Mazowieckie Małe Przedszkola

www.mmp.fio.org.pl

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego Rozwój Zasobów Ludzkich

Rozwój poznawczy dziecka w wieku przedszkolnym

Magdalena Bochenek

Wstęp

Zmiany w umysłowym funkcjonowaniu dziecka w okresie przedszkolnym są bardzo złożone.

Możemy je obserwować, koncentrując uwagę na różnych aspektach. Szczególnie ważne są zmiany
jakościowe w sposobie myślenia dziecka w sytuacjach problemowych. Zdolności poznawcze dzieci i
proces ich dojrzewania znajdują się od ponad stu lat w kręgu zainteresowań psychologii rozwojowej.

W wieku przedszkolnym, w zakresie poznawania świata przez dziecko, zachodzą zmiany

głównie w wyniku wzbogacenia spostrzegawczości, myślenia i rozumienia mechanizmów
funkcjonowania środowiska. Dzieci w tym czasie doskonalą metody zmysłowego i umysłowego
poznania świata. Kompetencje poznawcze pozwalają im rozbudować schematy umożliwiające
kształtowanie się rozumienia coraz bardziej złożonych wydarzeń, zjawisk i pojęć.

Trafiający do przedszkola trzylatek jest osobą ciekawą świata, mającą niewiele wiedzy i

doświadczeń. Jego aparat percepcyjny jest jeszcze mało doskonały, a umiejętności różnicowania i
klasyfikowania bodźców wymagają systematycznego treningu, który pozwoli dziecku w przyszłości
dobrze radzić sobie z rozumieniem otaczającego je świata.

Wkraczając do przedszkola, dziecko korzysta w wąskiego zasobu własnej wiedzy. Organizując

przestrzeń, zajęcia i zabawy z dzieckiem należy pamiętać, że wszystkie przekazywane mu przez
dorosłych informacje potraktuje ono jako prawdę o świecie. Samodzielna krytyczna weryfikacja
docierających do dziecka informacji to jeszcze przyszłość. Kształtując w odpowiedni sposób
środowisko, w którym dziecko przebywa, dostarczając bodźców i wyjaśnień, zapewniamy dzieciom
warunki do wykorzystania ich potencjału rozwojowego.

Ważnym wyznacznikiem, który wpływa na rozwój psychiczny dziecka, są wrodzone dyspozycje i

zdolności psychiczne, stanowiące podłoże kształtujących się u dziecka uzdolnień. Nie znaczy to
jednak, że jakaś zdolność ukształtuje się tylko na tej podstawie. Istotne również są warunki, w jakich
przebiega rozwój, własna działalność dziecka i jego świadomy wysiłek oraz oddziaływania ze strony
środowiska. Kształtowanie się zdolności jest procesem ciągłym o zmiennym tempie, mogą w nim
występować przerwy i zahamowania.

2. Podstawowe procesy poznawcze.

Analizując rozwój poznawczy, należy zwrócić uwagę na rozwój:

•

percepcji, czyli procesie odbioru informacji,

•

pamięci, czyli procesie przechowywania informacji,

•

myślenia, czyli procesie przetwarzania informacji.

_________________________________________________ 1 __________________________________________________

„Mazowieckie Małe Przedszkola” – program współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego Rozwój Zasobów Ludzkich

Poznawcze funkcjonowanie człowieka to złożony proces przetwarzania impulsów

dochodzących do człowieka z zewnętrznego świata.

U podstaw kontaktu ze światem zewnętrznym leży spostrzeganie. Efektem procesu

spostrzegania może być przeprowadzenie analizy docierających bodźców i ich zrozumienie. Systemy
percepcyjne, w które wyposażony jest człowiek, umożliwiają odczuwanie: dotyku, zapachu, smaku,
dźwięków i obrazów świata zewnętrznego. Wykorzystywanie wszystkich zmysłów w procesie
poznawania świata przez dziecko powoduje, że docierające do niego informacje łatwiej mu
zapamiętać, a ich znaczenie może być lepiej przez dziecko zrozumiane.

Dzięki doskonalącemu się w trakcie dojrzewania procesowi uwagi wzrasta efektywność

spostrzegania. U progu wieku przedszkolnego dominuje u dzieci uwaga mimowolna, która w trakcie
rozwoju zastępowana jest przez bardziej ekonomiczną uwagę dowolną. W wyniku tych przemian
dziecko coraz sprawniej kieruje spostrzeganiem. Wzrost zdolności przerzucania uwagi i jej
podzielności uwagi ułatwia korzystanie z zorganizowanych zajęć. Maluch może coraz więcej
zrozumieć

Wśród procesów poznawczych bardzo ważną rolę odgrywa pamięć. Pamięć bierze udział we

wszystkich procesach poznawczych, ściśle wiążąc swoje funkcjonowanie z procesami spostrzegania,
uwagi i myślenia.

Klasyczne modele pamięci wyodrębniają jej podstawowe trzy rodzaje:

•

sensoryczną (maksymalny czas przechowywania 3 sek.),

•

krótkotrwałą (czas przechowywania do 30 sek., zasób 5-9 elementów),

•

długotrwałą.

Do pamięci sensorycznej trafiają wszystkie bodźce, z którymi styka się człowiek. Te elementy,

które zajmują jego uwagę, zatrzymują się w pamięci krótkotrwałej. Dopiero aktywne powtarzanie i
analizowanie bodźców powoduje, że mogą one trafić do magazynu pamięci długotrwałej. Czas
przechowywania informacji w pamięci długotrwałej jest praktycznie nieograniczony. Informacje w
pamięci długotrwałej są systematycznie kodowane, tworząc złożone struktury.

Na złożone procesy pamięciowe znaczny wpływ ma język, jego zasób i złożoność. W związku z

wąskim zasobem słów i pojęć, którymi dysponuje dziecko w wieku przedszkolnym, trwałość
zapamiętywania jest w tym wieku jeszcze stosunkowo słaba. Również wierność, pojemność i
gotowość pamięci dopiero zaczynają się rozwijać. W kontakcie z dziećmi łatwo się przekonać, że ich
sposób zapamiętywania różnych wydarzeń jest bardzo różnorodny. Dzieci zazwyczaj lepiej niż dorośli
pamiętają materiał obrazowy oraz czynności manipulacyjne czy ruchowe.

Ważne

Procesy spostrzegania i pamięci są u dzieci w wieku przedszkolnym silnie związane z

emocjami, które im towarzyszą. Czynności i zdarzenia skojarzone z intensywnym przeżyciem
emocjonalnym są na ogół lepiej zapamiętywane.

Procesy spostrzegania, uwagi i pamięci służą do odbierania i przechowywania informacji.

Przekształcanie i wykorzystywanie informacji w celu poradzenia sobie z problemami i adaptacją do
zmieniających się sytuacji występujące w procesie myślenia nazywamy inteligencją.

W klasycznym modelu rozwoju inteligencji stworzonym przez J. Piageta dziecko w wieku

przedszkolnym jest umiejscowione na etapie inteligencji przedoperacyjnej. Jest to etap, w którym
dziecko podejmuje celowe eksperymentowanie na przedmiotach i uczy się świadomie planować
działanie oparte na reprezentacji przedmiotów. Rozwija się rozumowanie transdukcyjne, czyli
prelogiczne. Dziecko umie już dostrzegać stałość cech. Dzięki rozwojowi mowy uczy się coraz pełniej
wyrażać przemyślenia i wyobrażenia. Jego myślenie przestaje być czysto sytuacyjne, jest jednak w
dalszym ciągu podporządkowane zadaniom praktycznym.

_________________________________________________ 2 __________________________________________________

„Mazowieckie Małe Przedszkola” – program współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego Rozwój Zasobów Ludzkich

Ważne

Poszukując rozwiązań potrzebnych w życiu codziennym i zabawie, przedszkolak podejmuje

głównie działania służące osiągnięciu konkretnych celów. Ta cecha dziecięcego myślenia powoduje,
że różnorodność podejmowanych przez dziecko aktywności stymuluje pogłębienie zrozumienia
świata. Pamiętając o tej właściwości należy tak organizować zajęcia z dziećmi, aby angażowały je do
działania. Wielokrotnie podejmowane próby rozwiązywania podobnych problemów powodują, że
dziecko coraz sprawniej radzi sobie ze znanymi już sobie zadaniami. Uczy się planować działania i
przewidywać ich skutki.

3. Dzieci trzyletnie

W wieku 3 lat dziecko koncentruje się głównie na aktualnych wydarzeniach i zajęciach – to, co

znajduje się w polu widzenia, pobudza zainteresowanie i angażuje w podejmowanie działań. W
myśleniu i wypowiedziach dominują przedmioty i osoby, z którymi dziecko pozostaje w bezpośrednim
kontakcie.

Trzylatek nie umie lokalizować swoich wspomnień w czasie. W tym okresie dzieci dopiero

zaczynają rozróżniać pojęcia “rano”, “wieczór” i kojarzyć je z określonymi zajęciami wykonywanymi w
tych porach dnia. Dorośli czasami zapominają o tych prawidłowościach i niecierpliwią się, gdy dziecko
nie umie odpowiadać na pytania związane z umiejętnością orientacji w czasie.

Zasób pojęciowy jest wąski i wzbogaca się bardzo wolno. Rozwój pojęć jest procesem

długotrwałym. Oparty jest na indywidualnym doświadczeniu dziecka. Jego zakres może być istotnie
stymulowany przez dorosłych, dzięki tworzeniu różnorodnych sytuacji, w trakcie których dziecko może
zbierać doświadczenia związane z danym zagadnieniem.

Ważne

Bogactwo pojęć jest związane z odpowiednim organizowaniem otoczenia i zajęć dziecka.

Dzieci przebywające w ubogim w bodźce środowisku, pozbawione odpowiedniego wsparcia ze strony
dorosłych rozwijają się wolniej i nie wykorzystują swoich potencjalnych możliwości.

Charakterystyczną cechą myślenia dzieci w trzecim, a także czwartym roku życia jest animizm,

czyli przypisywanie przedmiotom martwym cech życia. Ta prawidłowość wynika z faktu, że ważnym
atrybutem świadczącym według dzieci o życiu jest ruch, czyli każde ciało będące w ruchu mogą
traktować jak żywą istotę.

Rozumienie świata jest w tym wieku silnie egocentryczne – dzieci doszukując się w otoczeniu

cech właściwych sobie traktują różne rzeczy, a szczególnie zwierzęta, jak istoty posiadające cechy
podobne do cech własnych dziecka.

W procesie kształtowania się pojęć trzeci rok życia to okres bardzo podstawowy. Większość z

pojęć dziecięcych związanych jest ze sprawami życia codziennego np. doświadczenie miękkości–
twardości, spostrzeganie: duży–mały itd. Uczenie się mówienia o doświadczeniu i spostrzeżeniach
powoduje, że dziecko potrafi rozróżniać i grupować przedmioty według tej cechy.

Trzylatki zaczynają zadawać podstawowe pytania umożliwiające im dokonywanie poznawczej

“obróbki” świata zewnętrznego. Poznawaniu i coraz lepszemu zrozumieniu świata zewnętrznego służą
pytania: “co to”, “dlaczego”, “jak”, “jaki” itd. Zależnie od indywidualnej gotowości dziecka do
przyjmowania i grupowania wiedzy, liczba i jakość zadawanych przez nie pytań jest różna.

W wieku trzech lat dzieci już umieją doszukać się podobieństwa w takich samych obrazkach,

nie radzą sobie z bardziej złożoną klasyfikacją. Mimo deklarowanej własnej wiedzy o świecie
zewnętrznym dzieci trzyletnie nie dostrzegają jeszcze niezgodności wypowiedzi lub obrazka z
rzeczywistością. Budowanie rozumienia prawdy i fałszu najlepiej opierać na obecności bądź braku
jakiegoś elementu.

_________________________________________________ 3 __________________________________________________

„Mazowieckie Małe Przedszkola” – program współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego Rozwój Zasobów Ludzkich

Ważne

Główną strategią radzenia sobie z zadaniami jest w tym okresie strategia prób i błędów. Nie

umiejąc dokonać krytycznej oceny wymyślonego rozwiązania, dziecko podejmuje działania i
rezygnuje z nich dopiero, gdy nie przynoszą spodziewanego rezultatu Dobrze jest nie przerywać
dziecku tych działań – dają mu one szansę na wzbogacanie arsenału skutecznych rozwiązań.

4. Dzieci czteroletnie

W wieku czterech lat dzieci częściej niż rok wcześniej odróżniają sposób funkcjonowania

człowieka od sposobu funkcjonowania zwierząt i przedmiotów. Zaczynają dostrzegać różnice między
rozumieniem rzeczywistości przez człowieka i inne istoty bądź przedmioty.

Jest to również wiek, gdy dziecko umie już dostrzec niedorzeczności w przedstawianych mu na

obrazkach sytuacjach, choć często nie radzi sobie z ich wyjaśnieniem. Dorosły rozmawiając z
dzieckiem może usłyszeć: “tu coś jest nie tak….”, na pytanie, co i dlaczego dziecko nie umie
odpowiedzieć. Jeżeli dziecku przedstawimy prostym językiem uzasadnienie, będzie to dla niego
kolejny ułamek wiedzy, która włączy w swój system poznawczy.

Ważne

W związku z rozwojem pojęć związanych z przestrzenią, ciężarem, liczbą, czasem, dziecko w

przedszkolu powinno jak najczęściej stykać się z materiałem, który będzie odnosił się do tych pojęć i
je wyjaśniał.

Dzieci często myślą w sposób nierealistyczny, bajkowy – starając się zrozumieć rzeczywistość

wymyślają własne mechanizmy powodujące taki bądź inny przebieg wydarzeń. Dzieci w grupie mogą
w różny sposób wyjaśniać wydarzenia. Cennym doświadczeniem będzie umożliwianie dzieciom
wzajemnego wysłuchania swoich przemyśleń.

Ważne

Zadawanie coraz bardziej złożonych pytań przez cztero- a potem pięciolatka świadczy o jego

potrzebach rozwojowych. Zadaniem osób dorosłych jest staranne dobieranie wyjaśnień i
przekazywanie dzieciom informacji dotyczących interesujących obszarów.

5. Dzieci pięcioletnie

W wieku pięciu lat możliwości poznawcze dziecka pozwalają dziecku na lepsze rozumienie

świata zewnętrznego. Jednocześnie w dalszym ciągu pozostają różne od sposobu rozumowania osób
dorosłych.

Dziecko pięcioletnie z obserwowanych i zapamiętanych scen tworzy nowe, umie zastępować w

trakcie zabaw jedne przedmioty drugimi, nadawać im specjalne znaczenie. Podstawą rozumowania są
w coraz szerszym stopniu wyobrażenie i symbole językowe (słowa), a nie jak w wieku młodszym
czynności zmysłowo-motoryczne.

Dziecko zdecydowanie lepiej radzi sobie z analizowaniem danych. Poszerza umiejętności w

zakresie klasyfikowania i różnicowania. Umiejętność wyprowadzania wniosków dotyczących przyczyn
różnych zjawisk i wydarzeń znacznie się poprawia, w dalszym ciągu utrzymuje się jednak problem z
uzasadnianiem własnego zdania. Rozumowanie dziecka opiera się na bezpośrednim spostrzeżeniu i
doświadczeniu, a nie na przesłankach zawierających ogólną zasadę. Jednocześnie wyraźnej
poprawie ulega umiejętność analizowania docierających do dziecka bodźców.

_________________________________________________ 4 __________________________________________________

„Mazowieckie Małe Przedszkola” – program współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego Rozwój Zasobów Ludzkich

Ważne

W funkcjonowaniu pięciolatków występuje nowy, szczególny stosunek myśli do działania.

Pojawia się możliwość realizacji pomysłu, możliwość przejścia od myśli do sytuacji, a nie tylko od
sytuacji do myśli.

Istotnie zmienia się również rola języka dziecięcego. U młodszych dzieci język jest narzędziem

służącym do opisywania każdej czynności i bieżących wydarzeń codzienności. Słuchając wypowiedzi
malucha można stwierdzić, że są one pewnym rodzajem mechanicznego działania, pomagającego
usystematyzować czynności. Dziecko nie komentuje już opisowo tego, co robi, monolog zewnętrzny
zamienia się monolog wewnętrzny. Bogaty zasób słów oznacza gotowość do tworzenia złożonych
myśli i wypowiedzi opisujących adekwatnie świat, w którym żyje dziecko.

5. Wspieranie rozwoju poznawczego

Warto zwrócić uwagę na rozumienie problemu wzajemnego stosunku między rozwojem dziecka

a nauczaniem, które zaproponował L. Wygotski. Uznał on, że najważniejsze dla rozwoju poznawczego
dziecka są te funkcje, które jeszcze nie zostały do końca ukształtowane. Zadania, które są nie do
pokonania samodzielnie za pierwszym razem, wyzwalają w dziecku potrzebę poznania, wyostrzają
ciekawość. Wtedy właśnie istotną rolę ma do spełnienia nauczyciel lub rodzic, który wskaże
prawidłową drogę rozwiązania danego problemu. W ten sposób dziecko zdobywa nowe umiejętności
i doświadczenia. Należy pamiętać, że zadania, które dziecko potrafi rozwiązać bez problemu i które
nie stanowią dla niego wyzwania, nie powodują znaczących zmian w wiedzy i rozumowaniu dziecka.
Takie zadania służą utrwalaniu nabytych umiejętności. Ten rodzaj kompetencji Wygotski
nazywa strefą aktualnego rozwoju.

Ważne

Rola nauczyciela polega na umiejętnym dopasowaniu działań edukacyjnych do sfery

rozwojowej dziecka, by nie dawać mu zbyt prostych lub zbyt trudnych do wykonania zadań, gdyż
takie zadania nie rozbudzają ciekawości i nie motywują do pracy i poszukiwań

Odpowiednio dobrane zadania to takie, które dziecko może wykonać przy nieznacznym

wsparciu dorosłego lub grupy. Zadania z tego obszaru stanowią o strefie najbliższego rozwoju, która
określa poziom potencjalnego rozwoju. Dlatego tak istotne jest skupienie się na tym, co dziecko
może zrobić jutro, a nie na tym, co potrafi bez problemu wykonać dzisiaj. Zadania stawiane dziecku,
które stanowią strefę najbliższego rozwoju są dla niego wyzwaniem i wymagają wysiłku, dzięki temu
dziecko stale się rozwija oraz ma poczucie sukcesu, co bardzo pozytywnie wpływa na poczucie jego
własnej wartości.

W pracy z dziećmi należy pamiętać o zasadach wzbogacających ich możliwości poznawcze. Są

nimi:

•

zachęcanie dzieci do zastanawiania się i przemyśleń

•

pomaganie w mówieniu i uważne słuchanie

•

uzasadnianie tego, co mówimy i o co prosimy

•

gry słowne, zapoznające dzieci z nowymi słowami, zwiększające ich możliwości językowe

•

czytanie dzieciom i zachęcanie do opowiadania książek,

•

rozmowy na temat opowiadań, wierszy, wydarzeń z życia codziennego.

Ważne

Zainteresowanie słowami możemy rozwijać rymowankami, opowiadaniami. Badania wykazały,

że słuchanie i uczenie się rymowanek przedszkolnych ma znaczenie dla późniejszego rozwoju
umiejętności czytania i pisania. Słuchanie słów, które się rymują, dostarcza małym dzieciom sporo
wiedzy na temat języka i usprawnia jego rozumienie.

_________________________________________________ 5 __________________________________________________

„Mazowieckie Małe Przedszkola” – program współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego Rozwój Zasobów Ludzkich

Warto, by osoby zainteresowane pogłębieniem wiedzy dotyczącej tematyki rozwoju

poznawczego znalazły czas na zapoznanie się z bogatą literaturą dotyczącą tej tematyki. Polecam
poniższe pozycje:

•

Gutowska H. Zanim dziecko pójdzie do szkoły, Kraków 1995, Wydawnictwo MEDIUM,
Kwiatkowska M (red.) Podstawy pedagogiki przedszkolnej, Warszawa 1988, WSiP

•

Wygotski L., Wybrane prace psychologiczne, PWN, Warszawa 1971

•

Wysotski L., Myślenie i mowa, PWN, Warszawa 1989.

•

Vasta R., Haith M., Miller S. Psychologia dziecka, Warszawa 1995.

Propozycje działań stymulujących rozwój poznawczy dzieci oraz szkoleń dla nauczycieli można

również znaleźć na stronie www.kluczdouczeniasie.pl – prezentowany jest tam program edukacyjny
oparty na teorii Wygotskiego. Celem programu jest wspomaganie rozwoju umiejętności uczenia się u
dzieci w wieku od 2,5 do 6 roku życia.

Powodzenia

_________________________________________________ 6 __________________________________________________

„Mazowieckie Małe Przedszkola” – program współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego Rozwój Zasobów Ludzkich