczegółowych tematów nie chroni filozofii akademickiej przed wpływem na

kierunek prowadzonych bada i kształt proponowanych rozwi za czego , co

mo na nazwa dominuj cym pogl dem na wiat, filozofi ycia lub „duchem

epoki”

15

. Zwolennicy scjentyzmu metodologicznego staraj si zwykle ten wpływ

ignorowa lub minimalizowa , uwa aj c, e jest to jedyny sposób na zachowanie

w filozofii obiektywizmu i uratowanie jej przed zgubnym relatywizmem. Nie

wydaje si jednak, aby była to najlepsza strategia. Lepiej by mo e jest zaj

postaw , któr tak charakteryzuje John Cottingham:

Zamiast pokrzepia si złudzeniem, e jeste my quasi-naukowymi badaczami,
dokonuj cymi post pu w filozofii za pomoc czystych narz dzi analizy racjonal-

nej, b d my gotowi uzna , e argument filozoficzny nie pojawia si znik d. Jest on

cz ci tradycji kulturowej, za spraw której znale li my si w dzisiejszym

poło eniu; je li zignorujemy t tradycj , nie b dziemy w pełni wiadomi znaczenia

tego, czego dokonujemy w filozofii, a to mo e mie tragiczne skutki

16

.

Dla zwolenników i sympatyków scjentyzmu metodologicznego taka postawa nie

jest jednak zach caj ca. Twierdz oni bowiem, e tradycja kulturowa w niewiel-

12

Soames [2003] vol. 2, s. 463.

13

Ibid., s. 476.

14

Blackburn [2005] s. 1.

15

Wpływ ten w bardzo przekonuj cy sposób pokazuje Edward Craig [1987].

16

Cottingham [2005] s. 39.

Tadeusz Szubka Czy zmierzch filozofii analitycznej?

102

kim stopniu wpływa na racjonalny dyskurs filozoficzny, na rozwa ane w jego

ramach problemy, proponowane rozwi zania i wspieraj ce je argumenty. Jedn z

konsekwencji takiego stanowiska jest wyra ne oddzielenie filozofii od historii

filozofii i traktowanie tej drugiej w sposób pod wieloma wzgl dami podobny do

tego, jak naukowcy, np. fizycy, chemicy, biolodzy, traktuj dzieje swoich

dyscyplin, czyli odpowiednio histori fizyki, histori chemii i histori biologii. To

oddzielanie filozofii od historii filozofii – które mo na okre la mianem

ahistoryzmu metafilozoficznego – jest do dzisiaj szeroko rozpowszechnione w ród

analityków, co wiadczy o mocnym zakorzenieniu w tej tradycji scjentyzmu

metodologicznego.

W filozofii analitycznej mówi si zwykle o dwóch rodzajach historii

filozofii

17

. Pierwsza z nich jest racjonaln lub analityczn histori filozofii. Jej

celem jest analiza krytyczna lub racjonalna rekonstrukcja dzieł i pogl dów

wielkich filozofów przeszło ci. Ma ona pozwoli unikn bł dów, które

filozofowie popełniali w przeszło ci oraz stanowi ródło inspiracji dla nowych

koncepcji i argumentów filozoficznych. Analityczna historia filozofii bywa cz sto

niezmiernie u yteczna, lecz w zasadzie nie jest ona konieczna dla wła ciwego

uprawiania filozofii. Na przykład, kiedy interesuje nas kwestia argumentów

transcendentalnych i ich prawomocno ci, mo na si gn do dzieła Immanuela

Kanta lub opracowa na ich temat, lecz równie dobrze mo na je pomin i od

razu przej do systematycznych rozwa a na ten temat.

Istniej racje, aby pow tpiewa , czy analityczna historia filozofii ma cokol-

wiek wspólnego z uprawianiem historii. W tpliwo ci te nast puj co przedstawia

Williams:

Aktywno tak uwa ano za histori filozofii bardziej z uwagi na nazwiska, które

si w niej pojawiały ni z uwagi na sposób jej realizacji. Paul Grice zwykł mówi ,

e „powinni my traktowa wielkich zmarłych filozofów tak jak traktujemy

wielkich yj cych filozofów, jako tych, którzy maj nam co do powiedzenia”. Jest
to jak najbardziej w porz dku pod warunkiem, e si nie przyjmuje, i to, co

17

Od ich charakterystyki rozpoczyna swoj rozpraw o modelach historii filozofii Richard Rorty

(Rorty [1984]).

Tadeusz Szubka Czy zmierzch filozofii analitycznej?

103

zmarli maj nam do powiedzenia jest mniej wi cej tym samym, co maj nam do

powiedzenia yj cy. Niestety, przypuszczalnie co takiego przyjmowali ci, którzy

u szczytu zaufania w to, co nazywano „analityczn histori filozofii” zach cali nas,

aby czyta tekst Platona „tak jak gdyby ukazał si on ostatnio w numerze Mind”.
Jest to pomysł, który je li w ogóle ma jakikolwiek sens, niweczy główny

filozoficzny motyw czytania Platona

18

.

Krótko mówi c, w analitycznej filozofii historii zakłada si , e problemy, z który-

mi od wieków borykaj si filozofowie s w przybli eniu takie same, podobnie jak

i podstawowy zestaw ich mo liwych rozwi za . Obecnie problemy te potrafimy

precyzyjniej sformułowa i dysponujemy o wiele wi ksz wiedz szczegółow ,

pozwalaj c nam na lepszy wybór wła ciwych rozwi za .

Drugim rodzajem historii filozofii s typowo historyczne badania nad

genez i dziejami idei filozoficznych, ich kulturowymi i społecznymi

uwarunkowaniami, ewolucj pojmowania filozofii, stopniowego wyłaniania si z

niej nauk szczegółowych itp. Taka historia filozofii jest cz ci historii idei lub

historii kultury i zdaniem wi kszo ci my licieli analitycznych jej znajomo na

niewiele si zdaje, kiedy przyst pujemy do prowadzenia bada filozoficznych.

Nie ma w tym nic dziwnego, gdy podobnie jest z histori nauki. Jest to sama w

sobie interesuj ca dyscyplina i warto j uprawia , lecz komu prowadz cemu

eksperymentalne i teoretyczne badania fizyczne, chemiczne lub biologiczne jest

ona mało przydatna. Inaczej mówi c, mo na by znakomitym fizykiem,

chemikiem lub biologiem nie znaj c w ogóle historii tych nauk. Podsumowuj c,

zdaniem filozofów analitycznych przyjmuj cych mniej lub bardziej wiadomie

zasady scjentyzmu metodologicznego, tak jak historia jakiejkolwiek nauki

szczegółowej (fizyki, chemii, biologii, ekonomii itd.) nie jest cz ci wła ciw tej

nauki, tak te czysto historyczna historia filozofii nie jest cz ci historii filozofii.

Czy taka koncepcja relacji mi dzy filozofi a jej dziejami jest do utrzyma-

nia? Istnieje wiele powodów przemawiaj cych za tym, e nie. Przede wszystkim,

wydaje si , e nie mo na dopatrywa si analogii mi dzy rol historii nauki w

nauce, a rol historii filozofii w filozofii. Nawet bowiem je li w najogólniejszych

18

Williams [2000] s. 478.

Tadeusz Szubka Czy zmierzch filozofii analitycznej?

104

zarysach zgadzamy si z wizj rozwoju nauki zaproponowan przez Thomasa

Kuhna, to najprawdopodobniej uznamy, e w du ej mierze dzieje nauki przebie-

gaj w taki sposób, e raz na zawsze eliminuje si w nich pewne stanowiska lub

teorie. Jest tak za spraw ich windykacyjnego charakteru. Williams twierdzi, e

polega to na tym, i

teoria lub (bardziej ogólnie) pogl d pó niejszy w taki sposób staje si sam

zrozumiały oraz czyni zrozumiałym pogl d wcze niejszy i przej cie od pogl du

wcze niejszego do pó niejszego, e obie strony (zwolennicy pogl du wcze niej-

szego i zwolennicy pogl du pó niejszego) maj powód, aby uzna owo przej cie

za post p

19

.

Je li co takiego ma miejsce, to nie dziwi, e pogl d wcze niejszy raz na zawsze

przestaje by interesuj cy z obecnego punktu widzenia i z punktu widzenia

dalszego post pu. I to wyja nia dlaczego fizycy, chemicy czy biologowie mog bez

adnego wi kszego uszczerbku ignorowa histori swoich dyscyplin. Jednak e

nie mog sobie na to pozwoli filozofowie, wbrew licznym głosom z obozu

analitycznego, gdy historia ich dyscypliny w adnym stopniu nie ma charakteru

windykacyjnego. Nawet bowiem je li jaki nowy pogl d filozoficzny jest w oczach

jego entuzjastycznych zwolenników lepszy od wcze niejszego, to jego zalet

najprawdopodobniej nigdy nie b dzie mo na przedstawi w taki sposób, aby za

jego wy szo ci opowiedzieli si równie obro cy pogl du wcze niejszego. Co

wi cej, owe zalety b d si w pełni ujawniały z punktu widzenia nowego

pogl du, a nie z jakiej neutralnej perspektywy. W tej sytuacji nie pozostaje nic

innego jak przyj , e filozofia nie mo e wyzwoli si od swojej historii, tak jak to

czyni nauki szczegółowe, chyba e za cen dogmatycznego zamkni cia si we

własnej, mniej lub bardziej przygodnie uwarunkowanej, perspektywie badawczej.

Zwolennicy scjentyzmu stylistycznego i metodologicznego poszukuj

zwykle gł bszego uzasadnienia dla swojego stanowiska w ogólnym obrazie

wiata, który najcz ciej bywa okre lany mianem naturalizmu. Niestety, termin

„naturalizm” ma jeszcze wi cej znacze ni termin „scjentyzm”. Bardzo cz sto

19

Ibid., s. 486.

Tadeusz Szubka Czy zmierzch filozofii analitycznej?

105

publikacje filozoficzne rozpoczynaj si lub ko cz zapewnieniem, e broniony w

nich pogl d jest zgodny z naturalizmem, lecz dzieje si to zwykle bez bli szego

okre lenia, czym ów naturalizm miałby by . Zdaniem Putnama zapewnienia te

przypominaj nieco o wiadczenia, jakimi były opatrywane teksty filozoficzne

publikowane w Zwi zku Radzieckim za czasów J. W. Stalina, a mianowicie, e

przedstawiane w nich pogl dy s jak najbardziej zgodne z my l pierwszego

filozofa tego kraju i najwi kszego kontynuatora marksizmu-leninizmu. W obu

przypadkach jedno miało by jasne: „ka dy pogl d, który nie jest «naturalistycz-

ny» (nie zgadza si ze stanowiskiem towarzysza Stalina) jest wykl ty i w adnym

razie nie mo e by poprawny”

20

. Z kolei Barry Stroud uwa a, e kategoria

naturalizmu funkcjonuje nieco podobnie jak idea wiatowego pokoju. Jak dobrze

wiadomo, przywódcy wszystkich pa stw zapewniaj , e utrzymanie pokoju na

wiecie jest dla nich najwa niejsze. Jednak e kiedy dochodzi do konkretów, czyli

do ustalania, jakie działania nale y podj , aby ów pokój zagwarantowa ,

pojawiaj si ró nice. W przypadku kategorii naturalizmu ró nice te bior si

przede wszystkim z opozycyjnych nacisków, jakim ona podlega:

Z jednej strony istnieje nacisk, aby do naszej koncepcji „natury” wł cza coraz

wi cej elementów, tak e traci ona swój definitywny i restryktywny charakter. Je li

za trzymamy si z góry ustalonej i restryktywnej koncepcji „natury”, pojawia si

z kolei nacisk, aby zniekształca , a nawet kwestionowa te fenomeny, które maj

zosta rzekomo wyja nione przez studium naturalistyczne, a w szczególno ci

studium naturalistyczne istot ludzkich

21

.

Zasygnalizowane przez Strouda opozycyjne naciski prowadz do dylematu,

przed którym staje w ko cu ka dy zwolennik naturalizmu. Albo b dzie on bronił

wyra nie okre lonego naturalizmu, w my l którego tak naprawd istnieje tylko to

(obiekty, własno ci, zdarzenia, procesy itp.), co jest badane i uznawane w naukach

przyrodniczych w ich dzisiejszym kształcie lub w zupełnych i w pełni

doskonałych naukach przyrodniczych b d cych ich przedłu eniem, albo b dzie

20

Putnam [2004] s. 59.

21

Stroud [1996/2004] s. 22.

Tadeusz Szubka Czy zmierzch filozofii analitycznej?

106

on poszerzał poj cie natury (traktuj c np. cał sfer kultury jako przedłu enie

wiata natury, jako tzw. drug natur ). Je li obierze pierwsz drog , dostarczy on

z pewno ci uzasadnienia scjentyzmowi, lecz z pewno ci b dzie miał kłopoty z

wytłumaczeniem wielu fenomenów, których istnienia nie chcemy odrzuca , takich

jak np. wiadomo , intencjonalno , normatywno , warto ci moralne i estetycz-

ne. Je li natomiast zgodzi si na stopniowe poszerzanie kategorii naturalizmu, to

zapewne sprowadzi to stanowisko do jakiego trywialnego zalecenia w rodzaju:

„musimy przyj za prawdziwe wszystko to, co uwa amy, e musimy przyj ,

aby nada sens wszystkiemu temu, co według nas jest cz ci wiata”

22

.

Podsumowuj c, naturalizm jest albo pustym hasłem, albo stanowi trudne do

obrony stanowisko ontologiczne, wspieraj ce scjentyzm metafilozoficzny.

W jaki sposób filozofia analityczna mogłaby si pozby tych kr puj cych j

ogranicze ? Proponuj odwoła si raz jeszcze do wnikliwej diagnozy Williamsa i

powiedzie , e powinna ona przede wszystkim pozby si scjentystycznych

złudze i przesta imitowa nauki przyrodnicze lub wr cz zachowywa si jak ich

przedłu enie (chyba, e jest to faktycznie ich przedłu enie, takie jak filozofia
mechaniki kwantowej czy filozofia biologii). Filozofia „powinna traktowa siebie

jako cz

szerszego przedsi wzi cia humanistycznego, polegaj cego na rozumie-

niu nas samych i naszych aktywno ci”, i aby odpowiedzie na wiele kwestii

rodz cych si w trakcie tego rozumienia powinna „zajmowa si innymi cz ciami

tego przedsi wzi cia, a w szczególno ci histori ”

23

.

Czy jednak taka humanistyczna filozofia, pozbawiona scjentystycznych

złudze b dzie w dalszym ci gu filozofi analityczn ? Czy nie b dzie to ju jaki

rodzaj filozofii postanalitycznej, równie daleki od koncepcji Moore’a, Russella,

Wittgensteina i Kripkego, co od, powiedzmy, dekonstrukcjonizmu? By mo e

jednak odpowied na to pytanie nie ma wi kszego znaczenia. Mo e po prostu, jak

utrzymuje Hilary Putnam, powinni my przesta troszczy si o to, aby by

filozofami analitycznymi. Oto jego uzasadnienie:

22

Ibid., s. 35.

23

Williams [2000] s. 494.

Tadeusz Szubka Czy zmierzch filozofii analitycznej?

107

Niepokoj mnie pewne tendencje w filozofii analitycznej – tendencja do

scjentyzmu, tendencja do protekcjonalnego traktowania historii filozofii, odmowa

uwzgl dniania innych rodzajów filozofii – lecz zwalczanie tych tendencji nie jest
tym samym co zwalczanie filozofii analitycznej. Jako filozof, którego pisma

obfituj w odniesienia do Fregego, Russella, Wittgensteina, Quine’a, Davidsona,

Kripkego, Davida Lewisa i innych, uwa am siebie za filozofa analitycznego [...].

Jednak, by wymieni jeszcze jedn tendencj , której nie aprobuj , uwa am za co

złego tendencj do traktowania filozofii analitycznej jako swoistego „ruchu”

(tendencja ta doprowadziła do stworzenia nowych, ekskluzjonistycznych,

towarzystw w kilku krajach europejskich). Według mnie jedyn uprawnion

funkcj „ruchów” w filozofii jest ukierunkowanie uwagi i doprowadzenie do

uznania idei, które nie maj jeszcze adnego wpływu, s pomijane lub

marginalizowane. Filozofia analityczna istnieje ju sporo czasu i jest z pewno ci

jednym z dominuj cych nurtów filozofii wiatowej. Czynienie z niej „ruchu” nie

jest konieczne i jedynie zachowuje te jej cechy, nad którymi bolej . Tak jak

mo emy uczy si od Kanta nie nazywaj c siebie kantystami, a od Jamesa i

Deweya nie nazywaj c siebie pragmatystami, a od Wittgensteina nie nazywaj c

siebie wittgensteinistami, tak te mo emy uczy si od Fregego, Russella, Carnapa,

Quine’a i Davidsona nie nazywaj c siebie „filozofami analitycznymi”. Dlaczego

nie mo emy by po prostu „filozofami” bez jakiegokolwiek przymiotnika?

24

W dramatycznym pytaniu zadanym przez Putnama pobrzmiewa z pewno ci

nuta zwykłego, niefilozoficznego idealizmu i t sknota na utraconymi czasami,

kiedy filozofia nie była podzielona tak jak dzisiaj. Mo na je wi c odczyta jako

kolejn prób odwrócenia biegu historii filozofii. Mo na je jednak potraktowa

inaczej: jako zach t do uprawiania filozofii bez adnych ogranicze i obci e ,

bez niewolniczego ogl dania si na zało enia kierunków filozofii minionego

stulecia. Je eli za do czego takiego dojdzie, to nale y si spodziewa , e

pierwsze dekady tego wieku b d równie filozoficznie interesuj ce i dynamiczne

jak pierwsze dekady XX wieku. B dzie si to jednak wi zało ze zmierzchem i

radykaln transformacj filozofii analitycznej, któr znamy i której jeste my b d

gor cymi or downikami, b d przeciwnikami.

24

Putnam [1997] s. 202–203.

Tadeusz Szubka Czy zmierzch filozofii analitycznej?

108

Bibliografia

Blackburn [2005] – S. Blackburn, Paradise Regained, „Proceedings of the Aristotelian

Society”, Suppl. (79) 2005, s. 1-14.

Cottingham [2005] – J. Cottingham, Why Should Analytic Philosophers Do History of

Philosophy?, w: Analytic Philosophy and History of Philosophy, red. T. Sorell, G .A .J.

Rogers, Clarendon Press, Oxford 2005, s. 25-41.

Craig [1987] – E. Craig, The Mind of God and the Works of Man, Clarendon Press, Oxford

1987.

De Caro, Macarthur [2004] – Naturalism in Question, red. M. De Caro, D. Macarthur,

Harvard University Press, Cambridge, MA 2004.

Lindberg [2001] – Analytic Philosophy. Beginnings to the Present, red. J. J. Lindberg,

Mayfield, Mountain View, CA 2001.

Putnam [1997] – H. Putnam, A Half Century Philosophy, Viewed From Within, „Daedalus”

(126) 1997, s. 175-208.

Putnam [2004] – H. Putnam, The Content and Appeal of „Naturalism”, w: De Caro,

Macarthur [2004] s. 59-70.

Reck [2002] – From Frege to Wittgenstein. Perspectives on Early Analytic Philosophy, red. E. H.

Reck, Oxford University Press, New York 2002.

Rorty [1984] – R. Rorty The Historiography of Philosophy: Four Genres, w: Philosophy in

History. Essays on the Historiography of Philosophy, red. R. Rorty, J. B. Schneewind, Q.

Skinner, Cambridge University Press, Cambridge 1984, s. 49-75.

Searle [1996] – J. R. Searle, Contemporary Philosophy in the United States, w: The Blackwell

Companion to Philosophy, red. N. Bunnin, E. P. Tsui-James, Blackwell, Oxford 1996,

s. 1–24 [Współczesna filozofia w Stanach Zjednoczonych, tłum. M. Iwanicki, T. Szubka,

„Przegl d Filozoficzny”, (10) 2001, nr 1, s. 175-201].

Sluga [1997] – H. Sluga, Frege on Meaning, w: The Rise of Analytic Philosophy, red. H.-J.

Glock, Blackwell, Oxford 1997, s. 17-34.

Soames [2003] – S. Soames, Philosophical Analysis in the Twentieth Century, vol. 1: The Dawn

of Analysis, vol. 2: The Age of Meaning, Princeton University Press, Princeton 2003.

Stroud [1996/2004] – B. Stroud, The Charm of Naturalism, w: De Caro, Macarthur [2004] s.

21-35.

Williams [2000] – B. Williams, Philosophy as a Humanistic Discipline, „Philosophy” (75)

2000, s. 477-496.

Wole ski [1989] – J. Wole ski, Kierunki i metody filozofii analitycznej, w: Jak filozofowa ?

Studia z metodologii filozofii, red. J. Perzanowski, PWN, Warszawa 1989, s. 30-77.