SPIS TREŚCI

Wstęp .............................................................................................. 7

I. AKSJOLOGICZNE PODSTAWY DZIAŁALNOŚCI POLITYCZNEJ

..... 11

1. Godność człowieka: fundament wartości europejskich ............. 13

2. Służba (publiczna): cnota zapomniana ....................................... 26

3. Idea solidarności. Potencjał społeczno-polityczny ..................... 37

4. Subsydiarność: stara idea na nowe czasy. Perspektywa encykliki

Caritas in veritate ................................................................... 50

5. Pokój jako zadanie czasów globalizacji ..................................... 63

6. Etyka społeczna wobec przemian ustrojowych w Polsce .......... 81

7. Inspiracje Jana Pawła II. Zagadnienia wybrane ......................... 97

II. WARTOŚĆ JAWNOŚCI I JEJ OGRANICZENIA. PERSPEKTYWA

ETYKI POLITYCZNEJ

....................................................................... 115

Wartość jawności i jej ograniczenia. Perspektywa etyki politycznej 117

III. WYNATURZENIA STRUKTUR I POSTAW

....................................... 171

1. Działanie w obrębie „struktur grzechu”. Refleksje etyczne ....... 173

2. Służba zdrowia jako przykład wynaturzonych struktur. Dylematy

moralne ................................................................................... 184

3. Kulturowe uwarunkowania korupcji. Doświadczenia Polski ..... 196

4. Dyskryminacja i anydyskryminacja ........................................... 217

5. Wokół etycznej sytuacji edukacji akademickiej w Polsce.

Wybrane determinanty ............................................................ 254

IV. DYLEMATY W PRAKTYCE POLITYCZNEJ

...................................... 267

1. Wolność sumienia polityka a dyscyplina partyjna ..................... 269

2. Niemoralna bezkompromisowość w polityce. Inspiracje teolo-

giczne ...................................................................................... 294

2015 - Dylus - Polityka w perspektywie etycznej.indd 5

2016-03-02 13:01:31

SPiS tReśCi

6

3. Polityczne zaangażowanie uczonych. Perspektywa szkoły lwow-

sko-warszawskiej .................................................................... 309

V. POLITYKA A GOSPODARKA. ZAGADNIENIA WYBRANE

........... 331

1. Suwerenność państwa narodowego na tle współczesnych proce-

sów gospodarczych ................................................................. 333

2. Społeczna gospodarka rynkowa jako podstawa ustroju gospodar-

czego Polski ............................................................................ 351

3. Kryzys społecznej gospodarki rynkowej w kontekście procesów

globalizacji ............................................................................. 369

4. Przedsiębiorstwo jako obywatel (Corporate Citizenship) .......... 380

VI. KOŚCIÓŁ A WSPÓLNOTA POLITYCZNA

...................................... 391

1. Refleksje posoborowe ................................................................. 393

2. Jaki Kościół jest potrzebny demokratycznemu państwu? .......... 412

3. „Kościół docenia demokrację”, ale... ......................................... 434

4. Polskie przewodnictwo w Unii Europejskiej jako wyzwanie dla

Kościoła .................................................................................. 445

5. Kościół a społeczeństwo obywatelskie ...................................... 458

6. Przywódca religijny jako autorytet ............................................. 469

Zamiast zakończenia: Dekalog zaangażowanych politycznie chrześ-

cijan ........................................................................................ 484

Dane bibliograficzne ....................................................................... 497

Skróty ............................................................................................. 500

2015 - Dylus - Polityka w perspektywie etycznej.indd 6

2016-03-02 13:01:31

Kup książkę

WSTĘP

„Znakiem czasu”, nie tylko w Polsce, jest dziś powszechne roz-

czarowanie i zniechęcenie polityką. Nie trzeba śledzić badań opinii

publicznej, aby dostrzec znużenie powtarzającymi się „wojnami na

górze”, związanymi z dążeniem do zdobycia władzy, jej sprawowania

i utrzymania. W kontekście gorszących sporów i ujawnianych afer

właściwie nie dziwi to rozczarowanie brakiem „klasy” w obrębie kla-

sy politycznej. Jej konsekwencją jest wycofywanie się obywateli do

sfery prywatnej (nazywane w okresie słusznie minionym „emigracją

wewnętrzną”), a miernikiem – chociażby bardzo niska frekwencja

wyborcza, w Polsce daleko odbiegająca od średniej europejskiej.

Zatroskanie kondycją polityki wiąże się też z jej wynaturzeniem

w postpolitykę. Jeśli w debacie publicznej w ogóle pojawia się wątek

„roztropnej troski o dobro wspólne”, to zazwyczaj jedynie w charak-

terze retorycznego ozdobnika przydatnego w marketingu politycz-

nym. Dbałość o wizerunek i zabieganie całych sztabów ekspertów

o natychmiastowe efekty, odbijające się w niemal przysłowiowych

już „słupkach poparcia” pozostaje przecież w sprzeczności z polityką

wiązaną jakoś z dobrem wspólnym. Właściwa mężom stanu deter-

minacja w prowadzeniu reform koniecznych, acz bolesnych jest dziś

w polityce dobrem (bardzo) rzadkim.

Uzasadnione zniechęcenie „brudną polityką” prowadzi niekiedy

do wniosku, że polityka skuteczna z istoty swej jest niemoralna, intere-

sów nie da się pogodzić z wartościami, a wyrażenie „etyka polityczna”

to oksymoron, wykorzystywany przez PR-owców do wyprowadzania

w pole bezkrytycznego elektoratu. Z drugiej zaś strony uprawnionej

tęsknocie za „polityką moralną” i „władzą cnotliwych” grozi morali-

styczne wynaturzenie i rygoryzm.

2015 - Dylus - Polityka w perspektywie etycznej.indd 7

2016-03-02 13:01:32

Kup książkę

WStęP

8

Teksty publikowane w tej książce opierają się na przeświadcze-

niu, że nie jesteśmy skazani na wybór między politycznym cynizmem

a moralizmem. Owszem, obszar „tego, co polityczne” nie jest ak-

sjologicznie neutralny. Patrząc na politykę z perspektywy etycznej,

zakładamy przy tym (wraz z Jacquesem Maritainem), że zagraża jej

nie tylko amoralizm, ale i hipermoralizm. Tym bardziej szkodliwe jest

jej demonizowanie i angelizowanie.

Trudno jednak nie przyznać, że poszukiwanie w bieżącej dzia-

łalności politycznej koniunkcji między tym, co hic et nunc (np. przy

uwzględnieniu parlamentarnego układu sił czy stanu budżetu) jest

najlepsze, a zarazem możliwe, jest mozolne i szalenie trudne. Dlatego

pary pojęć: skuteczność – moralność, instytucje – cnoty, interesy –

wartości zwykle zestawia się ze sobą jako alternatywy. Zawarte w tej

książce rozważania poniekąd są polemiką z takim stereotypowym

ujęciem. Są raczej próbą pokazania niezbędnej ich koniunkcji. Wy-

rastają z przeświadczenia, że skuteczność i powodzenie w polityce

niekoniecznie osiąga się za cenę rezygnacji z wysokich standardów

moralnych. To samo dotyczy innej pary: instytucji i cnót. Oczywiście,

sprawnie funkcjonujące instytucje i procedury „odciążają moralnie”

codzienne wybory; są instrumentem urzeczywistniania wartości spo-

łecznych. Same w sobie nie przesądzają jednak o moralnej jakości

polityki. Okażą się wydrążoną atrapą, jeśli nie będą ich budowali

cnotliwi „ludzie sumienia”. Nieoczywista w polityce wydaje się też

koniunkcja interesów i wartości. Obszar polityki niewątpliwie podlega

logice pragmatycznej. W tej sferze chodzi o interesy: konkretnej grupy,

np. zawodowej, regionu czy państwa. Zakłamaniem byłoby zaprze-

czanie czy wypieranie tej prawdy. Praktyka polityczna polega często

właśnie na próbie godzenia różnych, niekiedy sprzecznych interesów.

Czyniąc to, trzeba się jednak kierować busolą wartości – i to pod groźbą

naruszenia porządku dobra wspólnego. Chodzi przy tym chociaż-

by o zwykłą uczciwość w kontakcie z wyborcą, o wstrzemięźliwość

w szafowaniu obietnicami i o nieabsolutyzowanie interesów jednej

grupy kosztem innej.

Poszukiwanie koniunkcji między pragmatyczną racjonalnością

polityczną a racjonalnością etyczną będzie towarzyszyło rozważaniom

2015 - Dylus - Polityka w perspektywie etycznej.indd 8

2016-03-02 13:01:32

Kup książkę

9

WStęP

zawartym w kolejnych rozdziałach. Przypomniane zostaną najpierw

aksjologiczne i aretologiczne podstawy działalności politycznej, po-

czynając od „podstawy podstaw”, jak określa się niekiedy godność

człowieka, poprzez służbę publiczną, solidarność, subsydiarność, po-

kój oraz inne wartości, cnoty i zasady etyki społecznej. Inspiracją do

odkrycia ich blasku będzie m.in. nauczanie Jana Pawła II (rozdział I).

Odrębnej charakterystyki wymaga wartość jawności i jej ograniczenia

(rozdział II). Podobnie jak działanie w obrębie tzw. „struktur grzechu”,

tj. wynaturzonych ram instytucjonalnych działalności publicznej, cho-

ciażby w służbie zdrowia czy edukacji akademickiej. Nieco więcej

uwagi zostanie przy tym poświęcone korupcji, dyskryminacji i działa-

niom antydyskryminacyjnym (rozdział III). Przedmiotem refleksji będą

następnie niektóre dylematy, które muszą rozwiązywać politycy. Są one

związane chociażby z napięciem między wolnością sumienia a dyscy-

pliną partyjną, pytaniem o granice kompromisu czy trudnością godzenia

ról uczonego z zaangażowaniem politycznym (rozdział IV). Wybrane

zagadnienia szeroko rozumianej polityki gospodarczej, w tym: suwe-

renność państwa w warunkach globalizacji, ustrojowy model społecznej

gospodarki rynkowej i kryzys tego modelu oraz problem „obywatel-

skości” przedsiębiorstwa będą przedmiotem rozważań w kolejnym (V)

rozdziale. Wreszcie trudnym (i niebezpiecznym) związkom Kościoła

i wspólnoty politycznej zostanie poświęcona ostatni (VI) rozdział. God-

ne przypomnienia jest w tym miejscu nauczanie soborowe na ten temat.

Podjęta tu zostanie m.in. kwestia jego aktualności, a także inne pytania:

o wkład Kościoła do demokratycznego państwa, do społeczeństwa

obywatelskiego oraz w ogóle o jego stosunek do demokracji. W treści

tej części znajdziemy wreszcie próbę podjęcia dwóch szczegółowych

kwestii: polskiego przewodnictwa w Unii Europejskiej jako wyzwania

dla Kościoła oraz charakterystykę autorytetu przywódcy religijnego

(w zestawieniu z przywódcą politycznym). W tekście pt. „Zamiast

zakończenia” czytelnik poszukujący drogowskazów dla własnego zaan-

gażowania politycznego znajdzie swego rodzaju dekalog, opracowany

w oparciu o pewne wskazania encyklik społecznych.

Deklarowana w tytule perspektywa religijna w spojrzeniu na po-

litykę nie dotyczy tylko ostatnich części książki, ale przenika całą

2015 - Dylus - Polityka w perspektywie etycznej.indd 9

2016-03-02 13:01:32

Kup książkę

WStęP

10

jej treść. Omawiając aksjologiczne podstawy polityki, wynaturze-

nia jej struktur i postaw uprawiających ją podmiotów, pojawiające

się w praktyce politycznej dylematy, kwestie gospodarcze i stosunku

Kościoła do wspólnoty politycznej, zakłada się mianowicie istnienie

pewnego styku religii i polityki. Nie będą tu jednak prowadzone reli-

gioznawcze badania porównawcze. Perspektywa religijna wywodów

będzie oznaczać uwzględnienie myśli chrześcijańskiej nt. wspólnoty

politycznej, a przede wszystkim – nauczania społecznego Kościo-

ła. Na pozór polityczne zadania, które rezerwuje dla siebie Kościół,

wydają się minimalistyczne. W jednym z dokumentów czytamy na

przykład: „Kościoły nie zamierzają same uprawiać polityki, pragną

czynić politykę możliwą”. Chodzi po prostu o to, aby promować system

wartości służący budowaniu dobra wszystkich, wsłuchiwać się w głos

tych, którzy nie potrafią skutecznie wypowiedzieć swych potrzeb,

„tworzyć przesłanki dla polityki kierującej się kryteriami solidarności

i sprawiedliwości”

1

. W dobie postpolityki trudno przecenić znaczenie

wszelkich tego rodzaju działań zmierzających do „czynienia polityki

możliwą”.

Zawartość książki stanowią teksty po części publikowane już

wcześniej (mniej więcej w ciągu ostatniej dekady), nierzadko w trudno

dostępnych, niskonakładowych czasopismach lub pracach zbiorowych

(por. „Dane bibliograficzne”). Po przeredagowaniu i niezbędnej ak-

tualizacji tworzą pewną całość prezentującą politykę w perspektywie

etycznej i religijnej. Można żywić nadzieję, że ich zwarta publikacja

pomoże zrozumieć wybrane zagadnienia problematyki zakreślonej

tytułowym sformułowaniem.

1

Tak zdefiniowały niegdyś swoje zadania w obszarze polityki Kościoły pro-

testancki i katolicki. Por. O przyszłość w solidarności i sprawiedliwości. Wspólne
Słowo Rady Kościoła Ewangelickiego w Niemczech i Konferencji Episkopatu Niemiec,
„Społeczeństwo” 1997 nr 3-4, s. 402.

2015 - Dylus - Polityka w perspektywie etycznej.indd 10

2016-03-02 13:01:32

Kup książkę