Przyczyny wykluczenia społecznego.

Ludzie wykluczeni kojarzeni są zazwyczaj z brakiem zapobiegliwości, aspiracji

edukacyjnych, przestępczością, degradacją czy patologią społeczną. Jednak dziś wykluczenie

staje się problemem coraz bardziej złożonym. Pojawiają się zupełnie nowe czynniki

odpowiadające za sytuowanie jednostek na marginesie życia społecznego, jak chociażby brak

odpowiednich kompetencji w zakresie nowoczesnych technologii informacyjnych i

komunikacyjnych. Wykluczonym może być każdy, kto pozbawiony jest możliwości pełnej

partycypacji w życiu społecznym.

Wykluczenie społeczne nie jest zjawiskiem nowym. Towarzyszy społeczeństwom od

zarania dziejów. Nową cechą jest natomiast pojawiający się wraz z atomizacją społeczną

wzrost jego nasilenia i kształtowanie się zupełnie nowych wymiarów, dotykających wielu

ludzi i czyniących z wykluczenia istotny czynnik różnicowania społecznego.

Czym jest wykluczenie?

W literaturze dotyczącej szeroko rozumianej koncepcji wykluczenia społecznego

występuje wiele dyskursów, podnosi się różne aspekty zagadnienia, brak natomiast

konsensusu w tak podstawowych kwestiach, jak rozumienie tej kategorii, jej przyczyn czy

mechanizmów kształtowania się. Niezależnie jednak od różnic terminologicznych i tradycji

badawczych koncepcja wykluczenia społecznego ma jedną ważną zaletę: ułatwia znacznie

włączenie do dyskusji o różnych problemach społecznych elementów kulturowych jako

czynników wyjaśniających trwałe, niekorzystne usytuowanie jednostek w ramach struktury

społecznej nowoczesnych społeczeństw

1

.

Koncepcja wykluczenia społecznego, która w ciągu ostatniego ćwierćwiecza zrobiła

zawrotną karierę, wykorzystywana jest dziś prawie wszędzie tam, gdzie nawiązuje się do

nierówności społecznych, społecznego upośledzenia, ubóstwa, deprywacji, dyskryminacji czy

też korelatów tych zjawisk. Jednak na pytanie, czy w związku z tym o społecznym

wykluczeniu wiemy dziś znacząco więcej, czy jednoznacznie potrafimy identyfikować

przyczyny i opisywać rządzące nim mechanizmy, można udzielić odpowiedzi zarówno

twierdzącej jak i przeczącej

2

.

1

zob. Grotowska-Leder J., Ekskluzja społeczna - aspekty teoretyczne i metodologiczne, [w:] Grotowska-Leder J.,

Faliszek K, Ekskluzja i inkluzja społeczna. Diagnoza - uwarunkowania - kierunki działań, Wydawnictwo
Edukacyjne "Akapit", Toruń 2005.

2

zob. Lister R., Bieda, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2007.

Niewątpliwie dzięki licznym badaniom i publikacjom coraz więcej wiemy o

rozmaitych wymiarach społecznego wykluczenia, o sposobie życia ludzi nim dotkniętych -

ubogich, bezdomnych, bezrobotnych, mieszkańców popegeerowskich wsi czy starych

tradycyjnych robotniczych osiedli. Z drugiej strony zjawiska i procesy kojarzone dziś z

koncepcjami społecznego wyłączania nie są cechą charakterystyczną wyłącznie

nowoczesnych społeczeństw. Można więc poddać w wątpliwość to, czy nadawanie nowej

nazwy obecnym od dawna w rzeczywistości społecznej problemom rzeczywiście wpłynęło na

to, iż jesteśmy w stanie więcej o nich powiedzieć?. Przyrost wiedzy dotyczącej społecznego

wykluczenia nie doprowadził bowiem nawet do ustalenia jednoznacznej jego definicji.

Niezależnie od tych rozbieżności, ponowna analiza różnych ujęć problemów społecznych

pozwoliła wskazać na dynamiczność i procesualność jako najważniejsze cechy mechanizmów

wykluczenia społecznego. Założenie to wypływa ze zgodności badaczy co do faktu, że nie ma

dwóch dających się oddzielić demarkacyjną linią stanów: stanu wyłączenia z i stanu

włączenia do struktur społecznych. Proces ten zachodzi w czasie i jest transformacją od

zintegrowania do osłabienia czy utraty więzi z szerszą zbiorowością.

Wykluczenie społeczne jest pojęciem przeciwstawnym do społecznego uczestnictwa

w szerszych zbiorowościach społecznych. Oznacza dobrowolną bądź wymuszoną

uwarunkowaniami zewnętrznymi (biedą, bezrobociem, kalectwem, nieakceptowanym przez

ś

rodowisko zachowaniem czy preferencjami seksualnymi i innymi) izolację jednostek lub

grup społecznych od zbiorowości i instytucji współczesnego państwa. Pojęcie wykluczenia

społecznego oznacza:

1.

funkcjonowanie poza nawiasem praw i przywilejów społeczeństwa,

2.

strukturalną charakterystykę określonej zbiorowości- sytuowanie na najniższym

szczeblu hierarchii społecznej,

3.

efekty określonego procesu, stanowiące sumę miejsca w strukturze społecznej oraz

doświadczeń i oczekiwań jednostki lub grupy społecznej

3

.

Źródła wykluczenia

Badania nad wykluczeniem społecznym koncentrują się głównie nad jego

strukturalnym wymiarem. Jest on rozważany wieloczynnikowo: bieda, bezrobocie, brak

wykształcenia, dziedziczenie niskiego statusu rodziny, niedostosowanie do dominujących w

społeczeństwie wzorów zachowań. Każdy z tych czynników jest równie ważny.

3

zob. Jarosz M., Wstęp. Obszary wykluczenia w Polsce [w:] Jarosz M. (red.), Wykluczeni. Wymiar społeczny,

materialny, etniczny, ISP PAN, Warszawa 2008.

Ubóstwo jest uważane za jeden z głównych powodów sytuowania jednostek na

marginesie życia społecznego. Pierwsze lata uczestnictwa w Unii Europejskiej złagodziły

nieco ten problem, ale nie usunęły trwale jego przyczyn, a spowolnienie wzrostu

gospodarczego w każdej chwili może przywrócić ostre formy marginalizacji. Podobnie

postrzegane jest bezrobocie, zwłaszcza długotrwałe, skutecznie wypychające człowieka, jego

i rodzinę poza nawias społeczeństwa. Praca jest we współczesnym świecie nie tylko

sposobem utrzymania się przy życiu, ale i rodzajem instytucji wyznaczającej miejsce

człowieka – i grupy – w tym społeczeństwie. Stała praca jest swoistym „biletem wstępu” do

ś

wiata zasobów, ale i do kluczowych instytucji porządku społecznego, ubezpieczeń

zdrowotnych, emerytalnych i rentowych.

Niebagatelną rolę odgrywają też czynniki regionalne. Głównie dlatego, że w

większości współczesnych społeczeństw kryzys rynku pracy i recesja starych regionów

przemysłowych pociągają za sobą procesy degradacji i wykluczenia społecznego części

mieszkańców miast. Transformacja społeczna także na wsi doprowadziła do znaczącego

powiększenia obszarów tradycyjnej biedy. Mieszkańcy terenów wiejskich ponieśli wysokie

koszty przemian, a odsetek ludzi żyjących na krawędzi ubóstwa jest tam bardzo wysoki.

Jednak nie tyle każdy z tych elementów z osobna, co ich kumulacja leży u podłoża

procesów społecznego wykluczenia dużych grup ludzi. Kreując także to, co najbardziej w tym

zjawisku niepokojące: rodzinne dziedziczenie statusu społecznego i biedy. W Polsce,

potykającej się wciąż na wyboistej drodze przemian, największe ryzyko wykluczenia

społecznego dotyczy: dzieci z rodzin wielodzietnych, osób długotrwale bezrobotnych, z

niskim wykształceniem, osób w podeszłym wieku, a także osób niepełnosprawnych.

Ubóstwo jest dominującą cechą każdej z wymienionych grup. Ono też w dużej mierze jest

czynnikiem je stygmatyzującym. Bezrobocie ściśle sprzężone jest z biedą, niskim poziomem

wykształcenia, specyficznymi nawykami kulturowymi i obyczajowymi funkcjonującymi w

określonych grupach społecznych. Istotnym czynnikiem jest również charakterystyczny dla

większości jednostek czy grup społecznych zagrożonych procesami wykluczenia społecznego

syndrom wyuczonej bezradności, korespondującej z bezradnością autentyczną spowodowaną

niekorzystnymi indywidualnymi czynnikami: kalectwem, śmiercią jedynego żywiciela

rodziny, ciężką chorobą, więzieniem itd. Przy tak szeroko ujmowanym spektrum

ewentualnych przyczyn sytuowania jednostek na marginesie życia społecznego, istotną

kwestią jest odpowiedź na pytanie: czy to cechy osobowe czy środowisko społeczne decydują

o pozostawaniu w kręgu biedy i wykluczenia?. Dostępne badania i analizy wskazują, iż

mechanizm społecznej degradacji ma w przeważającej mierze charakter strukturalny, a próby

wydostania się spod jego oddziaływania hamowane są nie tylko przez cechy osobowe ludzi

zdegradowanych, ale i przez wpływ otoczenia.

Nowe formy podziałów społecznych

Trudność w analizie wykluczenia bierze się stąd, że jest to zjawisko złożone, o wielu

przyczynach, przejawach i skutkach. Mimo prób zobiektywizowania miar wykluczenia, jest

ono fenomenem względnym i subiektywnym. Z tego powodu próbom oceny jego charakteru i

skali towarzyszy wiele uproszczeń i rzadko podejmowany jest wątek złożonych związków

między jakością systemu instytucjonalnego a wykluczeniem i jego społecznym

postrzeganiem. Ujawniają się także nowe formy podziałów społecznych związane chociażby

z modelem dystrybucji dochodów. Zjawiskiem, którego w większej skali spodziewać się

należy wkrótce także w Polsce, jest tzw. underemployment (podzatrudnienie), czyli

wykonywanie pracy niegwarantującej dochodów powyżej granicy ubóstwa

4

.

Względność wykluczenia najlepiej widać, gdy analizie poddaje się biedę i ubóstwo.

Wynika z nich, że problem ten lokuje Polskę na poziomie średniej europejskiej. O ile jednak

najnowsze dane wskazują na stabilizację zjawiska, a nawet spadek ubóstwa w wymiarze

obiektywnym, o tyle w ujęciu subiektywnym wzrosło ono znacząco. Najwyraźniej poprawa

warunków materialnych w ostatnich latach nie nadąża za wzrostem społecznych oczekiwań.

Szybki rozwój ekonomiczny sprzyja wzrostowi zatrudnienia i ograniczaniu skali ubóstwa, ale

go trwale nie usuwa. Analizy zmian układu klasowo-warstwowego i sytuacji na rynku pracy

wskazują na znaczenie i sprawczość czynnika wykształcenia: jego brak ma wiele

negatywnych następstw. W procesie tworzenia gospodarki opartej na wiedzy wykluczenie

edukacyjne staje się coraz większym problemem. Tym dotkliwszym, że społeczeństwo

polskie, mimo ogromnego postępu, nadal należy do słabo wykształconych (tylko 14,3 proc.

dorosłych ma wyższe wykształcenie, podczas gdy w krajach wysoko rozwiniętych normą jest

30 proc.). Bariera edukacyjna dotyka bardzo wielu Polaków, mając silny wymiar

terytorialny, zwłaszcza w układzie wieś – miasto.

Wykluczenie społeczne niezwykle często wiąże się ze zjawiskami patologii

społecznej. Doświadczenia światowe pokazują uniwersalny charakter tych zjawisk oraz

kumulację problemów przejawiająca się w występowaniu obszarów koncentracji społecznego

wykluczenia. Obszary takie pojawiły się w Polsce po 1989 roku w związku z dramatycznym

4

zob. Frieske K.W., Społeczna marginalność jako koszt systemowy [w:] Jarosz M. (red.), Wykluczeni. Wymiar

społeczny, materialny, etniczny, ISP PAN, Warszawa 2008.

upadkiem

szczególnie

nieefektywnych

i

przestarzałych,

często

terytorialnie

skoncentrowanych rodzajów aktywności ekonomicznej i sektorów gospodarki. Do najbardziej

znanych należą popegeerowskie osiedla, osiedla pogórnicze i inne, niegdyś zależne od

jednego pracodawcy. Obserwowane od lat wyłanianie się defaworyzowanych obszarów w

postaci enklaw społecznych, w wysokim stopniu wiąże się ze wspomnianymi czynnikami

sprzyjającymi wykluczeniu. Niebezpieczną cechą tych miejsc jest wyjątkowa koncentracja

negatywnych cech położenia społecznego i silna skłonność do dziedziczenia statusu,

bezradności i uzależnienia od przestarzałego, pasywnego systemu opieki społecznej,

niezdolnego do mobilizacji i usamodzielniania podopiecznych, zwłaszcza dorastającej tam

młodzieży. Wymiar terytorialny uznaje się współcześnie za coraz istotniejszy dla rozwoju

społeczno-ekonomicznego, a co za tym idzie – również dla zjawisk negatywnych.

Zróżnicowania w poziomie i dynamice rozwoju poszczególnych obszarów w coraz większym

stopniu zależą od czynników nowych, właściwych gospodarce postindustrialnej i

społeczeństwom postmodernistycznym. Do najważniejszych zalicza się omówione szeroko

wykształcenie, ale pojawiają się zupełnie nowe, jeszcze niedawno nieznane czynniki, jak

choćby kompetencja w zakresie technologii informacyjnych i komunikacyjnych, zdolność do

selekcji, przetwarzania i użytecznego wykorzystania informacji. Społeczeństwo polskie nadal

odstaje pod tym względem od innych europejskich społeczeństw.

Grupy wykluczane społecznie

Doświadczenia krajów Europy Zachodniej przy identyfikowaniu środowisk

zagrożonych wykluczeniem społecznym lub podlegających już tym procesom pokazują, że

kategoria ta dotyczy następujących grup osób:

•

długotrwale bezrobotni,

•

odbiorcy pomocy społecznej,

•

samotni rodzice, będący w trudnej sytuacji społecznej, życiowej,

•

bezdomni,

•

osoby uzależnione w sposób problemowy od alkoholu, narkotyków, leków,

•

,,głęboko” niepełnosprawni,

•

więźniowie opuszczający zakłady karne,

•

uchodźcy i osoby napływowe mające problemy z integracją społeczną,

•

analfabeci,

•

ż

ebracy,

•

młodzież z rodzin patologicznych.

5

Wydaje się, iż przyglądając się lokalnym Polskim uwarunkowaniom, do powyższego

wyliczenia należałoby dodać także mieszkańców terenów popegeerowskich oraz młodzież

opuszczającą placówki wychowawcze i resocjalizacyjne.

W Polsce grupą szczególnie zagrożoną wykluczeniem społecznym są osoby

bezrobotne, w szczególności długotrwale bezrobotne, które posiadają jednocześnie niskie

wykształcenie i kwalifikacje zawodowe. Szczególnie trudna sytuacja dotyczy rodzin czy

gospodarstw domowych, w których występuje kumulacja bezrobocia, oznaczająca, iż więcej

niż jedna osoba mogąca podjąć zatrudnienie, pozostaje poza rynkiem pracy. Biorąc pod

uwagę fakt, iż zdecydowana większość z tych osób nie jest uprawniona do pobierania zasiłku

dla bezrobotnych, a liczba świadczeń możliwych do otrzymania z pomocy społecznej jest

ograniczona, jednostki te skazane są często na skrajne ubóstwo i trwałe wykluczenie.

Specyficzną sytuacją odróżniającą nasz kraj od większości państw członkowskich Unii

Europejskiej jest to, że skrajnym ubóstwem, a co za tym idzie, społecznym wykluczeniem

zagrożone są także osoby zatrudnione, ale wykonujące niskopłatną pracę, osoby w wieku

emerytalnym i niepełnosprawni. Wysokość wynagrodzeń dla robotników i pracowników

najemnych w niektórych przedsiębiorstwach, a także niskie świadczenia emerytalno- rentowe

powodują, iż zjawisko wykluczenia dotyczy znacznej liczby ludzi i ich rodzin. Zagrożone

wykluczeniem są również osoby młode- dzieci i młodzież- głównie z rodzin wielodzietnych i

niepełnych, w tym także wiejskich, które z braku możliwości finansowych i innych barier o

charakterze strukturalnym nie mają równego dostępu do wykształcenia, a co za tym idzie do

zajmowania wyższych pozycji społeczno- zawodowych, czy często jakiegokolwiek

zatrudnienia. Badania nad ruchliwością społeczną pokazują, iż dziedziczenie statusu

społecznego w ramach relacji międzypokoleniowych w dużym stopniu skorelowane jest z

poziomem wykształcenia rodziców.

Kolejną z grup szczególnie zagrożoną społecznym wykluczeniem są osoby

niepełnosprawne powyżej 15 roku życia, stanowiące około 14% populacji. Ponad 80% z nich

jest bierna zawodowo, a ci uczestniczący w rynku pracy, zatrudnieni są najczęściej w

5

por. Narodowa Strategia Integracji Społecznej dla Polski

http://www.mpips.gov.pl/userfiles/File/mps/NSIS.pdf

[dostęp: 05.07.2010];

Poradnik dotyczący realizacji wsparcia dla osób wykluczonych społecznie oraz zagrożonych wykluczeniem
społecznym w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki

http://www.efs.gov.pl/dzialaniapromocyjne/Documents/Poradnik_dot_realizacji_wsparcia_dla_os_wykluczonyc
h_spol_POKL_091009.pdf

[dostęp: 05.07.2010];

Grewiński M., Problem diagnozowania wykluczenia społecznego w kontekście przygotowań do absorpcji
funduszy strukturalnych UE

http://mirek.grewinski.pl/dane/ksiazki/artykuly/problem_diagnozowania_wykluczenia_spolecznego_w_konteks
cie_przygotowan_do_absorpcji_funduszy_strukturalnych_ue.pdf

[dostęp: 05.07.2010].

niepełnym wymiarze godzin

6

. Biorąc pod uwagę fakt, iż osoby niepełnosprawne posiadają

generalnie niższe wykształcenie i kwalifikacje niż osoby pełnosprawne, sytuacja ich jest

wyjątkowo trudna. Ponadto specyfika niepełnosprawności, która dotyczy różnych jej

rodzajów- sensorycznej, psychicznej, fizycznej- powoduje, iż przy zapobieganiu wykluczeniu

społecznemu należy stosować zindywidualizowane instrumenty wspierania reintegracji

społecznej i zawodowej.

Wykluczeniem społecznym zagrożone są także osoby opuszczające zakłady karne. Co

roku w Polsce jest to około 75-80 tysięcy osób

7

. Należy podkreślić wysokie

prawdopodobieństwo trafienia osób wychodzących z więzień w przestrzeń bezdomności lub

ponownej przestępczości, ze względu na trudności z ponowną integracją społeczną. Pomoc

społeczna dla tych osób jest ograniczona, a wiele przedsiębiorstw i zakładów pracy stosuje

praktyki dyskryminacyjne, odmawiając im zatrudnienia. Oznacza to niemożliwość podjęcia

pracy, zarobkowania zgodnie w aprobowanymi wzorami i rozpoczęcia życia pozbawionego

społecznego

naznaczenia.

Podobne

trudności

napotykają

opuszczający

placówki

wychowawcze i domy dziecka.

Do zbiorowości zagrożonych pozostawaniem poza marginesem życia społecznego

należy też niewątpliwie zaliczyć uchodźców i mniejszości etniczne czy narodowe (np.

Romów). Brak integracyjnej polityki państwa, trudności w znalezieniu miejsca zatrudnienia i

zamieszkania oraz odmienność i niezgodność wzorów kulturowych z postawami

dominującymi w Polsce, stanowi niewątpliwie jeden z najważniejszych czynników

pozwalających wnioskować o znacznym zagrożeniu tych zbiorowości wykluczeniem

społecznym.

Niezmiernie trudnym zjawiskiem od strony diagnozowania jest kwestia bezdomności.

Osoby te napotykają na liczne problemy związane z ich stanem zdrowia czy higieny,

niedożywieniem, niepełnosprawnością, wykształceniem czy zatrudnieniem. Osobom tym

potrzebna jest wielopoziomowa pomoc i profilaktyka, a także polityka mieszkaniowa czy

rynku pracy, poprzez które można by ułatwić im powrót do społeczeństwa i zatrudnienia.

Należy bowiem pamiętać, iż bezdomność wbrew obecnym w dyskursie społecznym

stereotypom, jest często zjawiskiem niezawinionym, a bezdomnymi stają się ofiary klęsk

ż

ywiołowych, młode samotne matki z dziećmi, opuszczający domy dziecka, czy inne

placówki wychowawcze, chorzy psychicznie.

6

zob. Parchomiuk M., Niepełnosprawni - społecznie wykluczeni?, Niepełnosprawność i Rehabilitacja, 2006, nr

4.

7

zob. Nowak J., Meandry wykluczenia społecznego, Wyższa Szkoła Pedagogiczna TWP w Warszawie,

Warszawa 2008.

Pamiętać należy również, iż grupami szczególnie zagrożonymi wykluczeniem

społecznym są rodziny wielodzietne i rodziny samotnych rodziców mające często utrudnioną

sytuację z pogodzeniem funkcji rodzinno - wychowawczych i zawodowych. W rodzinach

niepełnych brak drugiego żywiciela rodziny powoduje pogłębianie się nierówności socjalnych

poprzez to zmniejszanie szans karier: edukacyjnej i zawodowej. Podobnie wygląda sytuacja w

rodzinach wielodzietnych, dlatego też w szczególny sposób należy monitorować ich sytuację

materialną i społeczną.

Podsumowanie

Niewątpliwie wykluczenie społeczne przejawia się na różne sposoby i obejmuje wiele

różnorodnych zjawisk społecznych, a samo jako pojęcie jest niejednoznaczne. Koncentruje

uwagę na kwestiach uczestnictwa i społecznej izolacji, poprzez co definiuje wykluczonych

jako tych, którzy formalnie przynależąc do wspólnoty lub społeczeństwa, nie są w stanie w

pełni korzystać z owoców tej przynależności i dobrodziejstw tego uczestnictwa. O ile bowiem

przynależność do grupy czy społeczeństwa wiąże się z posiadaniem określonych praw, o tyle

to właśnie koncepcja wykluczenia społecznego wskazuje na nierealizowanie uprawnień

przysługujących jednostce ze względu na sam fakt uczestnictwa w, czy przynależności do

jakiegoś układu społecznego. Przy wszystkich podejmowanych formach aktywności

ukierunkowanej na rozwiązywanie problemów związanych ze społecznym wykluczeniem

należy jednak pamiętać, iż nawet najskuteczniejszy system pomocowy nie jest w stanie

kompensować wszystkich ubocznych skutków rozwoju społecznego.

mgr Jagoda Mrzygłocka- Chojnacka

Instytut Socjologii

Uniwersytet Wrocławski