Materiały – e-learning, rok akademicki 2012/2013
Posiadanie i prawa rzeczowe
moje (meum
esse aio)
Res extra
commercium
Twoja (res tua)
Triada form władania rzeczą
Iura in re aliena
Prioprietas
Possessio
Formowanie się prawa własności
Włądztwo –
manus
Lepsze
uprawnienie do
rzeczy
– legis
actio
sacramento in
rem
Proprietas
–
plena in re
potestas
–
rei vindicatio
Przedmiot władztwa – res
podziały antyczne
Res corporales
– res incorporales
Res in commercio
– res extra commercium
Res mancipi
– res nec mancipi
Przedmiot władztwa – res
podziały wprowadzone w ius commune
Res mobiles
– res immobiles
corpora
– continua -
universitas rerum
Species
– genus
Stan faktyczny, stosunek faktyczny,
który może mieć prawne znaczenie
(funkcje posiadania):
a)
nabycie własności (traditio, usucapio,
ocupatio)
b)
ochrona posesoryjna
c)
dogodniejsza sytuacja procesowa
Czym jest posiadanie?
corpus
-
obiektywny lub zewnętrzny
animus
-
subiektywny lub wewnętrzny
Dwa elementy:
Possessio
Possessio
detentio
Possessio
iusta
causa
Possessio
Possessio
ad
interdicta
possesio vitiosa
–
aut vi, aut clam, aut precario
ab adversario adquisita
nie było chronione
-
ale też solo animo: pastwiska zimowe i
letnie, zbiegły niewolnik
- posiadanie spadku, potem posiadanie
służebności
quasi possessio,
skąd prawo powszechne - possessio
iuris
possessio: corpus et
animus
corpore et animo
pierwotnie
przeniesienie
D. 41.2.3.19. Paulus libro quinquagensimo
quarto ad edictum. Ilud quoque a veteribus praeceptum
est neminem sibi ipsum causam possessionis mutare
posse.
solo animo
, zwane od czasów Bolonii:
traditio brevi manu (vide 351 KC)
constitutum possessorium (vide 349 KC)
Nabycie i utrata posiadania
tzw. possessio ad interdicta
Interdicta:
adipiscendae possessionis
quorum bonorum
interdictum Salvianum
recuperandae possessionis -
restytutoryjne
retinendae possessionis - prohibitoryjne
Interdykty posesoryjne
a) uti possidetis
[do nieruchomości]
„Tak, jak teraz tę nieruchomość, o którą toczy się
spór, ani siłą, ani potajemnie, ani na podstawie
precarium jeden od drugiego posiadacie,
byście tak nie posiadali; zakazuje użycia siły!”
b) utrubi
[do ruchomości]
„U którego z was obydwu ten człowiek, o którego
toczy się spór, był ani siłą, ani potajemnie, ani
na podstawie precarium od drugiego, niech
ten, u kogo przez większą część tego roku był
krócej, wyda tamtemu; zabraniam użycia siły!”
Interdicta retinendae
possessionis
właściciel posiadający
posiadacz w dobrej wierze
posiadacz w złej wierze
niektórzy detentorzy:
depozytariusz sekwestrowy
zastawnik, czyli wierzyciel zastawny
prekarzysta
emfiteuta
superficjariusz
Possessio ad interdicta:
?
własność
!
dominium, proprietas
kwirytarna
bonitarna
quasi-
własność gruntów
prowincjonalnych
peregrynów
Formy własności
Próby definicji
Pełne i wyłączne prawo nad
rzeczą?
Wola właściciela jest
rozstrzygająca
Własność – nie prawo, lecz
stosunek prawny
Najogólniejsze aktualne i
potencjalne władztwo
(prawne) nad rzeczą
Analogia z suwerennością
Najrozleglejsze potencjalne i
aktualne prawo rzeczowe
ius utendi
ius abutendi
ius possidendi
ius fruendi
ius disponendi
Próby definicji
Triada uprawnień właścicielskich: ius
utendi, ius disponendi, ius fruendi (glosa)
Prawo dowolnego dysponowania rzeczą
materialną, chyba, że ustawa tego
zabrania (Bartolus de Saxoferrato
1. sensu largo:
podatki, daniny, obowiązek świadczenia
pracy
2. sensu stricto:
nie pozwalają właścicielowi na wykonywanie
jego władztwa w pełni lub wbrew jego woli
władztwa go pozbawiają
a) stałe
b) incydentalne
Ograniczenia własności
zwyczaj
prawo sakralne
prawo publiczne -
względy
sanitarne,
komunikacyjne,
budowlane;
konfiskata.
prawo prywatne:
prawo sąsiedzkie
własne ograniczenia: prawa na
rzeczy cudzej, najem, dzierżawa
Źródła ograniczeń własności
Nabycie własności
1.
zawłaszczenie (occupatio)
2.
nabycie pożytków (fructus)
1.
z chwilą odłączenia (separatio): właściciel,
posiadacz w dobrej wierze, emfiteuta
2.
z chwilą objęcia (perceptio): użytkownik,
usufruktuariusz
, dzierżawca
3.
nie jest pożytkiem od II wieku przed Chr. partus
ancillae -
należy do właściciela niewolnicy
3.
skarb (thesaurus)
I
. Pierwotne sposoby nabycia
własności
4.
połączenie rzeczy (accessio)
accessio cedit principali
superficies solo cedit
5.
przetworzenie (specificatio)
Sabinianie
– właściciel materiału
Prokulianie
– przetwórca
media sententia
– czy rzecz dałaby się
przywrócić do postaci materiału?
Pierwotne sposoby nabycia
własności
usucapio
longi temporis praescriptio
res habilis, titulus, fides, possessio, tempus
zasiedzenie
D. 50,17,54. Ulpianus libro quadragensimo sexto
ad edictum. Nemo plus iuris ad alium transferre
potest, quam ipse haberet.
Księga 46 – de bonorum possessionibus: si
tabulae testamenti nullae extabunt
in iure cessio
hereditatis
D. 50,17,11. Pomponius libro quinto ad Sabinum.
Id quod nostrum est sine facto nostro ad alium
transferri non potest.
Nabycie pochodne własności
1.
mancipatio
wół – 100 asów = 100 x 327 g. = 32,7
kg.
2 iugery
ziemi = 11’000 asów = 3597
kg.
2.
in iure cessio
3.
traditio
iusta causa traditionis
Pochodne sposoby nabycia
własności
Johann Apel (1486-1536) oddziela
umowę zobowiązującą do przeniesienia
własności od sposobu jej nabycia
Modele przeniesienia własności
w tradycji romanistycznej
traditio
czynność
faktyczna
Umowa o
podwójnym
skutku (CC,
KC)
Umowa
(titulus) +
wydanie
(modus)
(ABGB
)
Jest
umową
rzeczową
Zasada
abstrakcyjności
(BGB)
Legitymacja czynna:
właściciel nieposiadający
Legitymacja bierna:
a)
w procesie legisakcyjnym:
kontrawindykujący
b)
w procesie formułkowym: posiadacz (detentor?)
c)
za Justyniana nawet posiadacz fikcyjny
Historia ochrony windykacyjnej:
- legis actio sacramento in rem
- per sponsionem - legis actio per iudicis postulationem
- formula petitoria
– stąd nazwa ochrona petytoryjna
rei vindicatio
1. roszczenia właściciela z tytułu
pożytków, pobranych przez
pozwanego
a) posiadacz w dobrej wierze nabywał
je na własność, ale od Dioklecjana i
potem Justynian: obowiązek wydania
owoców jeszcze nie zużytych
b) posiadacz w złej wierze musiał
wydać wszystkie owoce
definitywne rozliczenie stron
2. przeciwroszczenia
pozwanego z tytułu poniesionych
na rzecz nakładów
a) z tytułu nakładów podnoszących wartość rzeczy,
posiadaczowi w dobrej wierze przysługiwało prawo
zatrzymania (ius retentionis),
które mógł wymusić zarzutem podstępu (exceptio
doli) przeciw skardze windykacyjnej
b) wszyscy posiadacze mieli poza tym prawo
odłączenia nakładów, określane porzymskim
terminem ius tollendi
– oczywiście o ile dało się to
przeprowadzić bez uszkodzenia rzeczy;
powód mógł jednak wyłączyć to prawo oferując
odszkodowanie
definitywne rozliczenie stron
zwrot nakładów koniecznych (
impensae
necessariae
), podtrzymujących wartość rzeczy
-
każdemu posiadaczowi, nawet złej wierze;
zwrot podnoszących wartość nakładów
użytecznych (
impensae utiles
)
– tylko posiadaczowi w dobrej wierze;
zwrot nakładów zbytkownych (
impensae
voluptuariae
) o walorze jedynie estetycznym
– żadnemu.
Nakłady wedle Bartolusa de Saxoferrato
(1313/4-1357)
:
CELE:
stwierdzenie, że własność jest wolna od obciążeń
osiągnięcie stanu rzeczy, jaki nastąpiłby w razie usunięcia
naruszenia własności już w chwili stwierdzenia sporu
Legitymacja czynna:
właściciel posiadający, ale naruszany w swym prawie
Legitymacja bierna:
osoba, która rości sobie prawo
ciężar dowodu
actio negatoria
possessor ad usucapionem
- in
bonis
Wobec
rei vindicatio
właściciela
może wystąpić z
exceptio doli
albo
exceptio rei venditae ac
traditae
Jeśli nabył non a domino, nie ma ochrony, bo
podnosząc któryś z wymienionych zarzutów spotka
się z
replicatio iusti domini
Własność bonitarna?
Marek niech będzie sędzią. Jeśli powód kupił i
wydanego przez traditio
posiadałby rok tak, że
niewolnik, o którego toczy się spór, stałby się
jego wedle prawa Kwirytów (fictio), i o ile ten
niewolnik na żądanie sędziego nie zostanie
zwrócony powodowi, ile ta rzecz jest warta, tyle
pieniędzy, sędzio Marku, zasądź od pozwanego
na rzecz powoda; jeśli się nie okaże – uwolnij.
Ochrona względna – wobec gorzej uprawnionego
exceptio iusti domini
replicatio rei venditae ac traditae
/
exceptio
doli
w prawie pretorskim: actio
Publiciana
Actio Publiciana a problem
nabycia od osoby
nieuprawnionej
Pytanie o dopuszczalność wyjątków od
zasady nemo plus iuris ad alium
transferre potest quam ipse habet
- possession vaut titre (art. 2279 CC)
- par. 932 BGB i 169 KC
przy nabyciu rzeczy przez obie strony procesu od
tego samego
niewłaściciela chroniony był zawsze
nabywca, któremu rzecz wydano wcześniej
–
Julian, Pomponius, Ulpian
, bo
niewłaściciel,
który już raz zbył rzecz, nie może dokonać
następnej alienacji
nabycia od różnych niewłaścicieli – kontrowersja:
–
Neratius
i tu opierał się na zasadzie
pierwszeństwa
–
Julian
uznawał pozycję aktualnego posiadacza
za lepszą, niż powoda: melior causa possidentis
quam petentis
spór pretendentów - kryteria
pierwszeństwa
1.
służebności
2.
zastaw
3.
emfiteuza
4.
superficies
1.
służebności gruntowe
2.
służebności osobiste
minimalizacja obciążeń właściciela
1.
Służebność nie może polegać na działaniu (servitus in
faciendo consistere nequit)
2.
Nie może być służebności na służebności (servitus
servitutis esse non potest)
3.
Nikt nie może mieć służebności na własnej rzeczy (nemini
– lub nulli – res sua servit)
4.
Służebności należy wykonywać oględnie (servitutibus
civiliter utendum est)
Dla służebności gruntowych obowiązywały dodatkowo dwa wymogi:
-
sąsiedztwa gruntów (vicinitas)
-
i trwałej przyczyny (perpetua causa) służebności
Zasady ustanawiania i wykonywania służebności
Zobowiązywały właściciela nieruchomości do
tolerowania (
pati
) wpływu na nią ze strony osoby
uprawnionej lub do powstrzymania się od skądinąd
dopuszczalnych działań własnych (
non facere
).
Uprawnionym do służebności gruntowej był
każdoczesny właściciel
gruntu panującego, czyli
władnącego
(praedium dominans
), którego stosunek
służebności wiązał z każdoczesnym właścicielem
gruntu obciążonego, czyli służebnego
(praedium
serviens).
charakter wieczysty, nie wolno było ustanawiać ich
ani pod warunkiem rozwiązującym, ani na czas
określony
Służebności gruntowe - iura
praediorum
(1)
iter
, który uprawniał do przejścia lub
przejazdu konno przez cudzy grunt,
(2)
actus
czyli prawo przepędu bydła,
(3)
via
, uprawniająca do przejazdu wozem,
(4)
aquae ductus
, pozwalający na prowadzenie
wody przez cudzy grunt,
(5)
aquae haustus
, uprawniający do czerpania
zeń wody.
res mancipi
rzeczy niematerialne (res incorporales), ale
ustanawiane przez mancipatio
Służebności wiejskie - iura praediorum
rusticorum
na gruntach italskich: mancipatio lub in iure cessio
na gruntach prowincjonalnych: pactionibus et stipulationibus,
tzn. przez nieformalną umowę rzeczową, wzmocnioną
przyrzeczeniem ustanawiającego, że ani on, ani jego dziedzice
nie będą przeszkadzać w wykonywaniu służebności
(a)
w prawie klasycznym wyłącznie przez
czynność prawną
(b)
w późnym cesarstwie tzw. służebności ustawowe:
ustawa albo zwyczaj
,
np. ograniczenia wysokości wznoszonych budynków lub
obowiązek tolerowania spływu wody z wyżej położonego
zasiedzenie zakazane przez lex Scribonia (ok. 50 r. przed Chr.),
ale zasiedzeniu wolności gruntu od służebności (usucapio libertatis)
– 2 lata
Powstanie służebności
vindicatio servitutis
actio confessoria
Legitymowany biernie:
-
właściciel gruntu służebnego
-
każdy posiadacz, który przeszkadzał w wykonywaniu służebności
„Jeżeli się okaże, że Aulus Ageriusz ma prawo przechodu lub przejazdu
przez grunt
korneliański …”
Przy
służebnościach o treści negatywnej, np. servitus altius non tollendi:
„Jeżeli się okaże, że Numerus Negidiusz nie ma prawa budowania
ponad określoną wysokość wbrew woli Aulusa Ageriusza …”
Ochrona służebności
Marcianus w III wieku po Chr
. proponuje podział na
służebności gruntowe (servitutes praediorum)
i osobiste (servitutes personarum)
prawo używania cudzych rzeczy i pobierania z nich
pożytków (ius alieni rebus utendi fruendi), jednak z
zachowaniem substancji rzeczy (salva rerum substantia);
można odstąpić – odpłatnie lub darmowo – tylko
faktyczne wykonywanie;
nie można pogarszać, ale oczywiście można polepszać
kondycję rzeczy, byleby zachować jej przeznaczenie.
senatus consultum wydane przed 33 r. po Chr. pozwala
użytkować cały majątek, stąd quasi ususfructus pieniędzy
i innych rzeczy zużywalnych (zwany w prawie
powszechnym ususfructus irregularis, a we
współczesnym prawie cywilnym użytkowaniem
nieprawidłowym)
Użytkowanie (ususfructus
)
III w. przed Chr.
w czasach republiki dziedziczna i zbywalna
dzierżawa gruntów prowincjonalnych, gminnych i
państwowych (od czynszu - vectigal zwane agri
vectigales)
pretor przyznał dzierżawcom wieczystym ochronę
posesoryjną w postaci interdyktu uti possidetis oraz
wzorowaną na windykacji skuteczną przeciw
wszystkim skargę in rem
III/IV w. po Chr
. hellenistyczna forma dzierżawy
wieczystej, zwana emfiteuzą
cesarz bizantyjski Zeno w 480 r. Uznaje emfiteuzę
za zbywalne, dziedziczne i podlegające zastawowi
ius emphyteuticarium: prawo do korzystania z
cudzego gruntu
Emfiteuza -
dzierżawa
wieczysta
Zbywalne i dziedziczne prawo do powierzchni.
Właściciel pobierał umiarkowany czynsz roczny,
zwany na gruncie gminnym vectigal, a na prywatnym
– solarium.
Stanowisko prawne superficjariusza
było podobne
do stanowiska emfiteuty, tyle że o zbyciu swego
prawa nie musiał zawiadamiać właściciela, któremu
nie przysługiwało prawo pierwokupu.
Ochrona: posesoryjna - interdykt de superficiebus;
przyznawano od przypadku do przypadku rzeczową
skargą petytoryjną in factum, a nawet – przy kupnie
prawa zabudowy od
niewłaściciela – skargą
publicjańską .
Superficies - prawo zabudowy