RATOWNICTWO I OCHRONA LUDNOŚCI

Ewakuacja – stąpanie po kruchym lodzie

Jerzy Ranecki

Podczas wielu akcji ratowniczych odbywa się ewakuacja ludzi. To trudny i skomplikowany

proces – wymaga odpowiedniego przygotowania. Źle zorganizowana lub niepotrzebna ewa-

kuacja może stanowić dodatkowe zagrożenie. Szczególnie skomplikowana jest ewakuacja

masowa, obejmująca kilka miejscowości czy dużą część aglomeracji miejskiej – wymaga

zaangażowania władz administracji publicznej, zespołów zarządzania kryzysowego, służb,

inspekcji, straży oraz innych odpowiednio przygotowanych podmiotów i instytucji.

Podstawowym aktem prawnym dotyczącym ewakuacji jest ustawa z 24 sierpnia 1991 r. o

ochronie przeciwpożarowej. Zgodnie z art. 4, właściciel, zarządca lub użytkownik budynku,

obiektu budowlanego lub terenu jest zobowiązany do zapewnienia osobom przebywającym w

budynku, obiekcie budowlanym lub na terenie bezpieczeństwa i możliwości ewakuacji. Prze-

pisy obligują go także do przygotowania budynku, obiektu budowlanego lub terenu do pro-

wadzenia akcji ratowniczej. Zgodnie z rozporządzeniem ministra infrastruktury z 12 kwietnia

2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytu-

owanie (DzU z 15 czerwca 2002 r.) budynki powinny być zaprojektowane i wykonane w spo-

sób zapewniający możliwość ewakuacji ludzi podczas pożaru. W tym rozporządzeniu przed-

stawione są szczegółowe warunki techniczne dotyczące dróg ewakuacyjnych (dział 6, roz-

dział 4). W rozporządzeniu ministra spraw wewnętrznych i administracji z 21 kwietnia 2006

r. w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów

(DzU z 11 maja 2006 r.) zagadnienia dotyczące ewakuacji zawiera rozdział 4. Zgodnie z par.

11 tego rozdziału, w budynku przeznaczonym na pobyt ludzi w każdym miejscu powinny być

zapewnione odpowiednie warunki ewakuacji, zapewniające możliwość szybkiego i bezpiecz-

nego opuszczenia strefy zagrożonej lub objętej pożarem. Warunki ewakuacji powinny być

dostosowane do liczby i stanu sprawności osób przebywających w budynku oraz jego funkcji,

konstrukcji i wymiarów. Ponadto należy w nich zastosować techniczne środki zabezpieczenia

przeciwpożarowego obejmujące przejścia, dojścia i wyjścia ewakuacyjne, bezpieczną poża-

rowo obudowę i wydzielenia dróg ewakuacyjnych oraz pomieszczeń, zabezpieczenie przed

zadymieniem dróg ewakuacyjnych, oświetlenie awaryjne oraz przeszkodowe, zapewnienie

możliwości rozgłaszania sygnałów ostrzegawczych i komunikatów głosowych. Zgodnie z par.

12 tego rozdziału podstawą do uznania użytkowanego budynku za zagrażający życiu ludzi

jest niezapewnienie możliwości ewakuacji ludzi. Częstotliwość przeprowadzania ewakuacji

określa par. 13. Zgodnie z jego treścią właściciel lub zarządca budynku zawierającego strefę

pożarową przeznaczoną dla ponad 50 osób będących jej stałymi użytkownikami (nie dotyczy

to obiektów mieszkalnych) powinien co najmniej raz na dwa lata przeprowadzać praktyczny

sprawdzian organizacji oraz warunków ewakuacji. Właściciele, zarządcy lub użytkownicy

budynków lub ich części stanowiących odrębne strefy pożarowe, przeznaczonych do wyko-

nywania funkcji użyteczności publicznej, zamieszkania zbiorowego, produkcyjnych, magazy-

nowych oraz inwentarskich, powinni opracować instrukcje bezpieczeństwa pożarowego za-

wierające sposoby postępowania na wypadek pożaru i innego zagrożenia oraz praktycznego

sprawdzania organizacji i warunków ewakuacji ludzi (par. 6).

Charakterystyka ewakuacji

Ewakuacja ludzi z budynków to bardzo szerokie zagadnienie. Może być przeprowadzana w

budynkach użyteczności publicznej, zamieszkania zbiorowego, mieszkalnych, produkcyjnych

czy magazynowych. Wyróżniamy ewakuację planowaną i pilną. Pierwsza z nich to wyprowa-

dzenie ludzi w wcześniej wyznaczonym czasie, druga zaś jest prowadzona natychmiast po

zauważeniu zagrożenia, np. pożaru, wybuchu, podłożenia ładunku wybuchowego skażenia

chemicznego, biologicznego czy radiacyjnego itd. Szczególnego przygotowania wymaga

ewakuacja obłożnie chorych pacjentów szpitala, osób niepełnosprawnych, dzieci, kobiet w

ciąży i ludzi w zaawansowanym wieku. Trudna technicznie i organizacyjnie jest ewakuacja

ludzi z budynków wysokich i wysokościowych, zwłaszcza z wyższych kondygnacji, gdy na

niższych rozwija się pożar. Wyjątkowej szybkości i wzorowej organizacji wymaga ewaku-

owanie widzów z teatru, kina, sali koncertowej czy hali sportowej, gdy pojawi się pożar lub

miejscowe zagrożenie.

Pamiętajmy, że ewakuacja to nie tyle mechaniczny ruch ludzi, ile proces socjologiczno-

psychologiczny, który musi być znany właścicielom, zarządcom, użytkownikom i ratowni-

kom ją prowadzącym.

Doświadczenia poznańskie

Ewakuacja ludzi z budynków dzieli się na dwa zasadnicze etapy: samodzielną ewakuację

przed przybyciem straży pożarnej, zespołów ratownictwa medycznego i policji oraz ewaku-

ację prowadzoną przez straż pożarną i policję. Ewakuacja to dla ludzi duże obciążenie psy-

chofizyczne – o przeżyciu decyduje niekiedy minuta. Poniżej kilka przykładów akcji ewaku-

acji przeprowadzonych przez poznańskich strażaków i służby z nimi współpracujące.

W maju br. Miejskie Stanowisko Kierowania (MSK) Komendy Miejskiej PSP w Poznaniu

otrzymało informację o pożarze i zagrożeniu ludzi w kamienicy w centrum Poznania. Na

miejsce zdarzenia wysłano zastępy straży pożarnej, zespoły ratownictwa medycznego i poli-

cję. Kiedy dotarły tam pierwsze zastępy straży, dowódca stwierdził, że istnieje zagrożenie dla

ż

ycia ludzi. Strażacy natychmiast przystąpili do działań ratowniczo-ewakuacyjnych, przeszu-

kiwania pomieszczeń oraz do akcji gaśniczej. Z powodu bardzo dużego zadymienia i wyso-

kiej temperatury z kamienicy natychmiast należało ewakuować ludzi, liczyła się każda minu-

ta. Wśród zagrożonych był inwalida na wózku. Strażacy wyprowadzili mieszkańców na ze-

wnątrz i przekazali ich personelowi medycznemu. Pożar opanowano i ugaszono. Podczas ta-

kich akcji należy prowadzić działania ratowniczo-ewakuacyjne, poszukiwawcze i gaśnicze.

Podczas jednego z pożarów kamienic w centrum Poznania w 2007 r. ogień i dym całkowicie

uniemożliwiły ewakuację ludzi z wyższych kondygnacji klatką schodową. Poszkodowani stali

w oknach i wzywali pomocy. Strażacy ewakuowali ich za pomocą drabiny samochodowej i

przekazali służbom medycznym. Akcję ratowniczą obserwowało bardzo dużo ludzi, sytuacja

była więc naładowana emocjami. Na miejsce zdarzenia przybył m.in. zastępca prezydenta

Poznania oraz dyrektor Wydziału Bezpieczeństwa i Zarządzania Kryzysowego Urzędu Miasta

Poznania. Bardzo ważne jest, by ewakuowanych otoczyć opieką socjalną i psychologiczną

oraz udzielić im wszelkich informacji.

Akcji gaszenia pożaru giełdy odzieżowej w Poznaniu towarzyszyło ciągle rosnące napięcie.

Ewakuowanych ludzi musieli izolować policjanci, ponieważ wielu spośród nich było właści-

cielami sklepów znajdujących się w płonącej hali i za wszelką cenę chciało wiedzieć, co się

stało z ich dobytkiem. Po opanowaniu sytuacji jako kierujący działaniem ratowniczym na-

tychmiast spotkałem się z tymi ludźmi i przedstawiłem im starannie ocenę sytuacji oraz plan

dalszego postępowania. To socjologiczny i psychologiczny aspekt działań ratowniczych, któ-

ry musi być uwzględniany przez kierującego. Oczywiście powinien on także wezwać na teren

działań psychologów i pomyśleć o udzieleniu ofiarom wsparcia socjalnego.

Podczas bardzo groźnego pożaru hali magazynowej w Poznaniu w 2008 r. ewakuowano lu-

dzi z budynków mieszkalnych oraz pacjentów ośrodka opiekuńczo-leczniczego. Do ewaku-

acji tych ostatnich skierowano zespoły ratownictwa medycznego i straży pożarnej. Pacjenci

zostali przewiezieni do poznańskich szpitali oraz przekazani przybyłym rodzinom. Ponadto na

teren ośrodka opiekuńczo-leczniczego skierowałem zastęp ratownictwa chemicznego, który

wykonał pomiary na ekspozycję substancji niebezpiecznych w ośrodku i w jego otoczeniu.

Zjawiska towarzyszące pożarowi (wysoki płomień, silne zadymienie, wybuchy pojemników

dezodorantów i butli z propanem butanem) wywołały u pacjentów niepokój i obawy o własne

bezpieczeństwo, ponieważ ośrodek znajdował się około 400 m od miejsca pożaru). Wielką

rolę w ewakuacji i zapewnianiu bezpieczeństwa pacjentów odegrała dyrektor ośrodka.

Podczas nocnej wichury w Poznaniu doszło do przewrócenia się drzewa na dach hotelu ro-

botniczego. Budynek natychmiast opuścili znajdujący się w nim ludzie. Dyżurny Miejskiego

Stanowiska Kierowania KM PSP zadysponował dla nich dwa autobusy. Po przybyciu na

miejsce i rozpoznaniu sytuacji natychmiast zorganizowałem spotkanie z ewakuowanymi

ludźmi, podczas którego przedstawiłem ocenę sytuacji, dalsze postępowanie służb ratowni-

czych oraz zasady wymiany informacji pomiędzy kierującym działaniami ratowniczymi i

ewakuowanymi.

Szczególną rolę podczas ewakuacji odgrywają właściciele, zarządcy i użytkownicy obiek-

tów. To oni w pierwszej fazie organizują ją i prowadzą. Nieraz to, co wydaje się oczywiste, w

praktyce jest nie do zrealizowania. Wiele problemów może wystąpić podczas nagłej ewaku-

acji ludzi z dużego obiektu handlowo-usługowego (hipermarketu) z dużym samochodowym

parkingiem podziemnym. Jednocześnie wyjeżdżający z parkingu ludzie mogą nieświadomie

zablokować drogi wyjazdowe. Wtedy sytuacja staje się trudna pod względem psychologicz-

nym, natychmiast musi się tam pojawić przedstawiciel obiektu i opanować bieg zdarzeń. Po-

winno to być bardzo wyraziste przejęcie kontroli nad sytuacją. Osoba taka musi być odpo-

wiednio oznakowana i wyposażona w tubę głośnomówiącą.

Pod koniec 2008 r. i na początku 2009 r. strażacy wraz z policjantami ewakuowali z Urzędu

Miasta Poznania pracowników i interesantów (w obu przypadkach około tysiąca osób). Była

to reakcja na informację o podłożeniu bomby i groźbie jej zdetonowania. Ewakuacje przebie-

gły sprawnie i bez problemów. Ludzie byli kierowani do wyznaczonego miejsca zbiórki. Tam

udzielano im informacji o sytuacji i wyznaczonej godzinie powrotu do urzędu. Policja wpro-

wadziła do działań przeszkolone psy, a teren wokół urzędu został wyizolowany. Na miejscu

zdarzenia zorganizowano sztab z udziałem zastępcy prezydenta Poznania.

Szczególne zagrożenia dla ludzi występują podczas awarii chemicznych. Uwolnione do śro-

dowiska i rozprzestrzeniające się w atmosferze substancje niebezpieczne (przede wszystkim

toksyczne) stanowią poważne zagrożenie dla życia i zdrowia bardzo dużej liczby ludzi. Nie-

raz zagrożenie to występuje w odległości kilkuset metrów lub nawet kilku kilometrów od

miejsca awarii chemicznej. W strefie zagrożenia może znaleźć się kilka budynków, dzielnica

miasta lub kilka miejscowości. Wtedy należy precyzyjnie ocenić sytuację i podjąć decyzję

dotyczącą ewakuacji. Nie zawsze jest ona dobrym rozwiązaniem. Nieraz najlepszym wyj-

ś

ciem z sytuacji okazuje się zaniechanie ewakuacji i powiadomienie ludzi o obowiązku pozo-

stawania w domach i uszczelnieniu okien oraz innych otworów. Środki masowego przekazu

powinny na bieżąco informować lokalną społeczność o rozwoju sytuacji. W 2008 r. miała

miejsce w Poznaniu poważna awaria chemiczna. Do otoczenia uwolnił się chlor, jedna z naj-

bardziej niebezpiecznych substancji. Zagrożeni byli ludzie na terenie dzielnic Dębiec i Wilda

(budynki mieszkalne, obiekty użyteczności publicznej, zamieszkania zbiorowego, transport

drogowy, transport kolejowy – kilkadziesiąt metrów od awarii znajdowały się tory kolejowe,

siedziby podmiotów gospodarczych i różnych instytucji). Była to niezwykle trudna sytuacja,

ponieważ wśród ludzi pojawiały się różne informacje o uwolnieniu w mieście trującej sub-

stancji. Nie można było dopuścić do samoistnej ewakuacji, gdyż spotęgowałaby zagrożenie.

Oceniłem sytuację i podjąłem decyzję o nieprzeprowadzaniu ewakuacji. Poleciłem także zor-

ganizować konferencję prasową, na której przedstawiłem wszystkie uwarunkowania i popro-

siłem środki masowego przekazu o poinformowanie mieszkańców Poznania o opanowaniu

sytuacji i zlikwidowaniu zagrożenia dla ludzi. Po przekazaniu tego komunikatu sytuacja za-

częła się stabilizować. Wysoko oceniam współpracę z przedstawicielami poznańskich me-

diów.

Wnioski

Gdy w budynku mieszkalnym pojawi się zagrożenie, ludzie powinni ostrzec sąsiadów, opu-

ś

cić budynek (ewakuacja) i wezwać pomoc. Bardzo ważne jest, by osoba, która zauważyła

jakiekolwiek zadymienie (nawet bardzo małe i niegroźnie wyglądające) czy poczuła dziwny

zapach, ostrzegła sąsiadów. Ten nawyk dobrosąsiedzkiej pomocy i informowania przyczynia

się do wzrostu poczucia bezpieczeństwa. Ponadto dobrze by było, aby do czasu przybycia

służb ratowniczych jedna z osób przejęła rolę lidera grupy i kierowała ewakuacją mieszkań-

ców. Taka osoba powinna zadbać o bezpieczeństwo ewakuowanych ludzi, a także przedsta-

wić sytuację przybyłemu dowódcy straży pożarnej. Podczas ewakuacji ludzi z budynków uży-

teczności publicznej czy zamieszkania zbiorowego kierownicy poszczególnych jednostek i

służby ochrony organizują i prowadzą ewakuację. Tu w sukurs ratownikom przychodzi

współczesna technika przeciwpożarowa i ewakuacyjna – systemy sygnalizacji pożaru, syste-

my zapobiegające zadymieniu, dźwiękowe systemy ostrzegawcze, awaryjne oświetlenie, zna-

ki ewakuacyjne, odpowiednie drogi i wyjścia ewakuacyjne, system nadzoru wizyjnego (moż-

liwość śledzenia ewakuacji). Wydawałoby się, że w takich budynkach ludziom nic nie grozi.

Jednak w sytuacji zagrożenia dużej grupy ludzi w każdej chwili może wystąpić zjawisko pa-

niki (psychologia tłumu). Wystarczy głośny okrzyk jednego z ewakuowanych (zwiastujący

wielkie niebezpieczeństwo), a może dojść do spontanicznej i w efekcie dramatycznej ewaku-

acji. Po wyjściu z zagrożonego budynku ludzie potrzebują schronienia, opieki, spokoju i in-

formacji. Komenda Miejska PSP w Poznaniu dzięki współpracy z Miejskim Przedsiębior-

stwem Komunikacyjnym (MPK) po otrzymaniu sygnału o ewakuacji powiadamia MPK i na

miejsce zdarzenia są dysponowane autobusy. Dzięki nim ludzie szybko znajdują schronienie i

można z nimi porozmawiać, uspokoić, udzielić informacji, wsparcia, okazać życzliwość, po-

móc skontaktować się z najbliższymi. Ludzie widzący w autobusie swoich bliskich i sąsiadów

są silniejsi psychologicznie. Zawsze staram się ich przekonać, że życie i zdrowie to najwyższe

wartości, a mienie się odkupi lub odbuduje, choć nie zawsze jest to łatwe. Skrajnie trudne są

sytuacje, gdy ginie ktoś z rodziny, przyjaciół czy sąsiadów. Wtedy można się spotkać z po-

stawami od zobojętnienia do bardzo silnej agresji.

Podsumowując te rozważania – sprawne przeprowadzenie ewakuacji wymaga odpowied-

niego przygotowania i doświadczenia zawodowego. Bardzo ważna jest edukacja społeczeń-

stwa w dziedzinie zapobiegania pożarom i innym zagrożeniom w budynkach oraz zasad za-

chowania się podczas pożarów lub innych zagrożeń. Kluczowe jest tutaj powiadamianie i

ostrzeganie sąsiedzkie, samopomoc, pierwsza pomoc, ewakuacja, wzywanie pomocy, a także

współdziałanie z pierwszym przybyłym dowódcą służb ratowniczych lub policji.

Bryg. dr inż. Jerzy Ranecki jest zastępcą komendanta miejskiego PSP w Poznaniu

Ramowe zasady ewakuacji ludzi z budynków podczas zagrożeń

1. Po zauważeniu zagrożenia (dym, płomień, zapach, wyciek, pękanie, inne) powiadomić i

ostrzec sąsiadów oraz wezwać pomoc zewnętrzną (straż pożarna, zespoły ratownictwa me-

dycznego, policja ).

2. W budynkach użyteczności publicznej i zamieszkania zbiorowego po wykryciu zagroże-

nia do działań musi natychmiast przystąpić kierownictwo i służby ochrony budynku. Należy

wezwać pomoc zewnętrzną (straż pożarna, zespoły ratownictwa medycznego, policja) i wdro-

ż

yć procedury zarządzania ewakuacją.

3. Ewakuacją powinien kierować wyznaczony kierownik (lider). Powinien zadbać o dobrą

komunikację z ewakuowanymi i kierownictwem obiektu (łączność radiowa).

4. Kierownik powinien ewakuować ludzi do wcześniej wyznaczonych miejsc zbiórek (po-

sterunki ewakuacyjne).

5. W trakcie ewakuacji ludzie mogą zostać ranni. Należy wtedy zapewnić, jeśli to możliwe,

pierwszą pomoc. W pierwszej kolejności ewakuuje się dzieci, rannych, kobiety w ciąży, ludzi

o ograniczonej zdolności poruszania się. Nie zawsze jednak jest to możliwe. Nieraz trzeba

dokonywać bardzo trudnych wyborów.

6. Kierownik ewakuacji powinien perfekcyjnie znać budynek. Często zdarza się bowiem, że

ludzi trzeba poszukiwać na jego terenie.

7. W pierwszej fazie ewakuacji kierownik musi odpowiednio zarządzać informacją (będzie

otrzymywał bardzo dużo różnych, także sprzecznych informacji w ciągu kilku minut, czyli w

bardzo krótkim czasie). W żadnym przypadku nie może się wahać, nie wolno mu pokazać

braku wiedzy i zdecydowania.

8. Kierownik (lider) powinien wyznaczyć, jeśli to możliwe, swojego pomocnika, który był-

by odpowiedzialny za sprawdzanie pomieszczeń, z których ewakuowano ludzi.

9. Pokoje i pomieszczenia, w których znajdowali się ludzie, powinny być w miarę możliwo-

ś

ci zabezpieczone. Dotyczy to zwłaszcza takich obiektów, jak: banki, sądy, prokuratura, poli-

cja, obiekty specjalne.

10. Lider powinien być oznakowany.

11. Po przybyciu na miejsce ewakuacji straży pożarnej, zespołów ratownictwa medycznego

i policji organizację i prowadzenie ewakuacji przejmuje kierujący działaniem ratowniczym

(strażak).

12. Podczas zagrożeń związanych z podłożeniem ładunków wybuchowych działania orga-

nizują i prowadzą policja oraz służby specjalne. Po znalezieniu niewypałów (amunicji) dzia-

łania prowadzą specjalne jednostki wojska (saperzy).

13. Podczas akcji ratowniczych prowadzonych w budynkach KDR powinien wyznaczyć

dwa rodzaje działań – działania poszukiwawczo-ratownicze oraz działania gaśniczo-

techniczne i chemiczne.

14. Działania poszukiwawczo-ratownicze powinny polegać na poszukiwaniu ludzi w bu-

dynku, udzielaniu kwalifikowanej pierwszej pomocy i ewakuowaniu ze strefy zagrożenia.

Powinny je prowadzić wyznaczone przez KDR zastępy i/lub roty poszukiwawczo-ratownicze.

15. Działania gaśniczo-techniczne i chemiczne powinny prowadzić wyznaczone przez KDR

zastępy i/lub roty gaśniczo-techniczne i/lub chemiczne.

16. Dowódcy zastępów i rot powinni mieć łączność z KDR.

17. Podczas działań poszukiwawczo-ratowniczych w budynkach wielokondygnacyjnych na-

leży przeszukiwać kondygnację po kondygnacji. Po przeszukaniu każdej kondygnacji należy

złożyć meldunek KDR.

18. KDR powinien zapewnić roty rezerwowe (zależy to od dostępnych sił i środków).

19. KDR powinien uwzględniać w swoich działaniach stany wyższej konieczności.

20. Zastępy gaśniczo-techniczne podczas swoich działań powinny korzystać z wydzieleń

stref pożarowych, hydrantów wewnętrznych, urządzeń zapobiegających zadymieniu, kamer,

dźwiękowych systemów ostrzegawczych i systemu łączności w budynku. Należy współpra-

cować ze służbami nadzoru i ochrony budynku.

21. Po ewakuowaniu ludzi na zewnątrz budynku należy ich skierować do punktu ewaku-

acyjnego, a w razie zagrożenia życia lub zdrowia natychmiast do punktu medycznego. Należy

określić liczbę ewakuowanych.

22. Podczas ewakuacji ludzi z kilku budynków należy wyznaczyć i oznakować obszar ewa-

kuacyjny. KDR powinien wskazać dowódcę tego obszaru i przydzielić mu zadania. Osoba ta

powinna być oznakowana i mieć tubę głośnomówiącą. Do obszaru ewakuacyjnego należy

skierować namioty lub autobusy, a następnie przetransportować ludzi do wyznaczonego

punktu socjalnego (hotel, szkoła, inny budynek).

23. Środki masowego przekazu powinny informować o zaistniałej sytuacji lokalną społecz-

ność. Komunikaty telewizyjne, radiowe czy internetowe są bardzo ważne dla ludzi zamiesz-

kujących na terenie sąsiadujących z obszarem ewakuacyjnym.

24. Podczas planowania ewakuacji dużych grup ludzi z kilkudziesięciu lub kilkuset budyn-

ków należy uruchomić zespoły zarządzania kryzysowego, służby, inspekcje, straże i odpo-

wiednie instytucje.

Sprawne przeprowadzenie ewakuacji wymaga odpowiedniego przygotowania i doświadcze-

nia zawodowego. Bardzo ważna jest edukacja społeczeństwa w zakresie zapobiegania poża-

rom i innym zagrożeniom w budynkach oraz zasad zachowania się podczas pożarów lub in-

nych zagrożeń. Kluczowe jest tutaj powiadamianie i ostrzeganie sąsiedzkie, samopomoc,

pierwsza pomoc, ewakuacja, wzywanie pomocy, a także współdziałanie z pierwszym przyby-

łym dowódcą służb ratowniczych lub policji.