Mazowieckie Małe Przedszkola

www.mmp.fio.org.pl

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego Rozwój Zasobów Ludzkich

Rozwój emocjonalno-społeczny dziecka w wieku przedszkolnym

Magdalena Bochenek

Spis treści

1. Wstęp
2. Dzieci trzyletnie
3. Dzieci czteroletnie
4. Dzieci pięcioletnie
5. Uczucia jako mechanizmy obronne

1. Wstęp

Wiek przedszkolny to okres, w którym rozwój emocjonalny dziecka ewoluuje od słabego rozpoznania

emocji i braku umiejętności radzenia sobie z nimi ku zwiększeniu kontroli emocjonalnej. Każdą emocję
cechują trzy podstawowe komponenty:

•

pobudzenie układu nerwowego,

•

wyrażanie emocji poprzez mimikę, ruch,

•

wewnętrzne przeżycie (znaczenie jakie ma dla danej osoby konkretny bodziec czy sytuacja).

W wieku przedszkolnym w kształtowaniu reakcji emocjonalnej dominują dwa pierwsze składniki, czyli

pobudzenie układu nerwowego i ekspresja motoryczna. Trzeci, czyli wewnętrzne przeżycie, kształtuje
się pod wpływem codziennych doświadczeń.

U dzieci – tak jak u osób dorosłych – można zaobserwować różnice w temperamencie, które

przejawiają się w natężeniu i czasie trwania reakcji emocjonalnych. Oznacza to, że poszczególne osoby
różnią się pod względem sposobu przeżywania różnych uczuć.

Przykład

W przypadku przeżywania lęku jedno dziecko będzie napięte i wycofane, inne będzie głośno płakać

lub krzyczeć, a jeszcze inne zaatakuje źródło swoich obaw.

Dlatego poznając dziecko warto poświęcić czas i uwagę na rozpoznanie jego temperamentu. Łatwiej

jest pracować z grupą, gdy wiemy, czego spodziewać się po jej członkach i jak zareagują oni w różnych
sytuacjach.

_________________________________________________

1

_________________________________________________

„Mazowieckie Małe Przedszkola” – program współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego Rozwój Zasobów Ludzkich

Grupa przedszkolna to na ogół pierwsze – po rodzinie – miejsce, w którym dziecko może rozwijać

swoje kompetencje społeczne. Jego sytuacja jest zasadniczo inna niż w domu rodzinnym. Zetknięcie się z
wymaganiami stawianymi przez nauczyciela, a także konieczność odnalezienia swojego miejsca w grupie, to
bardzo trudne zadanie.

Uczucia dziecka w wieku przedszkolnym cechuje:

•

wysoka zmienność,

•

duża siła.

Emocje gwałtownie wybuchają i ulegają szybkim przemianom. Największą zmienność emocjonalną

wykazują dzieci trzyletnie. Związane jest to z wrażliwością układu nerwowego oraz wąskim zasobem
doświadczeń osobistych. Wzbogacanie wiedzy oraz poznawanie siebie i świata powodują, że dzieci coraz
lepiej rozumieją swoje emocje i uczą się wyrażania ich w sposób zrozumiały i akceptowany przez innych.

2. Dzieci trzyletnie

Dzieci trzyletnie:

•

najchętniej pozostają w kontakcie z osobami dorosłymi, które zapewniają im poczucie
bezpieczeństwa i zaspokajają potrzeby;

•

bawią się same, często obserwują koleżanki i kolegów. Rówieśnicy skoncentrowani na sobie nie
stanowią jeszcze na ogół pożądanego towarzystwa;

•

bawią się obok siebie, nawet gdy korzystają z tych samych zabawek (zabawy równoległe).

Z czasem pojawiają się zabawy wspólne.

Ważne

Stymulacją do rozwoju umiejętności współpracy jest organizowanie przez osobę dorosłą wspólnych

zabaw i modelowanie zachowań, których rozwoju oczekujemy.

Dla trzylatka wyrażanie emocji jest sposobem okazywania środowisku potrzeb. Dzieci jeszcze nie

nauczyły się odraczania, oczekują więc natychmiastowego zaspokojenia swoich potrzeb.

W tym wieku częstą reakcją na nowe, niezrozumiałe sytuacje jest lęk. Sposób reagowania

emocjonalnego dziecka można modelować i wzmacniać. Otaczanie go pozytywnymi emocjami daje szansę
na utrwalanie pozytywnych wzorów reagowania emocjonalnego. Jeżeli osoby dorosłe przebywające z
dzieckiem prezentują dobre wzory zachowania np. ciekawość nowości, umiejętność opanowania gniewu,
pogodne radzenie sobie z problemami, dzieci z czasem mogą przyswoić sobie taki sposób reagowania.

Naturalnym sposobem przeżywania emocji przez dzieci w wieku przedszkolnym są pojawiające się

wybuchy płaczu, śmiechu, obrażenie się itp. W związku z docierającymi do dziecka różnorodnymi sygnałami
i bodźcami ze środowiska przeżywane przez nie uczucia ulegają szybkim zmianom. Zmiana nastroju
trzylatka może wystąpić nagle i często trudno dociec jej przyczyny.

Przykład

Dziecko pogodnie bawiąc się zabawką może w jednej chwili zacząć głośno płakać. Dopytywane o

powód rozpaczy może udzielić odpowiedzi zupełnie niezwiązanej z obserwowaną sytuacją np.: “nie ma
mamy”, “gdzie jest tata?”, “zgubiłam lalę”.

_________________________________________________

2

_________________________________________________

„Mazowieckie Małe Przedszkola” – program współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego Rozwój Zasobów Ludzkich

Warto taką przyczynę dziecięcej rozpaczy poznać, lecz kolejnym krokiem w rozmowie i opiece nad

dzieckiem nie powinno być zatrzymywanie się nad bolesnym tematem. Należy okazać współczucie,
zrozumienie jego uczuć i powiedzieć: “tak smutno, gdy nie ma mamy”, “gdy nie ma taty, tęskni się do niego”,
“przykro jest, gdy zgubi się lalkę”.

Nazywanie uczuć, które w danym momencie może przeżywać dziecko pozwala mu na wzbogacanie

jego wiedzy o uczuciach i uczy ich rozpoznawania.

Bardzo istotny jest jednak kolejny krok. Dobre efekty przynosi zwrócenie uwagi dziecka na dostępne,

interesujące formy zajęć, które mogą zająć je i wprowadzić w lepszy nastrój.

Ważne

Ze względu na dużą zmienność nastrojów dziecko trzyletnie wymaga aktywnego zaangażowania

osoby dorosłej i systematycznego zagospodarowania czasu.

3. Dzieci czteroletnie

Dziecko czteroletnie:

•

w związku z postępującym rozwojem mowy znacząco częściej korzysta z różnorodnych słownych
form wyrażania emocji,

•

potrafi coraz lepiej sygnalizować swoje potrzeby,

•

uważnie obserwując swoich rówieśników uczy się rozumieć ich przeżycia,

•

w zachowaniu pojawiają się próby dostosowywania stanu emocjonalnego do stanów
emocjonalnych kolegów i koleżanek,

•

rozwijają się umiejętności współpracy z dziećmi z grupy,

•

w dalszym ciągu potrzebna jest pomoc osoby dorosłej w rozwiązywaniu sytuacji problemowych.

Czterolatki w dalszym ciągu żywiołowo reagują w różnych sytuacjach, a jednocześnie coraz lepiej

radzą sobie z odraczaniem emocji przy zapewnieniu możliwości ich spokojnego przegadania. W tym wieku u
dzieci pojawiają się zadziwiające dorosłych opowieści, w których dziecko twierdzi, że jest inną osobą. Z
przekonaniem mówi, że jest jakąś postacią z bajki. Duże zaangażowanie wykazywane w tej opowieści może
zaniepokoić opiekunów, gdy dziecko żąda by zwracać się do niego nowym imieniem. To zachowanie jest
jedną z form radzenia sobie z oswajaniem otaczającego dziecka świata. Dzięki sile i sprawczości, które ma
wybrana postać, dziecko chce bardziej wpływać na rzeczywistość. Takie utożsamianie jest przejściowe.
Warto potraktować je jako wspólną zabawę, nie należy krytykować czy wyśmiewać dziecka.

Ważne

Rozwój wyobraźni w tym okresie ułatwia dziecku zrozumienie trudnych, złożonych spraw. W

wymyślonej sytuacji bezpiecznie może przeżyć emocje, które towarzyszą trudnym dla dziecka zdarzeniom.

Czterolatki ucząc się mówić o uczuciach, które pojawiają się w różnych sytuacjach, przygotowują się

do rozpoznawania ich i poszerzania repertuaru zachowań umożliwiających dobre przeżywanie emocji.
Zadaniem osób dorosłych w tym okresie jest ukazywanie dziecku różnych sposobów zachowania, które w
sposób akceptowany przez innych posłuży odreagowaniu przeżywanego napięcia np. można już bawić się w
rysowanie złości czy gniewu: “rozumiem, że cię to rozgniewało, gdy ktoś jest dla mnie niedobry, gniewam się
na niego tak...” – i tu na kartce można narysować gmatwaninę krech – “a jak ty jesteś teraz rozgniewany?”.

_________________________________________________

3

_________________________________________________

„Mazowieckie Małe Przedszkola” – program współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego Rozwój Zasobów Ludzkich

4. Dzieci pięcioletnie

Pięciolatki:

•

stają się coraz bardziej samodzielne w różnych sferach

•

umieją coraz lepiej przewidywać konsekwencje własnych zachowań, nazywać przeżywane
uczucia, mówić o swoich obawach.

•

ze względu na rozwój wyobraźni często pojawiają się w tym wieku emocje związane z
wymyślonymi sytuacjami, osobami itp.

Ucząc się z wiekiem przewidywania następstw swoich zachowań dzieci mogą silnie reagować na

sytuacje, które kojarzą im się z nieprzyjemnymi konsekwencjami.

Dzieci w tym okresie:

•

coraz chętniej i umiejętniej bawią się z rówieśnikami,

•

potrafią się z nimi dogadywać,

•

angażują się we wspólne i zespołowe zabawy,

•

na ogół umieją zaakceptować konieczność odczekania na swoją kolej,

•

zwiększa się ich odporność na frustrację.

Gwałtowne, ekspresyjne wybuchy emocji występują znacznie rzadziej niż w wieku 3–4 lat.

Wykorzystując rosnącą dojrzałość emocjonalną dzieci możemy wprowadzać coraz bardziej złożone formy
zabaw, w których dziecko może zetknąć się z koniecznością oczekiwania na swoją kolej przeżycia porażki
itp. Pięciolatki chętnie podejmują różne formy aktywności, umieją zgodnie współpracować, coraz łatwiej
opowiadać im o swoich przeżyciach. Rozwijanie umiejętności mówienia o potrzebach i dolegliwościach
powoduje, że dzieci mają większą szansę zrozumienia własnych przeżyć. Warto zwłaszcza w sytuacjach
konfliktów między dziećmi poświęcić czas na przeanalizowanie sytuacji, wysłuchanie uczestników
wydarzenia i wspólne poszukiwanie nazw uczuć, które towarzyszyły dzieciom.

Ważne

Gdy wyjaśniamy przyczyny konfliktu i poszukujemy sposobu rozwiązania, istotne jest wysłuchanie i

zachęcanie do wypowiedzenia się wszystkich uczestników zdarzenia.

Częstym błędem dorosłych jest wysłuchiwanie dziecka, które zostało uznane za poszkodowane z

pomijaniem przeżyć i emocji jego przeciwnika. Taka postawa osoby dorosłej powoduje, że dzieci tracą
szansę na przyjrzenie się wydarzeniu z różnych perspektyw.

Ważne

W każdej mediacji po konflikcie należy pamiętać, że warunkiem koniecznym do jej podjęcia jest

uspokojenie “gorących” emocji.

Możemy tego dokonać poprzez wysłuchanie obu stron i krótkie odroczenie rozmowy. Dzieci chętnie

będą rozmawiały na poruszający je temat.

Do wyjaśnionej i załatwionej sprawy nie należy powracać, wykorzystując ją jako sposób ganienia

dziecka np. “znów się tak zachowujesz?”, “pamiętasz, jaki byłeś wczoraj niegrzeczny?”. Lepiej przypominać
o konstruktywnych ustaleniach podjętych na zakończenie rozmowy tzn. “uzgodniliśmy, że nie zabieramy
kolegom zabawek, jeśli teraz z nich korzystają”.

_________________________________________________

4

_________________________________________________

„Mazowieckie Małe Przedszkola” – program współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego Rozwój Zasobów Ludzkich

5. Uczucia jako mechanizmy obronne

W wieku przedszkolnym rolę ważnych mechanizmów obronnych pełnią uczucia:

•

strachu,

•

złości,

•

gniewu.

Wyrażanie ich przybiera różnorodne formy, od sprzeciwu czy biernego oporu, poprzez głośny krzyk,

machanie rękami, kopanie nogami, po atakowanie osób czy niszczenie przedmiotów. Siła tych reakcji zależy
od stopnia pobudzenia dziecka, jego temperamentu, a także od dotychczasowych doświadczeń.

Strach u dziecka wywołują pojawiające się nagle bodźce o dużej sile. Silne lękotwórcze bodźce to:

hałas, utrata równowagi, upadek, ból, nowe sytuacje, obce osoby, zwierzęta, zjawiska przyrody (np. burza,
wichura).

Reakcja strachu stosunkowo łatwo ulega wyuczeniu i generalizacji, ponieważ wiąże się z bardzo

nieprzyjemnymi bodźcami.

Przykład

U dziecka, w stosunku do którego opiekunowie często używają stwierdzeń zawierających elementy

straszenia np.: “nie odchodź ode mnie, bo cię ktoś zabierze”, “nie dotykaj niczego, bo cię będzie bolała
rączka” itp., rośnie poczucie niepokoju i zagrożenia. Kształtuje się postawa niechęci i unikania, zwłaszcza
nowych, nieznanych ludzi, sytuacji, rzeczy.

Dzieci straszone często rezygnują z aktywności. Niełatwo jest je namówić do wypróbowania nowych

zabawek, wejścia w nową grupę. Uczucie strachu może wywoływać agresję, która ma służyć obniżaniu
napięcia odczuwanego przez dziecko. Aby pomóc dziecku i obniżyć napięcie towarzyszące uczuciu strachu,
można podejmować działania osłabiające wagę zagrożenia.

Przykład

Dziecko boi się wchodzenia po schodach, bo niedawno upadło i rozbiło kolano. Można wesprzeć je

chwaląc jego sprawność w tym zakresie, kilkukrotnie asekurować je w trakcie chodzenia, docenić
samodzielność itd. Warto korzystać z bajek i opowieści, w których bohaterowie dobrze radzą sobie z
trudnościami, lękami i mogą być dobrym wzorem dla dziecka.

Ważne

Utrzymujący się przez dłuższy czas silny niepokój powoduje, że człowiek staje się niezdolny do

prawidłowego funkcjonowania.

U dzieci, które przeżywają długotrwałe napięcie, często dochodzi do wycofania, apatii i bierności.

Często występującą formą lęku u dzieci jest nieśmiałość. Znaczący wpływ na jej pogłębianie ma brak
stabilności emocjonalnej, częste krytykowanie dziecka, duża zmienność stawianych wymagań. Nieśmiałość
utrudnia wchodzenie w kontakty zwłaszcza w nowych sytuacjach i z nowymi osobami. Aby zmniejszać jej
natężenie, należy stwarzać bezpieczną i przyjazną atmosferę wokół dziecka.

Inne funkcje w procesie adaptacji do zmieniających się warunków środowiska pełnią złość i gniew.

Dziecko, które przekonało się już, że wybuch złości czy gniewu doprowadzi do zaspokojenia jego potrzeb,
będzie skłonne do gwałtownych i zdecydowanych działań. Spokojna, aczkolwiek stanowcza reakcja osoby
dorosłej, niezgodna z oczekiwaniami dziecka, spowoduje rezygnację z takich form zachowania.

_________________________________________________

5

_________________________________________________

„Mazowieckie Małe Przedszkola” – program współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego Rozwój Zasobów Ludzkich

Pamiętaj

Znaczący wpływ na osiągnięcie przez dziecko pewnej stabilności emocjonalnej ma tworzenie

bezpiecznej i zrozumiałej dla niego sytuacji.

Małe dziecko trafiające do nowego środowiska czuje się w nim niepewnie. Nie wie, czego może się

spodziewać, przeżywa narastający niepokój i napięcie. Pozostawione przez najbliższych pod opieką obcych
osób jest znacznie wrażliwsze i potencjalnie bardziej gotowe do gwałtownych reakcji.

Dlatego ważnym zadaniem nauczyciela przedszkola jest okazanie dziecku troski, ciepła i

cierpliwości.

Jeżeli problemem dla dziecka przychodzącego do przedszkola jest moment rozstania się z rodzicami,

zadaniem nauczyciela jest:

•

zbliżenie się do żegnającego się z dzieckiem rodzica, przywitanie dziecka z uśmiechem i
zaproponowanie udziału w interesującej zabawie,

•

w pierwszych dniach pobytu dziecka w grupie można zaproponować krótki pobyt rodzica, który
mógłby pomóc w aklimatyzacji; ważne jest dążenie do zwiększenia dystansu przestrzennego od
rodzica pozostającego w grupie tj. rodzic-obserwator, a nie uczestnik zabawy,

•

w późniejszym okresie adaptacji trzeba pamiętać, że przedłużające się pożegnanie z rodzicem
często skutkuje pogłębieniem smutku i rozpaczy dziecka, warto więc to pożegnanie skracać,

•

jeżeli dziecku trudno rozstawać się z matką, dobrym rozwiązaniem może okazać się
przyprowadzanie go do przedszkola przez inną osobę,

•

ułatwić rozstanie może również zezwolenie na posiadanie przy sobie ulubionej, domowej zabawki,
która spełni rolę łącznika z domem rodzinnym,

•

aby zachęcić dzieci do wchodzenia i pozostawania rano w grupie, korzystne jest również
organizowanie interesujących zajęć,

•

nie należy zmuszać dziecka do zajęć, których się wyraźnie obawia. Dziecko zachęcane do udziału
w zabawie, po obserwacji i upewnieniu się, że proponowane zajęcia są bezpieczne i interesujące,
samo zdecyduje kiedy do nich dołączyć.

Od początku pobytu dziecka w grupie, wprowadzając zasady dotyczące różnych działań należy

pamiętać, aby w sposób prosty do zrozumienia wyjaśnić, dlaczego tak będziemy robili. Warto korzystać z
naturalnej u dzieci potrzeby zabawy i różne “poważne” zadania przedstawić w sposób niepoważny.

Przykład

Ucząc dzieci sprzątania skutecznie zachęcimy je do zbierania klocków, gdy zorganizujemy zabawę

czerwone klocki do białego pojemnika, samochody do zielonego. Bawimy się wszyscy, a jednocześnie
przygotowujemy miejsce do następnych zabaw. Gdy idziemy myć ręce, pani włącza wybraną muzykę i
możemy maszerować jak żołnierze.

Niezbędne jest nawiązanie ścisłej współpracy z rodzicami i włącznie ich w tworzenie wokół dziecka

jasnej, zrozumiałej rzeczywistości.

Dzieci źle znoszą obojętność uczuciową, dystans i brak zainteresowania prezentowany przez osoby

dorosłe. Trzeba pamiętać o tym zarówno podczas pierwszych dni w przedszkolu, jak i w codziennych
kontaktach z dziećmi. Dzięki prawdziwemu zaangażowaniu osoby dorosłej w proponowane zajęcia dzieci
chętnie będą brały w nich udział.

Na rynku jest dostępnych wiele książek zajmujących się powyższą tematyką. Szczególnie chciałabym

polecić poniższe pozycje:

•

Obuchowska I., “Jak sobie radzić z niechcianymi uczuciami”, Wyd. Media Rodzina, Poznań 2001.

•

Olechnowicz H. “Dobre chwile z naszym dzieckiem. Zabawy sprzyjające rozwojowi charakteru”,
WSiP., Warszawa 1997.

_________________________________________________

6

_________________________________________________

„Mazowieckie Małe Przedszkola” – program współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego Rozwój Zasobów Ludzkich

Powodzenia.

O Autorce

Magdalena Bochenek – jest psychologiem, pedagogiem i terapeutka. Od lat pracuje z dziećmi w wieku

przedszkolnym, obecnie w przedszkolu z oddziałami integracyjnymi. Zajmuje się rozpoznawaniem
możliwości i potrzeb dzieci. Współpracuje z rodzicami i nauczycielami w celu minimalizowania skutków
zakłóceń i zaburzeń rozwojowych dzieci. Prowadzi warsztaty umiejętności wychowawczych dla rodziców.

_________________________________________________

7

_________________________________________________

„Mazowieckie Małe Przedszkola” – program współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego Rozwój Zasobów Ludzkich