„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Jan Janczak

Prowadzenie pasieki wędrownej 612[01].Z2.05

Poradnik dla nauczyciela

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1

Recenzenci:
mgr inż. Bożena Stępień
mgr inż. Beata Wawryn-Żmuda



Opracowanie redakcyjne:
mgr Edyta Kozieł



Konsultacja:
dr inż. Jacek Przepiórka








Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 612[01].Z2.05
„Prowadzenie pasieki wędrownej”, zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu
pszczelarz.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

3

2. Wymagania wstępne

5

3. Cele kształcenia

6

4. Przykładowe scenariusze zajęć

7

5. Materiał nauczania

12

5.1. Gospodarka wędrowna

12

5.1.1. Ćwiczenia

12

5.2. Miodobranie

15

5.2.1 Ćwiczenia

15

5.3. Dokumentacja gospodarstwa pasiecznego

18

5.3.1 Ćwiczenia

18

6. Ewaluacja osiągnięć

20

7. Literatura

30

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3

1. WPROWADZENIE

Przekazujemy Państwu Poradnik dla nauczyciela, który będzie pomocny w prowadzeniu

zajęć dydaktycznych w szkole kształcącej w zawodzie pszczelarz.

W poradniku zamieszczono:

−

wymagania wstępne,

−

cele kształcenia,

−

przykładowe scenariusze zajęć,

−

ćwiczenia ze wskazówkami do realizacji, zalecanymi metodami nauczania–uczenia się oraz
środkami dydaktycznymi,

−

ewaluację osiągnięć ucznia, przykładowe narzędzie pomiaru dydaktycznego,

−

literaturę.
Wskazane jest, aby zajęcia dydaktyczne były prowadzone różnymi metodami ze

szczególnym uwzględnieniem aktywizujących metod nauczania, np. samokształcenia
kierowanego, tekstu przewodniego.

Formy organizacyjne pracy uczniów mogą być zróżnicowane, począwszy od samodzielnej

pracy uczniów do pracy zespołowej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4

Schemat układu jednostek modułowych

612[01].Z2.05

Prowadzenie pasieki

w

ędrownej

612[01].Z2.07

Prowadzenie wychowu

matek pszczelich

Modu

ł 612[01].Z2

Produkcja pszczelarska

612[01].Z2.03

Rozpoznawanie chorób pszczó

ł

612[01].Z2.04

Zak

ładanie pasieki

612[01].Z2.01

Identyfikowanie stanów

biologicznych rodziny pszczelej

612[01].Z2.02

Kierowanie rozwojem rodzin

pszczelich wiosn

ą

612[01].Z2.08

Przygotowanie pasieki

do zimowania

612[01].Z2.06

Prowadzenie ró

żnych kierunków

produkcji pasiecznej

612[01].Z2.09

Przetwarzanie produktów pasiecznych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej uczeń powinien umieć:

−

korzystać z różnych źródeł informacji,

−

posługiwać się podstawowym sprzętem pasiecznym,

−

przeprowadzić wychów matek pszczelich,

−

poddać matkę pszczelą do rodziny,

−

przeprowadzić wiosenny przegląd rodziny pszczelej,

−

dostosować wielkość gniazda do siły rodziny,

−

rozpoznawać i likwidować anormalne stany w rodzinie pszczelej,

−

poszerzać gniazdo rodziny pszczelej,

−

kierować rozwojem wiosennym rodziny pszczelej,

−

rozpoznawać nastrój rojowy w rodzinie pszczelej,

−

zapobiegać i likwidować nastrój rojowy,

−

rozpoznawać pierwsze objawy choroby w rodzinie pszczelej,

−

udzielać pomocy chorym rodzinom pszczelim,

−

rozpoznawać ważniejsze rośliny miododajne,

−

obliczać zasobność naturalnych zbiorowisk pod względem wartości pszczelarskiej,

−

określać fazy fenologiczne roślin kwitnących w naturalnych zbiorowiskach.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej uczeń powinien umieć:

−

określić korzyści wynikające z prowadzenia pasieki wędrownej,

−

zastosować przepisy prawa dotyczące wędrownej gospodarki pasiecznej,

−

określić rolę pszczół w zapylaniu roślin,

−

ocenić wartość roślin pyłkodajnych,

−

dokonać analizy warunków występowania pożytków spadziowych,

−

określić sposoby polepszania bazy pożytkowej,

−

zaplanować zapylanie roślin uprawnych kwitnących w poszczególnych porach roku,

−

określić sposoby rozmieszczania pszczół na różnych uprawach,

−

zaplanować nasadzanie roślin miododajnych,

−

zaplanować i zorganizować gospodarkę wędrowną,

−

rozróżnić sprzęt stosowany w wędrownej gospodarce pasiecznej,

−

wybrać miejsce i stanowisko dla pasieki wędrownej,

−

przygotować i przetransportować rodziny pszczele,

−

dobrać termin przewozu pszczół na pożytek,

−

charakteryzować metody zwiększające oblatywanie roślin uprawnych przez pszczoły,

−

przewidzieć zagrożenia związane z przewozem pszczół i zastosować sposoby zapobiegania,

−

określić zasady wykorzystywania pożytku wrzosowego i spadziowego,

−

przygotować sprzęt do miodobrania,

−

charakteryzować proces dojrzewania miodu,

−

dobrać sposoby i terminy wybierania plastrów z miodem,

−

charakteryzować sposoby odbioru plastrów z miodem,

−

określić warunki transportowania plastrów z miodem do pracowni,

−

zaplanować i zorganizować odsklepianie i wirowanie plastrów,

−

ocenić dojrzałość miodu,

−

zaprojektować i wyposażyć pomieszczenie do odbioru miodu,

−

określić warunki przechowywania miodu,

−

dobrać naczynia do przechowywania miodu,

−

określić jakość i przydatność plastrów,

−

sporządzić dokumentację pasieczną.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

7

4. PRZYKŁADOWE SCENARIUSZE ZAJĘĆ

Scenariusz zajęć 1

Osoba prowadząca

……………….………….

Modułowy program nauczania:

Pszczelarz 612[01]

Moduł:

Produkcja pszczelarska 612[01].Z2

Jednostka modułowa:

Prowadzenie pasieki wędrownej 612[01].Z2.05

Temat: Odbiór plastrów z miodem z rodzin pszczelich.

Cel ogólny: Charakteryzować odbiór plastrów z miodem z rodzin pszczelich.

Po zakończeniu zajęć edukacyjnych uczeń powinien umieć:

−

wymieniać sposoby odbioru plastrów z miodem z rodzin pszczelich,

−

charakteryzować warunki przeprowadzenia odbioru plastrów z miodem z rodzin pszczelich,

−

dobierać sprzęt pasieczny do odbioru plastrów z miodem z rodzin pszczelich,

−

oceniać dojrzałość miodu,

−

przeprowadzać odbiór plastrów z miodem z rodzin pszczelich.

Metody nauczania–uczenia się:

−

metoda tekstu przewodniego,

−

zajęcia praktyczne,

−

dyskusja dydaktyczna.

Formy organizacyjne pracy uczniów:

−

praca indywidualna,

−

praca w grupach 3–4 osobowych.

Czas:

6 godzin dydaktycznych.

Środki dydaktyczne:

−

sprzęt pasieczny,

−

dłuto pasieczne,

−

przegonki,

−

szczoteczka pasieczna,

−

rodziny pszczele z nadstawkami miodu,

−

odzież ochronna do przeprowadzenia przeglądów,

−

dmuchawa do wydmuchiwania pszczół,

−

omiatacz pszczół.

Przebieg zajęć:
1. Czynności organizacyjne: sprawdzenie listy obecności, sprawdzenie gotowości do zajęć.
2. Podanie tematu lekcji, uświadomienie celu zajęć.
3. Wprowadzenie do tematu.

W oparciu o dotychczasową wiedzę z zakresu prac pasiecznych przeprowadź odbiór

plastrów z miodem z rodzin pszczelich.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

8

Zadanie powinieneś(aś) wykonać w następujących etapach:

I.

Zbieranie i analiza informacji o przygotowaniu się rodziny pszczelej do nastroju rojowego
i rójki (~25 min.)

Aby prawidłowo wykonać zadanie musisz wiedzieć:

−

w jakim celu przeprowadzamy odbiór plastrów z miodem z rodzin pszczelich?

−

kiedy przeprowadzamy odbiór plastrów z miodem z rodzin pszczelich?

−

jakie czynniki wpływają na przeprowadzenie odbioru plastrów z miodem z rodzin pszczelich?

−

jak szacujemy zapas w rodzinie pszczelej?

−

jakie muszą być warunki pogodowe i pożytkowe aby można przeprowadzić odbiór plastrów
z miodem z rodzin pszczelich?

−

jakiego sprzętu używamy do przeprowadzenia odbioru plastrów z miodem z rodzin
pszczelich?
Odpowiedzi na powyższe pytania wpisz do formularza.

II. Opracowanie planu pracy (~15 min.).

Na tym etapie powinniście przemyśleć jak należy wykonać przydzielone Wam zadanie,

a zatem:

−

zorganizować stanowisko pracy (dobór i rozmieszczenie narzędzi pracy, sprzętu pasiecznego),

−

ustalić kolejność i czas wykonywania poszczególnych czynności pasiecznych,

−

ustalić sposób prowadzenia odbioru plastrów z miodem z rodzin pszczelich,

−

podzielić się pracą,

−

zaplanować sposób korzystania z materiałów pomocniczych.

Pomogą Wam w tym pytania prowadzące:

−

jakimi narzędziami pracy oraz jakim sprzętem pasiecznym będziesz posługiwać się podczas
pracy?

−

co należy zrobić przed przystąpieniem do odbioru plastrów z miodem z rodzin pszczelich?

−

jakie plastry z miodem wybieramy z gniazda pszczelego?

−

w jaki sposób omiatamy plastry z miodem szczoteczką pasieczną?

−

w jaki sposób omiatamy plastry z miodem omiataczem pszczół?

−

w jaki sposób organizujemy sobie pracę korzystając z dmuchawy do pszczół?

−

co robimy z plastrami po odbiorze z gniazda pszczelego?

−

co wstawiamy na miejsce wybranych plastrów?

−

jak transportujemy plastry pszczele do pracowni?

−

jak przechowujemy plastry z miodem w pracowni przed odwirowaniem?
Odpowiedzi na powyższe pytania wpisz do formularza " Plan pracy".

III. Ustalanie harmonogramu pracy (~15 min).

W tej fazie powinniście:

−

omówić dokładnie z nauczycielem zaplanowane przeprowadzenie odbioru plastrów z miodem
z rodzin pszczelich,

−

przedyskutować kolejność i czas wykonywania poszczególnych czynności pasiecznych oraz
podział pracy.

IV. Praktyczne wykonanie zadania (~180 min.).

−

Pracujecie samodzielnie nad wykonaniem zadania zgodnie z przyjętym harmonogramem pracy,
wymieniacie się wiedzą, konsultujecie i wspólnie opracowujecie w zespole trzyosobowym
zaplanowany odbiór plastrów z miodem z rodzin pszczelich.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9

−

Pomoże Wam w tym czuwający nad prawidłowym przebiegiem prac nauczyciel, którego
w każdej chwili możecie prosić o pomoc.

Uwaga!

W czasie realizacji zadania przestrzegajcie instrukcji przy przeprowadzaniu odbioru

plastrów z miodem z rodzin pszczelich.

V. Sprawdzanie jakości wykonanej pracy (~20 min.).

−

Kontrolę jakości swojej pracy wykonujecie na bieżąco kierując się pytaniami przewodnimi
podanymi powyżej w tekście.

−

Najpierw sprawdzacie jakość przeprowadzonego odbioru plastrów z miodem z rodzin
pszczelich.

−

Wyniki oceny przeprowadzenia wpisz do formularza "Arkusz odbioru plastrów z miodem
z rodzin pszczelich ".

−

Następnie wymieniacie się w zespołach " Arkuszami odbioru plastrów z miodem z rodzin
pszczelich " i analizujecie wyniki oceny jakości przeprowadzonego odbioru plastrów z miodem
z rodzin pszczelich i ewentualnie dokonujecie korekty.
Faza ostatnia jest wspólną pracą całej grupy i nauczyciela.

VI. Analiza przebiegu pracy

(~20 min.).

W tej fazie należy odpowiedzieć na pytanie:

"Co bym zrobił inaczej, lepiej, gdybym wykonywał(a) zadanie jeszcze raz?"

Analizujecie cały przebieg Waszej pracy pod kątem polepszenia jakości przeprowadzania

odbioru plastrów z miodem z rodzin pszczelich, skrócenia czasu pracy, lepszej organizacji
(pod kierunkiem nauczyciela).

Jeżeli poprawki są znaczne – należy cały proces przeprowadzić od początku.
Wypełniacie "Kartę samooceny".

Uwaga!

Ocena Waszej pracy zostanie dokonana przez nauczyciela w oparciu o:

−

"Arkusz odbioru plastrów z miodem z rodzin pszczelich",

−

"Arkusz obserwacji ucznia".

Praca domowa

Opracuj schemat blokowy odbioru plastrów z miodem.

Sposób uzyskania informacji zwrotnej od ucznia po zakończonych zajęciach:

−

nauczyciel ocenia metodą obserwacji indywidualnie ucznia i grupę, na bieżąco podczas
dyskusji, podczas wykonywania ćwiczenia oraz końcowe efekty pracy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

10

Scenariusz zajęć 2

Osoba prowadząca

…………….………….

Modułowy program nauczania:

Pszczelarz 612[01]

Moduł:

Produkcja pszczelarska 612[01].Z2

Jednostka modułowa: Prowadzenie pasieki wędrownej 612[01].Z2.05

Temat: Odsklepianie i odwirowywanie plastrów z miodem.

Cel ogólny: Charakteryzować odsklepianie i odwirowywanie plastrów z miodem.

Po zakończeniu zajęć edukacyjnych uczeń powinien umieć:

−

odsklepiać plastry z miodem różnymi sposobami,

−

odwirowywać miód z plastrów różnymi typami miodarek,

−

oczyszczać i klarować miód po odwirowaniu,

−

dobierać sprzęt do odsklepiania i odwirowywania plastrów z miodem,

−

dobierać naczynia na miód,

−

utrzymywać higienę w pomieszczeniu do odbioru miodu.

Metody nauczania–uczenia się:

−

pokaz z objaśnieniem,

−

zajęcia praktyczne.

Formy organizacyjne pracy uczniów:

−

praca indywidualna,

−

praca w grupach 3–4 osobowych.

Czas:

6 godziny dydaktyczne.

Środki dydaktyczne:

−

odsklepiacze,

−

miodarki,

−

naczynia na miód,

−

plastry z miodem,

−

cedzidła i klarowniki do miodu.

Przebieg zajęć:
1. Czynności organizacyjne: sprawdzenie listy obecności, sprawdzenie gotowości do zajęć.
2. Podanie tematu lekcji, uświadomienie celu zajęć.
3. Wprowadzenie do tematu:

−

nauczyciel przeprowadza wykład informacyjny na temat ogólnych wiadomości
dotyczących odsklepiania i odwirowywania plastrów z miodem. Nauczyciel omawia
sprzęt do odsklepiania i odwirowywania miodu z plastrów. Nauczyciel po wykładzie
zadaje pytanie: Jakiego sprzętu używamy do odsklepiania i odwirowywania miodu
z plastrów?

−

„Burza mózgów” – uczniowie udzielają różnych odpowiedzi, wszystkie zostają
zapisane na tablicy. Nauczyciel weryfikuje odpowiedzi,

−

nauczyciel omawia odsklepianie i odwirowywanie miodu z plastrów. Po prezentacji
nauczyciel zadaje pytanie: Jak należy odsklepić plastry z miodem?

−

nauczyciel do odpowiedzi typuje ucznia. Uczeń udziela odpowiedzi. Nauczyciel
weryfikuje odpowiedzi. Następnie nauczyciel przydziela zadania grupom.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

11

4. Realizacja ćwiczenia praktycznego

Praca w grupach 3-4 osobowych:

−

nauczyciel wyjaśnia cel ćwiczenia, jego zakres i sposób wykonania,

−

uczniowie zapoznają się z treścią przydzielonego zadania,

−

uczniowie zapoznają się ze sprzętem pasiecznym,

−

uczniowie w grupach odsklepiają i odwirowują miód z plastrów,

−

uczniowie dyskutują na temat różnych technik odsklepiania plastrów z miodem.
Nauczyciel obserwuje pracę uczniów, udziela rad i wskazówek oraz kontroluje:

−

czy uczniowie zrozumieli zadanie,

−

czy uczniowie prawidłowo wykonują ćwiczenie,

−

czy zachowują przepisy bhp.

Zakończenie zajęć

−

przedstawiciel grupy prezentuje wykonane zadanie przez swoją grupę. Charakteryzuje
odsklepianie i odwirowywanie miodu z plastrów pszczelich,

−

uczniowie dyskutują na forum klasy na temat przechowywania miodu po miodobraniu.

Praca domowa

Opracować schemat blokowy od odsklepiania do klarowania.

Sposób uzyskania informacji zwrotnej od ucznia po zakończonych zajęciach:

−

nauczyciel ocenia metodą obserwacji indywidualnie ucznia i grupę, na bieżąco podczas
dyskusji, podczas wykonywania ćwiczenia oraz końcowe efekty pracy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

12

5. ĆWICZENIA

5.1. Gospodarka wędrowna

5.1.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Ocenianie zasobów bazy pożytkowej dla określonej pasieki.

Wskazówki do realizacji

Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.

Nauczyciel powinien zaprezentować określanie zasobu bazy pożytkowej.
Podczas wykonania ćwiczenia szczególną uwagę uczeń powinien zwrócić na sposób

obliczania zasobu bazy pożytkowej.

Ćwiczenie powinno być wykonywane w grupach 3–4 osobowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) określić w promieniu 2 km od wskazanej pasieki bazę pożytkową,
2) obliczyć zasób bazy pożytkowej mnożąc powierzchnię zajmowaną przez określone rośliny

nektarodajne występujące w promieniu 2 km przez ich jednostkową wydajność nektarową,

3) obliczyć ogólny zasób nektaru w sezonie,
4) obliczyć zasoby bazy pożytkowej w przeliczeniu na 1 ha,
5) wypełnić poniższą tabelkę,
6) zaprezentować wyniki ćwiczenia.

Okres

Rośliny

Powierz chnia
ha

Wydaj-ność
nektaro-wa rośli
z 1 ha
kg

Zasoby
nektaro-we
roś-lin

po-

żytko-wych
kg

Zasoby
nektaru
w całym
okresie

Całość
zasobów
(ok. 55%)
jaką
pszczoły
mogą
zebrać

wiosna

lato

Późne
lato

Ogółem zasoby nektaru w sezonie - kg

Zasoby w przeliczeniu na 1 ha powierzchni - kg

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

–

pokaz z objaśnieniem,

–

dyskusja,

–

ćwiczenia.

Środki dydaktyczne:

–

kalendarz kwitnienia roślin,

–

tabela z wydajnością nektarową roślin z 1 ha w kg,

–

kalkulator.

Ćwiczenie 2

Przygotowanie przewozu i transportowanie rodzin pszczelich.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.

Nauczyciel powinien zaprezentować sprzęt do przewozu rodzin pszczelich.
Podczas wykonania ćwiczenia szczególną uwagę uczeń powinien zwrócić na sposób

zapewniania rodzinom pszczelim wolnej przestrzeni i wentylacji na czas transportu.

Ćwiczenie powinno być wykonywane w grupach 3–4 osobowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) przygotować sprzęt do przewozu rodzin pszczelich,
2) określić termin przewozu rodzin pszczelich,
3) zapewnić rodzinom pszczelim wolną przestrzeń i wentylację na czas transportu,
4) załadować i rozładować rodziny pszczele,
5) dozorować przewóz rodzin pszczelich,
6) zaprezentować ćwiczenie.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

pokaz z objaśnieniem,

−

metoda projektów.

Środki dydaktyczne:

−

podstawowy sprzęt pasieczny do wykonywania przeglądów rodzin,

−

odzież ochronna,

−

rodziny pszczele osadzone w różnych typach uli: korpusowych z dennicą głęboką/wysoką,
korpusowych z dennica płytką/niską, leżakach,

−

puste korpusy,

−

ramy wentylacyjne,

−

pasy do spinania uli.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14

Ćwiczenie 3

Przygotowanie stanowiska dla pasieki wędrownej.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.

Nauczyciel powinien zaprezentować film dotyczący przygotowania miejsca dla pasieki

wędrownej.

Podczas wykonania ćwiczenia szczególną uwagę uczeń powinien zwrócić na sposób

zabezpieczania pasieczyska przed zwierzętami i osobami postronnymi.

Ćwiczenie powinno być wykonywane w grupach 3–4 osobowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) obejrzeć film dotyczący przygotowania miejsca dla pasieki wędrownej,
2) wybrać miejsce na ustawienie pasieki wędrownej,
3) wykosić miejsce w którym będzie ustawiona pasieka,
4) ustawić podstawki na ule,
5) zabezpieczyć pasieczysko przed wtargnięciem zwierząt,
6) ustawić tablicę ostrzegawczą,
7) zaprezentować ćwiczenie.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

–

pokaz z objaśnieniem,

–

metoda projektów.

Środki dydaktyczne:

−

film dotyczący przygotowania miejsca dla pasieki wędrownej,

−

miejsce na pasiekę wędrowną,

−

kosa,

−

drut lub taśma do ogrodzenia,

−

tablica ostrzegawcza.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

15

5.2. Miodobranie

5.2.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Ocenianie dojrzałości miodu.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.

Nauczyciel powinien zaprezentować budowę i obsługę refraktometru.
Podczas wykonania ćwiczenia szczególną uwagę uczeń powinien zwrócić na sposób

przeprowadzania analizy miodu.

Ćwiczenie powinno być wykonywane w grupach 3–4 osobowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) umieścić szklanym pręcikiem na suchym dolnym pryzmacie refraktometru kilka kropli

miodu pobranego bezpośrednio z plastra,

2) rozprowadzić miód po całej powierzchni i przykryć suchym pryzmatem matowym,
3) wykonać pomiar i odczytać na podziałce współczynnik załamania światła,
4) zaprezentować wynik ćwiczenia.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

–

pokaz z objaśnieniem,

–

ćwiczenie.

Środki dydaktyczne:

–

podstawowy sprzęt pasieczny do wykonywania przeglądów rodzin,

–

odzież ochronna,

–

rodziny pszczele z miodem,

–

bagietka do pobierania miodu,

–

refraktometr.

Ćwiczenie 2

Przygotowanie sprzętu i pomieszczenia do miodobrania.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.

Nauczyciel powinien zaprezentować film o przygotowaniu pomieszczenia do miodobrania.
Podczas wykonania ćwiczenia szczególną uwagę uczeń powinien zwrócić na utrzymanie

higieny w pomieszczeniu do odbioru miodu z plastrów.

Ćwiczenie powinno być wykonywane w grupach 3–4 osobowych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

16

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) obejrzeć film o przygotowaniu pomieszczenia do miodobrania

,

2) przygotować pomieszczenie do miodobrania. W tym celu należy umyć okna oraz wilgotną

ścierką przetrzeć ściany i podłogę,

3) wyposażyć pomieszczenie w fartuchy oraz środki czystości,
4) umyć i wytrzeć do sucha potrzebny sprzęt pasieczny: odsklepiacze, miodarkę, cedzidła

i naczynia,

5) ułożyć niezbędny sprzęt na miejscu gdzie będzie używany,
6) zaprezentować ćwiczenie.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

–

pokaz z objaśnieniem,

–

dyskusja,

–

zajęcia praktyczne.

Środki dydaktyczne:

–

film o przygotowaniu pomieszczenia do miodobrania,

–

projektor,

–

miodarka,

–

cedzidła,

–

naczynia na miód,

–

odsklepiacze,

–

pomieszczenie do miodobrania,

–

środki czystości,

–

odzież ochronna.

Ćwiczenie 3

Osuszanie plastrów po miodobraniu.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.

Nauczyciel powinien zaprezentować osuszanie plastrów pszczelich po odwirowaniu

miodu.

Podczas wykonania ćwiczenia szczególną uwagę uczeń powinien zwrócić na cel osuszania

i poddawania plastrów rodzinom pszczelim do osuszenia.

Ćwiczenie powinno być wykonywane w grupach 3–4 osobowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) umieścić plastry po odwirowaniu w transportówce,
2) przenieść transportówkę na pasieczysko,
3) wstawić plastry w pustą przestrzeń za zatworomatą, zachowując odstępy 2 cm,
4) zamknąć szczelnie ul,
5) zaprezentować ćwiczenie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

17

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

–

pokaz z objaśnieniem,

–

dyskusja,

–

zajęcia praktyczne.

Środki dydaktyczne:

–

plastry po odwirowaniu,

–

transportówka,

–

rodziny pszczele.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

18

5.3. Dokumentacja gospodarstwa pasiecznego

5.3.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Sporządzanie planu wędrówek z pszczołami.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.

Nauczyciel powinien zaprezentować potrzebną dokumentację pasieczną.
Podczas wykonania ćwiczenia szczególną uwagę uczeń powinien zwrócić na informacje

które mogą mieć zastosowanie w przypadku planowania pasieki wędrownej.

Ćwiczenie powinno być wykonywane w grupach 3–4 osobowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) prześledzić uważnie dokumentację pasieczną,
2) wypisać informacje które mogą mieć zastosowanie w przypadku planowania pasieki

wędrownej,

3) sporządzić schemat blokowy wędrówek z pszczołami,
4) zaprezentować wyniki ćwiczenia.

Zalecane metody nauczania-uczenia się:

–

pokaz z objaśnieniem,

–

dyskusja,

–

ćwiczenie.

Środki dydaktyczne:

−

książka pasieczna,

−

notatki dotyczące bazy pożytkowej,

−

papier A4.

Ćwiczenie 2

Wypełnianie dokumentacji pasiecznej.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.

Nauczyciel powinien zaprezentować dokumentację pasieczną.
Podczas wykonania ćwiczenia szczególną uwagę uczeń powinien zwrócić na rzetelne

wypełnianie dokumentów pasiecznych.

Ćwiczenie powinno być wykonywane w grupach 3–4 osobowych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

19

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) przeprowadzić przegląd rodziny pszczelej,
2) policzyć ramki w rodzinie pszczelej,
3) określić ilość zapasu w rodzinie pszczelej,
4) stwierdzić ilość czerwiu w rodzinie pszczelej,
5) oszacować siłę rodziny pszczelej,
6) zapisać zdobyte informacje w karcie pnia,
7) zaprezentować wyniki ćwiczenia.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

–

pokaz z objaśnieniem,

–

dyskusja,

–

ćwiczenie.

Środki dydaktyczne:

−

karty ula,

−

sprzęt do przeglądu rodzin pszczelich,

−

papier A4.

Ćwiczenie 3

Określanie liczby rodzin potrzebnej do zapylania wybranych upraw roślin.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.

Nauczyciel powinien zaprezentować normę liczby rodzin pszczelich niezbędnych do

zapylenia uprawy oraz tabelą atrakcyjności roślin dla pszczół.

Podczas wykonania ćwiczenia szczególną uwagę uczeń powinien zwrócić na sposób

określania liczby rodzin potrzebnej do zapylania wybranych upraw roślin.

Ćwiczenie powinno być wykonywane w grupach 3–4 osobowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) określić powierzchnię uprawy roślin,
2) przyjąć normę liczby rodzin pszczelich niezbędnych do zapylenia uprawy,
3) obliczyć potrzebną ilość rodzin pszczelich,
4) zaprezentować wyniki ćwiczenia.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

–

pokaz z objaśnieniem,

–

dyskusja,

–

ćwiczenie.

Środki dydaktyczne:

−

norma liczby rodzin pszczelich niezbędnych do zapylenia uprawy,

−

tabela atrakcyjności roślin dla pszczół,

−

papier A4.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

20

6. EWALUACJA OSIĄGNIĘĆ UCZNIA

Przykłady narzędzi pomiaru dydaktycznego

Test dwustopniowy do jednostki modułowej

„Prowadzenie pasieki

wędrownej”

Test składa się z 20, z których:

−

zadania 1, 2, 3, 5, 6, 7, 10, 11, 15, 16, 17, 18, 19, 20 są z poziomu podstawowego,

−

zadania 4, 8, 9, 12, 13, 14 są z poziomu ponadpodstawowego.

Punktacja zadań: 0 lub 1 punkt

Za każdą prawidłową odpowiedź uczeń otrzymuje 1 punkt. Za złą odpowiedź lub jej brak

uczeń otrzymuje 0 punktów.

Proponuje się następujące normy wymagań – uczeń otrzyma następujące
oceny szkolne:

−

dopuszczający – za rozwiązanie co najmniej 8 zadań z poziomu podstawowego,

−

dostateczny – za rozwiązanie co najmniej 12 zadań z poziomu podstawowego,

−

dobry – za rozwiązanie 15 zadań, w tym co najmniej 4 z poziomu ponadpodstawowego,

−

bardzo dobry – za rozwiązanie 18 zadań, w tym co najmniej 6 z poziomu
ponadpodstawowego.

Klucz odpowiedzi: 1. b, 2. a, 3. c, 4. b, 5. c, 6. d, 7. b, 8. a, 9. d, 10. b, 11. d,
12. c, 13. a, 14. b, 15. c, 16. d, 17. a, 18. b, 19. d, 20. b.

Plan testu

Nr
zad.

Cel operacyjny
(mierzone osiągnięcia ucznia)

Kategoria

celu

Poziom

wymagań

Poprawna

odpowiedź

1

Zdefiniować pojęcie gospodarki
wędrownej

A

P

b

2

Określić zasięg efektywnego lotu
pszczół

B

P

a

3

Określić odległość ustawienia rodzin
pszczelich od pożytku

B

P

c

4

Scharakteryzować gospodarkę
kompleksową

C

PP

b

5

Dobrać ule do gospodarki wędrownej

A

P

c

6

Określić funkcję wysokiej dennicy
w gospodarce wędrownej

B

P

d

7

Zidentyfikować sprzęt widoczny na
fotografii

A

P

b

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

21

8

Scharakteryzować sposób
przygotowania rodzin do transportu

C

PP

a

9

Scharakteryzować wielkość wolnej
przestrzeni w ulu w czasie transportu

C

PP

d

10

Zidentyfikować sprzęt pasieczny na
podstawie rysunku

A

P

b

11

Określić objawy zaparzenia rodzin
pszczelich w czasie transportu

B

P

d

12

Scharakteryzować czynniki wywołujące
zaparzenie rodzin w czasie transportu

C

PP

c

13

Zaplanować termin wywozu rodzin na
pożytek z roślin zakwitających
gwałtownie

C

PP

a

14

Zaplanować termin przewozu rodzin na
pożytek z roślin zakwitających
stopniowo

C

PP

b

15

Określić przydatność urządzeń
pasiecznych

B

P

c

16

Określić sposoby odbioru miodu z uli
korpusowych

B

P

d

17

Określić warunki przechowywania
miodu

B

P

a

18 Dobrać sprzęt do miodobrania

B

P

b

19

Określić łatwość utrzymania higieny
w pomieszczeniu do wirowania miodu

B

P

d

20

Określić warunki prowadzenia
gospodarki wędrownej

B

P

b

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

22

Przebieg testowania

Instrukcja dla nauczyciela

1. Ustal z uczniami termin przeprowadzenia sprawdzianu z wyprzedzeniem co najmniej

jednotygodniowym.

2. Przygotuj odpowiednią liczbę testów.
3. Zapewnij samodzielność podczas rozwiązywania zadań.
4. Przed rozpoczęciem testu przeczytaj uczniom instrukcję dla ucznia.
5. Zapytaj czy uczniowie wszystko zrozumieli.
6. Wszelkie wątpliwości wyjaśnij.
7. Nie przekraczaj przeznaczonego czasu na test.

Instrukcja dla ucznia

1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
3. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi, wstawiając w odpowiedniej

rubryce znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem,
a następnie ponownie zaznaczyć odpowiedź prawidłową.

4. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
5. Test zawiera 20 zadań, do każdego pytania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi. Tylko

jedna jest prawdziwa.

6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Kiedy udzielanie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie

na później i wróć do niego kiedy zostanie Ci wolny czas.

8. na rozwiązanie testu masz 40 minut.

Powodzenia!

Materiały dla ucznia

–

instrukcja,

–

zestaw zadań testowych,

–

karta odpowiedzi.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

23

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Gospodarka wędrowna jest metodą

a) przemieszczania pasiek.
b) podnoszenia wydajności pasiek polegającą na przewożeniu rodzin pszczelich na obfite

pożytki oddalone od miejsca stałego postoju pasieki.

c) produkcji miodu.
d) przeciwdziałania chorobom pszczół.

2. Baza pożytkowa oceniana jest na podstawie powierzchni na jakiej występuje dana roślina

miododajna, od miejsca ustawienia pasieki w promieniu
a) 1,5 km.
b) 500 m.
c) 4 km.
d) 6 km.

3. W miarę możliwości rodziny pszczele należy ustawić

a) 1 km od pożytku.
b) 500 metrów od pożytku.
c) jak najbliżej pożytku.
d) w dowolnej odległość od pożytku ponieważ nie ma ona wpływu na wydajność.

4. Kompleksowe traktowanie rodzin w pasiece sprawia, że pszczelarz

a) ma mniej pracy.
b) we wszystkich rodzinach w danym czasie wykonuje te same zabiegi.
c) w czasie dwóch tygodni wszystkim rodzinom dodaje nadstawki.
d) w danym czasie w każdej z rodzin wykonuje inny zabieg.

5. Do wędrownej gospodarki pasiecznej najbardziej przydatne są ule

a) leżaki.
b) książkowe.
c) korpusowe – stojaki.
d) Dadanta.

6. W warunkach gospodarki wędrownej dennica głęboka/wysoka z zasiatkowanym dnem

zapewnia
a) wolną przestrzeń w czasie transportu.
b) dobry i łatwy załadunek.
c) rodzinom wentylację w czasie transportu.
d) wentylację oraz wolną przestrzeń w czasie transportu.

7. Element ula przedstawiony na fotografii to

a) korpus gniazdowy.
b) dennica głęboka/wysoka z zasiatkowanym dnem.
c) dennica płytka.
d) nadstawka.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

24

8. Sposób przygotowania rodzin do transportu zależy od

a) odległości przewozu.
b) środka transportu.
c) rodzaju pożytku.
d) rasy pszczół.

9. Wolna przestrzeń w ulu w której mogą zebrać się pszczoły w czasie transportu powinna

mieć objętość
a) 20 dm

3

.

b) 3-6 dm

3

.

c) 15-18 dm

3

.

d) 6-10 dm

3

.

10. Rysunek przedstawia

a) statyw do uli.
b) chwytak do załadunku uli.
c) podstawkę pod ul.
d) stelaż do uli.

11. Objawy zaparzenie rodzin w czasie transportu to

a) nieprzyjemny kwaśny zapach ulatniający się z ula i głośne brzęczenie pszczół.
b) głośne brzęczenie pszczół.
c) brak jakichkolwiek dźwięków dochodzących z ula.
d) wychodzenie z ula pszczół umazanych miodem i wydobywanie się gorącego

powietrza z wylotu ula.

12. Zaparzeniu rodzin sprzyja

a) tylko długotrwały transport.
b) jedynie wysoka temperatura.
c) brak dostatecznej wentylacji w bardzo silnej rodzinie, przy zbyt długim pozostawianiu

pszczół w zamknięciu.

d) zły stan nawierzchni dróg.

13. Na pożytek z roślin zakwitających gwałtownie (rzepak, drzewa i krzewy owocowe,

gorczyca, lipa) rodziny wywozimy
a) w pierwszych dniach kwitnienia.
b) gdy zakwitnie 10% kwiatów.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

25

c) gdy zakwitnie 50% kwiatów.
d) jeszcze przed kwitnieniem.

14. Na pożytek z roślin zakwitających stopniowo (koniczyny, malina, rośliny łąkowe, wrzos)

rodziny wywozimy
a) w pierwszych dniach kwitnienia.
b) gdy zakwitnie 10% kwiatów.
c) gdy zakwitnie 20% kwiatów.
d) jeszcze przed kwitnieniem.

15. Przyrząd widoczny na fotografii służy do określania

a) lepkości miodu.
b) przewodności miodu.
c) dojrzałości miodu.
d) HMF w miodzie.

16. Odbiór miodu z uli korpusowych bez wyjmowania pojedynczych plastrów umożliwia

zastosowanie
a) wydmuchiwacza.
b) przegonek.
c) repelentów.
d) wszystkich wymienionych.

17. Magazyny do przechowywania miodu powinny być

a) suche, czyste, dostatecznie przewiewne, wolne od obcych zapachów, o temperaturze

nie wyższej niż 18ºC.

b) suche, czyste, dostatecznie przewiewne, wolne od obcych zapachów, o temperaturze

nie wyższej niż 30ºC.

c) suche, czyste, dostatecznie przewiewne, wolne od obcych zapachów, o temperaturze

nie niższej niż 18ºC.

d) suche, wolne od obcych zapachów, o temperaturze nie niższej niż 20ºC.

18. Miód wrzosowy wymaga stosowania

a) Przegonki.
b) kraty odgrodowej.
c) rozluźniacza.
d) nadstawki.

19. W pomieszczeniu do wirowaniu miodu łatwość w higienicznym utrzymaniu powinna

cechować się
a) podłogę.
b) sciany.
c) sufit.
d) wszystkie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

26

20. Z terenu zapowietrzonego pszczelarz prowadzący gospodarkę wędrowną

a) może wywieźć pasieki bez porozumienia z powiatowym lekarzem weterynarii.
b) może wywieźć pasiekę po uzyskaniu pozwolenia powiatowego lekarza weterynarii.
c) może wywieźć pasiekę po konsultacji z innymi pszczelarzami.
d) nie może wywieźć pasieki.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

27

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko..........................................................................................

Prowadzenie pasieki wędrownej

Zakreśl poprawną odpowiedź.

Nr

zadania

Odpowiedź

Punkty

1

a

b

c

d

2

a

b

c

d

3

a

b

c

d

4

a

b

c

d

5

a

b

c

d

6

a

b

c

d

7

a

b

c

d

8

a

b

c

d

9

a

b

c

d

10

a

b

c

d

11

a

b

c

d

12

a

b

c

d

13

a

b

c

d

14

a

b

c

d

15

a

b

c

d

16

a

b

c

d

17

a

b

c

d

18

a

b

c

d

19

a

b

c

d

20

a

b

c

d

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

28

Test 2

Test praktyczny typu – „próba pracy” do jednostki modułowej
„Prowadzenie pasieki wędrownej”

Treść zadania

Wykonaj czynności organizacyjne i przeprowadź prace związane z odbiorem plastrów

z miodem z gniazda rodziny pszczelej. Zadanie wykonaj łącznie z przygotowaniem sprzętu do
odbioru plastrów z miodem, określeniem dojrzałości miodu i terminu wybierania plastrów
z miodem, odbiorem plastrów z miodem i transportem do pracowni pasiecznej.

Instrukcja dla nauczyciela

W badaniu osiągnięć ucznia w nabywaniu umiejętności praktycznych przewidzianych

w celach jednostki modułowej zaleca się przeprowadzenie zadania testowego typu „próba
pracy”. Zadanie jest tak dobrane aby pozwoliło sprawdzić poziom ukształtowanych
umiejętności w zakresie wiedzy teoretycznej i praktycznego przeprowadzenia odbioru plastrów
z miodem z rodziny pszczelej.

Uczniowie powinni wykonać zadanie indywidualnie. Jest to jednocześnie możliwość

samodzielnego sprawdzenia przez ucznia poziomu nabywania umiejętności i dokonania analizy
podjętych działań praktycznych.

Zadaniem nauczyciela jest stworzenie warunków umożliwiających uczniowi wykonanie

zadania zgodnie z obowiązującymi zasadami i w określonym czasie. Uczeń powinien wykonać
zadanie pod nadzorem pracownika odpowiedzialnego za pasiekę, który zapewni uczniowi
możliwość praktycznego przeprowadzenia odbioru plastrów z miodem z rodziny pszczelej.

Nauczyciel powinien:

−

uzgodnić z pracownikiem odpowiedzialnym za pasiekę, możliwość i termin
przeprowadzenia ćwiczeń,

−

zadbać o przygotowanie stanowiska pracy dla uczniów pod względem bezpieczeństwa
pracy,

−

przypomnieć uczniom zasady bezpieczeństwa i higieny pracy i nakazać bezwzględne ich
przestrzeganie,

−

skontrolować użycie właściwego ubioru ochronnego,

−

przydzielić uczniom kolejność i zakres wykonywania zadania,

−

określić kryteria oceny wykonywanego zadania,

−

na bieżąco nadzorować pracę uczniów,

−

dokonać oceny wykonanej pracy.

Instrukcja dla ucznia

Uczeń powinien wykonać następujące czynności:

−

dobrać i założyć odzież ochronną,

−

zapisać w dzienniczku praktyki plan działania oraz kolejność wykonywanych czynności
zgodnie z regulaminem gospodarstwa pasiecznego. Plan przedstawić do zatwierdzenia
nauczycielowi,

−

przygotować sprzęt do odbioru plastrów z miodem,

−

określić dojrzałość miodu,

−

określić termin przeprowadzenia odbioru,

−

dobrać sprzęt do odbioru plastrów z miodem z rodziny pszczelej,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

29

−

dokonać odebrania plastrów z miodem,

−

przetransportować plastry z miodem do pracowni pasiecznej,

−

uporządkować stanowisko, oczyścić narzędzia i odłożyć na miejsce przechowywania.

Umiejętności podlegające ocenie

Lp.

Czynność wykonywana przez ucznia

Punkty

do

uzyskania

Punkty

uzyskane

1

Dobranie odzieży ochronnej

5

2

Sporządzenie wykazu materiałów i sprzętu do odbioru
plastrów z miodem

5

3

Przygotowanie sprzętu do odbioru miodu z rodziny
pszczelej

10

4

Określanie dojrzałości miodu:

−

refraktometrem,

−

ulem kontrolnym,

−

ilość nakropu w plastrach,

−

poszycie plastrów z miodem.

20

5

Odbieranie plastrów z miodem z rodziny pszczelej:

−

sposobem tradycyjnym,

−

przegonką,

−

dmuchawą.

30

6

Transportowanie plastrów z miodem do pracowni

10

7

Przechowywanie plastrów z miodem

10

8

Uporządkowanie stanowiska

10

Razem

100

Normy wymagań na poszczególne oceny szkolne:

Ocena

Liczba uzyskanych punktów

dopuszczający

70

dostateczna

85

dobry

90

Bardzo dobry

100

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

30

7. LITERATURA

1. Makowicz J.: Pasieka wędrowna. PWRiL, Warszawa 1983
2. Ostrowska W.: Gospodarka pasieczna. Wyd. V, Sądecki Bartnik, Nowy Sącz 1998
3. Prabucki J. (red): Pszczelnictwo. Albatros, Szczecin 1998
4. Praca zbiorowa: Hodowla pszczół. PWRiL, Warszawa 1996

Czasopisma:

−

„Pasieka”

−

„Przegląd Pszczelarski”

−

„Pszczelarstwo”

−

„Pszczelarz Polski”