13 Wykonywanie stałych leków recepturowych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Sylwia Wośko
Barbara Trzewik

Wykonywanie stałych leków recepturowych
322[10].Z3.03

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:
dr n. farm. Elwira Telejko
dr n. farm. Przemysław Drożyński

Opracowanie redakcyjne:
mgr farm. Alina Krawczak

Konsultacja:
dr hab. inż. Henryk Budzeń

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 322[10].Z3.03
„Wykonywanie stałych leków recepturowych”, zawartego w modułowym programie nauczania
dla zawodu technik farmaceutyczny.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Materiał nauczania

4.1. Proszki recepturowe i pigułki

4.1.1 Matriał naucznia

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2. Proszki mianowane, rozcierki, olejkocukry, proszki musujace

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3. Podstawowe niezgodności w proszkach recepturowych

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

4.4. Proszki homeopatyczne

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.2. Pytania sprawdzające

4.4.3. Ćwiczenia

4.4.4. Sprawdzian postępów

4.5. Czopki

4.5.1. Materiał nauczania

4.5.2. Pytania sprawdzające

4.5.3. Ćwiczenia

4.5.4. Sprawdzian postępów

5. Sprawdzian osiągnięć

6. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik, który trzymasz w ręku będzie Ci pomocny w przyswojeniu wiedzy oraz

opanowaniu umiejętności wykonywania stałych leków recepturowych a także pomoże Ci
w organizacji procesu samokształcenia.

W poradniku zamieszczono:

–

wykaz literatury pomocnej podczas nauki,

–

wykaz niezbędnej wiedzy i umiejętności, które powinieneś posiadać przystępując do nauki
wykonywania stałych leków recepturowych,

–

materiał nauczania omawiający zagadnienia dotyczące wykonywania stałych postaci leku
recepturowego, pozwalający samodzielnie przygotować się do ćwiczeń,

–

ćwiczenia umożliwiające nabycie praktycznych umiejętności,

–

sprawdzian postępów po zrealizowaniu każdego podrozdziału pozwoli na uzmysłowienie
Ci, który z fragmentów materiału nauczania nie został przez Ciebie w pełni opanowany.

–

Odpowiedzi NIE wskazują na luki w Twojej wiedzy i nakazują na powrót do treści nie
w pełni opanowanych.

–

zestaw zadań testowych oceniających opanowanie wiedzy i umiejętności z zakresu całej
jednostki. Rozwiązanie przykładowego testu, zgodnie z instrukcją będzie dla Ciebie formą
treningu przed testem zaplanowanym przez nauczyciela.
Na każdym etapie nauki możesz poprosić nauczyciela o wyjaśnienie i sprawdzenie

trudnych dla Ciebie tematów i czynności.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Schemat układu jednostek modułowych

322[10].Z3.01

Analizowanie i ocenianie zapisu leku

recepturowego i aptecznego

322[10].Z3.02

Wykonywanie leków recepturowych

i aptecznych z surowców roślinnych

322[10].Z3.04

Wykonywanie

płynnych leków

recepturowych

322[10].Z3.05

Wykonywanie

półstałych leków

recepturowych

322[10].Z3.07

Kontrolowanie

i wydawanie

gotowego leku

322[10].Z3.06

Wykonywanie

jałowych leków

recepturowych

322[10].Z3

Leki recepturowe i apteczne

322[10].Z3.03

Wykonywanie

stałych leków

recepturowych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

przestrzegać zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, zasad ergonomii oraz regulaminu
porządkowego pracowni,

−

współpracować w grupie,

−

korzystać z Farmakopei Polskiej i innych źródeł informacji,

−

posługiwać się wagą i podstawowymi utensyliami używanymi w recepturze,

−

czytać receptę,

−

oceniać prawidłowość jej wystawienia,

−

oceniać prawidłowość zapisu recepty,

−

identyfikować łacińskie nazwy substancji leczniczych,

−

interpretować łacińskie skróty zawarte w recepcie,

−

interpretować nazwy synonimowe substancji leczniczych,

−

przeliczać dawki,

−

korygować dawki przekroczone,

−

klasyfikować substancje w zależności od siły działania, oraz rozpoznawać oznakowanie
naczyń w których są przechowywane,

−

formułować ogólne zasady Dobrej Praktyki Wytwarzania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

scharakteryzować jednostkowe procesy technologiczne stałych postaci leku,

−

scharakteryzować proszki, pigułki i czopki,

−

skontrolować dawkowanie stałych postaci leku recepturowego,

−

określić i poprawić niezgodności w receptach na stałe postacie leku,

−

sporządzić proszki dzielone i nie dzielone z uwzględnieniem niezgodności,

−

wykonać proszki rozcierki,

−

sporządzić proszki homeopatyczne,

−

przygotować czopki różnymi metodami,

−

dobrać opakowanie odpowiednie dla stałej formy leku,

−

wykonać pracę zgodnie z obowiązującymi zasadami i przepisami bezpieczeństwa i higieny
pracy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Proszki recepturowe i pigułki

4.1.1. Materiał nauczania

Jednostkowe procesy technologiczne przy produkcji stałych postaci leków.

Rozdrabnianie ma na celu przekształcenie większych cząsteczek substancji leczniczej, lub

kawałków surowca w mniejsze. W praktyce recepturowej używa się do tego celu
porcelanowych moździerzy (wewnątrz nie polerowane dla zwiększenia siły tarcia) z pistlem.
Krzywizna części trącej pistla powinna być zbliżona do krzywizny wewnętrznej moździerza, co
daje maksymalną powierzchnię rozcierania. Grubość warstwy rozdrabnianej substancji nie
może być większa od promienia głowicy tłuczka.

Przesiewanie pozwala na otrzymanie substancji o możliwie jednakowej wielkości cząstek.

Polega ono na przepuszczaniu surowca przez sita z okrągłego drutu, o kwadratowych
oczkach, których wielkość normują przepisy Farmakopei Polskiej VI.

Tabela 1. Stopnie rozdrobnienia

Wymiary oczka

w mm

Stopień rozdrobnienia substancji

przesiewanej

Przez sito mm

Przechodzi maksimum

0,5

Grubo sproszkowana

0,315

Średnio sproszkowana

0,16

Miałko sproszkowana

0,16

Wszystkie

0,08

Bardzo miałko sproszkowana

0,08

Wszystkie

0,01

Zmikronizowane

0,05

Mieszanie ma na celu uzyskanie homogennej mieszaniny kilku składników. Przeprowadza

się je, podobnie jak rozdrabnianie, w moździerzu. Jednolicie sproszkowane i równomiernie
wymieszane składniki zmniejszają tendencję do rozdzielania się podczas sporządzania,
przesypywania i transportu, co ma duży wpływ na dokładność dawkowania.
Wśród stałych postaci leku recepturowego wyróżniamy:

−

pigułki,

−

proszki,

−

czopki.

Pigułki (Pilulae) jedne z najstarszych postaci leku, w chwili obecnej straciły na znaczeniu. Są
to leki do użytku wewnętrznego, w kształcie kuleczek o średnicy 3-5mm i masie 0,1 do 0,3 g.
W tej postaci można stosować środki lecznicze o różnej konsystencji i o bardzo silnym
działaniu, substancje o przykrym smaku lub zapachu.

Oprócz substancji czynnej w skład pigułki wchodzą substancje tworzące podstawę do

pigułek.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Najczęściej używanymi składnikami masy pigułkowej są:

−

sacharoza- zwiększająca objętość pigułki,

−

laktoza- ułatwiająca rozpad pigułki,

−

glinka biała i talk – wypełniające masę z substancjami utleniającymi,

−

sproszkowane surowce roślinne – sklejające i nadające plastyczność masy,

−

wyciągi roślinne – sklejające masę,

−

glicerol – utrzymujący odpowiednią wilgoć.

Proszki (Pulveres)

Proszki są stałą postacią leku, składającą się z homogennych cząstek, nie większych niż

0,5 mm, o odpowiednim, w zależności od zastosowania stopniu rozdrobnienia. Stopień
rozdrobnienia proszków określa się poprzez analizę sitową, pomiar szybkości sedymentacji
cząstek w zawiesinie lub pomiar wielkości pod mikroskopem.

Zaletą proszków w porównaniu z roztworami jest:

−

większa trwałość,

−

łatwiejsze przechowywanie i transport,

−

możliwość zamaskowania nieprzyjemnego smaku lub zapachu poprzez zamknięcie
substancji stałej w kapsułkach,

−

dokładniejsze dawkowanie.

Podział proszków

W zależności od celu stosowania dzielimy proszki na:

–

do użytku zewnętrznego w celu uzyskania działania miejscowego, w postaci zasypek
i pudrów bezpośrednio stosowanych na skórę i błony śluzowe, o wielkości cząstek nie
większych niż 0,16 mm, gładkich w dotyku, nie drażniących skóry,

–

do użytku wewnętrznego w celu uzyskania działania ogólnego, o wielkości cząsteczek nie
większych niż 0,5 mm,

–

do przygotowywania roztworów, zawiesin a także jako produkty wyjściowe do
otrzymywania innych postaci np. tabletek, granulatów.

W zależności od ilości przepisanych w recepcie składników proszki dzielimy na:

–

proszki proste (Pulveres simplices) składające się z jednej substancji leczniczej,

–

proszki złożone (Pulveres mixti) składające się z co najmniej dwóch substancji
leczniczych.
Ponadto proszki możemy podzielić na:

–

proszki niedzielone, zazwyczaj do użytku zewnętrznego o działaniu najczęściej
ściągającym, przeciwzapalnym, bakteriobójczym i dezynfekcyjnym. Przepisane do użytku
wewnętrznego nie powinny zawierać w swoim składzie substancji silnie działających, a
jeśli je zawierają to w takiej ilości, że przyjęcie większej niż przepisano dawki nie zagraża
życiu pacjenta. Pacjent sam odmierza sobie poszczególne dawki leku miarami domowymi
tj. łyżeczkami zawierającymi od 0,5 do 5,0 g lub na koniec noża od 0,1 do 1,0 g. Proszki
niedzielone wydaje się w torebkach papierowych lub pergaminowych oraz w słoikach
szklanych szczelnie zamykanych lub pudełkach tekturowych.

–

proszki dzielone, najczęściej do użytku wewnętrznego wydawane są pacjentowi z apteki w
postaci podzielonych dawek, przeznaczonych do użycia.
Receptę na proszki dzielone lekarz może przepisać dwojako:

−

podając pojedynczą dawkę substancji i określając ile takich dawek należy wydać

(praescriptio multiplicata)

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

R.p.
Phenobarbitali

0,015

Codeini phosphatis

0,02

Acidi acetylsalicylici

0,5

M.f.pulv. D.t.d. No XX
D.S. 2 razy dziennie proszek

−

podając całą ilość substancji i zaznaczając na ile dawek należy podzielić (praescriptio
divisa)
R.p.
Phenobarbitali

0,3

Codeini phosphatis

0,4

Acidi acetylsalicylici

10,0

M.f.pulv. Divide in partes aequales . No XX
D.S. 2 razy dziennie proszek

Przyrządzanie leku w obu przypadkach jest jednakowe. W pierwszym ilość każdego

składnika obliczamy mnożąc jego dawkę przez liczbę zapisanych proszków tj. przez 20,
odważone substancje mieszamy i dzielimy na 20 równych części po 0,535 każda. W drugim
przypadku mieszamy wskazane na recepcie ilości substancji i otrzymany proszek dzielimy
również na 20 równych części po 0,535 każda.

Proszki dzielone w zależności od składu rozdzielamy:

−

do kapsułek skrobiowych – opłatków (Capsulae amylaceae),

−

kapsułek żelatynowych,

−

kapsułek papierowych zwykłych, woskowanych lub pergaminowych.

Tabela 2. Wielkość i pojemność kapsułek skrobiowych

Przybliżona zawartość proszków w [g]

Nr Średnica w mm

Ciężkich

Lekkich

0,5

0,3

0,7

0,4

0,9

0,6

1,2

0,8

1,5

1,1

1,8

1,3

Ogólne zasady wykonania proszków

−

Sprawdzamy receptę pod względem formalno prawnym, dawek i niezgodności.

−

Do moździerza wsypujemy część substancji najsłabiej działającej, a w przypadku gdy
wszystkie są o takiej samej sile działania, tej której jest najwięcej. Dokładnie rozcieramy.

−

Następnie, kolejno porcjami dodajemy substancje zaczynając od najsilniej działającej, lub
tej której jest najmniej lub która jest najsilniej zabarwiona.

−

Na końcu dodajemy pozostałą część substancji użytej do zatarcia porów moździerza.
Proszki cały czas dokładnie rozcieramy, prowadząc pistel od środka do brzegów
moździerza, dokładnie zgarniając ze ścian moździerza i tłuczka kartą celuloidową.

−

W przypadku trucizn i substancji bardzo silnie barwiących należy używać osobnych
moździerzy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

Dodając do proszków substancję występująca w postaci tabletek, należy najpierw tabletkę
miałko sproszkować i wymieszać z pozostałymi składnikami. Tabletek w otoczkach
dojelitowych nie należy rozdrabniać.

−

Kwasu acetylosalicylowego nie rozciera się, dodaje się go na końcu i dokładnie miesza
kliszką z pozostałymi składnikami.

−

Proszki dzielone należy dokładnie podzielić, rozsypując wg odważki wzorcowej
a w przypadku proszków bardzo silnie działających, w celu dokładnego podzielenia należy
odważyć osobno każdą dawkę. Proszki można również dzielić używając aparatu do
ręcznego rozsypywania.
Proszki do użytku zewnętrznego pakujemy do torebek koloru pomarańczowego, zaś

proszki do użytku wewnętrznego do torebek koloru białego z dodatkową informacją
o przechowywaniu w suchym miejscu.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Czy potrafisz wymienić jednostkowe procesy technologiczne przy wykonywaniu stałych

postaci leku recepturowego?

2. Czy potrafisz dokonać podziału proszków przyjmując za kryterium podziału cel

zastosowania, ilość składników?

3. Jaka jest różnica między proszkami dzielonymi i niedzielonymi?
4. Czym różni się sposób mnożony od sposobu dzielonego przy zapisywaniu proszków

dzielonych?

5. Czy potrafisz określić rodzaj opakowania do proszków dzielonych?
6. Jakiego koloru torebki dobieramy do proszków?
7. Czy potrafisz wymienić ogólne zasady wykonywania proszków?
8. Czy potrafisz określić miary domowe stosowane do odmierzania proszków niedzielonych?
9. Czy potrafisz scharakteryzować pigułki?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przeanalizuj poniższe recepty na proszki i opisz ich sposób wykonania.

Rp.
Dermatoli
Talcii
Zinci oxidi

15,0

M.f. pulv.
D.S. zasypka

Rp.
Bismuthi subcarbonatis

10,0

Natrii hydrogenocarbonatis
Calcii carbonatis ppt. aa

30,0

M.f. pulv.
D.S. Na godzinę przed jedzeniem ½ łyżeczki do herbaty.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rp.
Phenobarbitali

0,02

Papaverini hydrochloridi

0,05

Theophyllini

0,2

M.f. pulv. D.t.d. No. X
D.S. 2 x dziennie proszek

Rp.
Phenobarbitali

0,01

Codeini phosphatis

0,02

Paracetamoli

0,3

Acidi acetylsalicylici

0,5

M.f.pulv. D.t.d. No. XX
D.S. W razie bólu proszek

Rp.
Phenobarbitali

0,2

Codeini phosphatis

0,25

Methamizoli natrici

10,0

M.f.pulv. Div. in part. aeq. No XII
D.S. 3 x dziennie proszek

Rp.
Magnesii oxidi

10,0

Bismuthi sucarbonatis
Calcii carbonatis aa

15,0

M.f.pulv.
D.S. 3 x dziennie na koniec noża

Rp.
Phenobarbitali

0,3

Papaverini hydrochloridi

0,8

Aminophyllini

6,0

M.f.pulv. Div. in part. aeq. No XX
D.S. 3 x dziennie 1 proszek

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia dotyczący proszków i poszerzyć

wiadomości z literatury uzupełniającej,

2) wykorzystać podane recepty lub zestawy recept przygotowane przez nauczyciela,
3) przeczytać poprawnie receptę,
4) zanalizować receptę pod względem:

−

poprawności zapisu,

−

sposobu zapisu,

5) odszukać w Farmakopei Polskiej monografię szczegółową poszczególnych składników

recepty, (zwracając uwagę na postać i właściwości substancji leczniczej, dawkę, działanie i
zastosowanie, sposób przechowywania oraz przynależność do wykazu leków),

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6) przeliczyć dawki dla substancji silnie działających z uwzględnieniem dawkowania,
7) zaplanować poprawny tok postępowania (kolejność odważania, mieszania, sposób

rozdrabniania i dzielenia proszków),

8) zaproponować dobór odpowiedniego opakowania proszków,
9) opisać wykonanie recept w zeszycie ćwiczeniowym.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura fachowa,

−

zestaw oryginalnych recept na proszki,

−

kalkulator,

−

zeszyt i przybory do pisania.

Ćwiczenie 2

Wykonaj przykładowe recepty na proszki proste i złożone dzielone i niedzielone.

Wykonanie opisz w zeszycie.

Rp.
Urotropini

2,0

Talci
Zinci oxidi aa

25,0

M.f. pulv.
D.S. zasypka

Rp
Methenamini

10,0

Talci

30,0

M.f. pulv.
D.S. zasypka

Rp.
Mentoli

0,1

Natrii salicylatis

3,0

Natrii chloridi
Natrii benzoatis aa 15,0
M.f. pulv.
D.S. ½ łyżeczki na ½ szklanki wody do płukania gardła.

Rp.
Calcii carbonatis ppt. 50,0
Magnesii carbonatis 10,0
Menthae pip. olei gtt. XV
M.f. pulv.
D.S. Proszek do zębów.

Rp.
Magnesii oxidi
Lactosi aa

30,0

M.f. pulv.
D.S. w razie pieczenia w żołądku, łyżeczkę proszku zawiesić w 1/3 szklanki letniej wody
przegotowanej i wypić.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rp.
Bismuthi subnitratis

1,5

Magnesii carbonatis

4,5

Rhei rhizomatis pulv.

2,5

Foeniculi oleosacchari ad 10,0
M.f. pulv.
D.S. Raz dziennie po ½ łyżeczki

Rp.
Magnesii sulfatis
Natrii sulfatis aa 25,0
M.f. pulv.
D.S. Łyżkę stołową proszku rozpuścić w szklance przegotowanej wody i wypić na czczo.

Rp.
Natrii sulfatis anhydrici

15,0

Fiat pulv. Da ad scat.
D.S. Na ½ szklanki wody, wypić jednorazowo.

Rp.
Magnesii oxidi

0,5

M.f.pulv. D.t.d. No. XII
D.S. 3 x dziennie proszek

Rp.
Calcii carbonatis ppt.

0,5

M.f. pulv. D.t.d. No. XX
D.S. 3 x dziennie proszek

Rp.
Tannini albuminati

0,4

M.f. pulv. D.t.d. No. X
D.S. 5 x dziennie proszek

Rp.
Acidi acetylsalicylici

0,3

M.f. pulv. D.t.d. No. XII
D.S. 3 x dziennie proszek

Rp.
Luminali

0,02

Papaverini hydrochloridi 0,05
Theophyllini

0,2

M.f. pulv. D.t.d. No XII
D.S. 2 x dziennie proszek dla dziecka w wieku 4 lat

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rp.
Papaverini hydrochloridi

0,6

Pyralgini

6,0

M.f. pulv. Div. in part. aeq. No X
D.S. w razie bólu 1 proszek.

Rp.
Phenobarbitali

0,02

Papaverini hydrochloridi

0,04

Saloli 0,4
M.f. pulv. D.t.d. No. X
D.S. 2 x dziennie proszek

Rp.
Paracetamoli
Acidi acetylsalicylici aa 3,0
M.f. pulv. Div. in part. aeq. No. XX
D.S. w razie bólu proszek

Rp.
Magnesii oxidi

0,5

Bismuthi subcarbonatis

0,1

M.f. pulv. D.t.d. No. X
D.S. 2 x dziennie proszek

Rp.
Ephedrini hydrochloridi

0,02

Phenylis salicylatis

0,5

M.f. pulv. D.t.d. No. XII
D.S. 2 x dziennie proszek

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia dotyczący wykonania proszków

i poszerzyć wiadomości z literatury uzupełniającej,

2) wykorzystać podane recepty lub zestawy recept przygotowane przez nauczyciela,
3) przeczytać poprawnie receptę,
4) zanalizować receptę pod względem:

−

poprawności zapisu,

−

sposobu zapisu,

5) odszukać w Farmakopei Polskiej monografię szczegółową poszczególnych składników

recepty, (zwracając uwagę na postać i właściwości substancji leczniczej, dawkę, działanie i
zastosowanie, sposób przechowywania oraz przynależność do wykazu leków),

6) przeliczyć dawki dla substancji silnie działających z uwzględnieniem dawkowania,
7) zaplanować tok postępowania (kolejność odważania, mieszania, sposób rozdrabniania

i dzielenia proszków),

8) przygotować odpowiedni sprzęt, substancje, opakowanie i sygnaturę leku,
9) wykonać pracę zgodnie z zasadami Dobrej Praktyki Wytwarzania i przepisami BHP,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

10) zapakować proszki, dołączyć odpowiednią sygnaturę i etykietę,
11) sprzątnąć miejsce pracy,
12) opisać wykonanie recepty w zeszycie ćwiczeniowym.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

loża (stół), taboret, szafki i półki na leki,

−

sprzęt: moździerze, pistle różnych rozmiarów, kliszki celuloidowe, łopatki i łyżeczki
plastikowe lub metalowe, naczynia do przechowywania substancji leczniczych, płyta
szklana do rozsypywania proszków, urządzenie do ręcznego rozsypywania proszków lub
łyżeczka „dozator”, wagi apteczne: techniczne i elektroniczne, odważniki,

−

surowce farmaceutyczne, substancje lecznicze i substancje pomocnicze,

−

opakowania do leków: pudełka tekturowe i winidurowe, torebki papierowe, kapsułki
skrobiowe i pergaminowe,

−

etykiety i sygnatury do leków,

−

zestaw oryginalnych recept na proszki,

−

literatura fachowa,

−

zeszyt i przybory do pisania,

−

kalkulator.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) zdefiniować i podzielić proszki?



2) wyjaśnić łacińskie skróty napisane w recepcie?



3) przeliczyć dawki substancji leczniczych silnie działających?



4) dokonać korekty dawek przekroczonych?



5) uzasadnić kolejność łączenia składników w proszkach?



6) wyliczyć ilości substancji leczniczych, potrzebnych do wykonania

recepty?



7) wykonać proszki proste?



8) wykonać proszki złożone?



9) rozdzielić proszki na pojedyncze dawki?



10) dobrać opakowanie do proszków, z uwzględnieniem właściwości

substancji leczniczych i zastosowania proszków?



11) wykonać pracę zgodnie z obowiązującymi zasadami Dobrej Praktyki

Wytwarzania i przepisami BHP?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Proszki

mianowane,

rozcierki,

olejkocukry, proszki

musujące

4.2.1. Materiał nauczania

Proszki mianowane (Pulveres titrati) są to proszki wykonane z surowców roślinnych silnie
działających o ściśle określonej zawartości ciał czynnych, odpowiadającej normom
farmakopealnym. Można to uzyskać poprzez zmieszanie surowca o wyższym mianie
z surowcem o niższym mianie, z sacharozą lub laktozą. Przykładem proszków mianowanych są
Adonidis vernalis herba titrata 8j.g. lub Convallariae herba titrata 12j.g.
Proszki rozcierki (Pulveres triturati) przygotowuje się z substancji silnie działających w celu
łatwiejszego odważenia. Otrzymuje się je przez roztarcie substancji silnie działającej
z substancją obojętną w stosunku 1+1 (Extractum Belladonnae siccum), 1+9 (Trituratio
Atropini sulfatis), 1+99 (Trituratio Hyoscini hydrobromidi). Rozcieńczenie winno być
uwidocznione na opakowaniu.

Zmieszanie substancji czynnej z cukrem musi być bardzo dokładne. Na czynność poświęca

się około godziny, często zeskrobując rozcieraną substancję ze ścianek moździerza i tłuczka
kartą celuloidową.

Olejkocukry są mieszaninami olejków eterycznych z cukrem w proporcji: na 2g
sproszkowanego cukru dodaje się 1 kroplę olejku i dokładnie rozciera. Wyjątkiem są olejki,
których ze względu na intensywność dodaje się 1 kroplę na 4 g cukru (olejek cytrynowy,
różany). Przyrządza się je ex tempore.

Proszki musujące w zetknięciu z wodą reagują wydzielając dwutlenek węgla.
Oprócz substancji leczniczych zawierają kwasy organiczne (kwas cytrynowy, winowy) oraz
węglany lub wodorowęglany.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jaka jest różnica między proszkami mianowanymi a rozcierkami?
2. W jaki sposób otrzymuje się proszki rozcieńczenia?
3. W jaki sposób dokonuje się wyliczeń korzystając z rozcierek przy wykonywaniu recepty?
4. W jakich proporcjach miesza się cukier z olejkiem eterycznym w celu otrzymania

olejkocukru?

5. W jaki sposób określa się rozcieńczenie proszków?
7. Co wchodzi w skład proszków musujących?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Sporządź proszki rozcierki i wykorzystaj je do wykonania recept.

–

Atropini sulfas trituratio 1+9

–

Belladonnae extractum siccum trituratio 1+1

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rp.
Belladonnae extracti sicci

0,015

Bismuthi subcarbonatis

0,3

Tannalbini

0,5

M.f. pulv. D.t.d. No. XII
D.S. 2 x dziennie proszek

Rp.
Atropini sulfatis

0,001

Papaverini hydrochloridi

0,04

Paracetamoli

0,3

M.f. pulv. D.t.d. No. XX
D.S. 2 x dziennie proszek

Rp.
Belladonnae extracti sicci

0,02

Papaverini hydrochloridi

0,04

Lactosi

0,2

M.f. pulv. D.t.d. No. XII
D.S. 3 x dziennie proszek

Rp.
Belladonnae extracti sicci

0,2

Theophyllini

4,0

M.f. pulv. Div. in part. aeq. No. XV
D.S. 3 x dziennie proszek

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia dotyczący rozcierek i poszerzyć

wiadomości z literatury uzupełniającej,

2) wykorzystać podane recepty lub zestawy recept przygotowane przez nauczyciela,
3) przeczytać poprawnie receptę,
4) zanalizować receptę pod względem:

−

poprawności zapisu,

−

sposobu zapisu,

5) odszukać w Farmakopei Polskiej monografię szczegółową poszczególnych składników

recepty, (zwracając uwagę na postać i właściwości substancji leczniczej, dawkę, działanie i
zastosowanie, sposób przechowywania oraz przynależność do wykazu leków),

6) przeliczyć dawki dla substancji silnie działających z uwzględnieniem dawkowania,
7) zaplanować tok postępowania (kolejność odważania, mieszania, sposób rozdrabniania

i dzielenia proszków),

8) przygotować odpowiedni sprzęt, substancje, opakowanie i sygnaturę leku,
9) wykonać pracę zgodnie z zasadami Dobrej Praktyki Wytwarzania i przepisami BHP,
10) zapakować proszki, dołączyć odpowiednią sygnaturę i etykietę,
11) sprzątnąć miejsce pracy,
12) opisać wykonanie recepty w zeszycie ćwiczeniowym.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

loża (stół), taboret, szafki i półki na leki,

−

surowce farmaceutyczne, substancje lecznicze i substancje pomocnicze,

−

opakowania do leków: pudełka tekturowe i winidurowe, torebki papierowe, kapsułki
skrobiowe i pergaminowe,

−

etykiety i sygnatury do leków,

−

zestaw oryginalnych recept na proszki,

−

obowiązująca literatura fachowa,

−

zeszyt i przybory do pisania,

−

kalkulator.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wykonać proszek rozcierkę?



2) wykorzystać proszek rozcierkę do wykonania innych recept?



3) wymienić najczęściej sporządzane proszki rozcierki?



4) określić najczęściej stosowane stężenia proszków rozcieńczonych?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Podstawowe niezgodności w proszkach recepturowych

4.3.1. Materiał nauczania

Adsorpcja

Niezgodność ta polega na zmniejszeniu lub nawet całkowitej utracie działania substancji

leczniczej, np. alkaloidów po zmieszaniu ze składnikami adsorpcyjnymi (węgiel, wodorotlenek
glinu). Poprawa niezgodności polega na podaniu składników osobno.

Mieszaniny eutektyczne

Wiele substancji po zmieszaniu ze sobą zamienia się w płynną masę. Jest to wynikiem

obniżenia się temperatury topnienia mieszaniny poniżej temperatury otoczenia, mimo tego, że
temperatury topnienia pojedynczych składników były od niej wyższe. Przykładem tego typu
niezgodnych połączeń są mieszaniny zawierające aminofenazon, salol, kamforę, wodzian
chloralu, mentol. Składniki niezgodne w recepcie należy rozdzielić i wydać osobno.

Proszki higroskopijne

Są to mieszaniny substancji szczególnie podatnych na wilgotnienie, zależne od wilgotności

powietrza w otoczeniu. Do takich należą kwas acetylosalicylowy, metenamina, bromki oraz
niektóre wyciągi roślinne. Niezgodność poprawia się poprzez rozdzielenie składników lub
dodanie do mieszaniny proszków substancji obojętnych niehigroskopijnych np. skrobi czy
laktozy. Proszków takich nie należy rozsypywać do kapsułek skrobiowych. Przechowuje się je
w szczelnie zamkniętych naczyniach.

Mieszaniny semitektyczne

Substancje zawierające w swojej cząsteczce wodę krystalizacyjną np., siarczan sodowy

dziesięciowodny lub fosforan sodowy dwunastowodny w zetknięciu się z bromkiem sodowym,
chlorkiem sodowym, bromkiem potasowym lub siarczanem magnezowym dziesięciowodnym
wydzielają wodę krystalizacyjną i proszki rozpływają się.

Mieszaniny twardniejące

Mieszaniny złożone z dwuwęglanu sodowego, zasadowego azotanu bizmutowego,

węglanu magnezowego i węglanu wapniowego po zmieszaniu twardnieją do tego stopnia, że
mogą przejść nie rozłożone przez przewód pokarmowy. Podobnie zachowują się mieszaniny
siarki, węglanu magnezowego, fosforanu wapniowego i węglanu wapniowego.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Dlaczego należy unikać łączenia substancji leczniczych substancjami adsorbującymi?
2. Na czym polega zjawisko euteksji?
3. Mieszaniny jakich substancji podatne są na wilgotnienie?
4. Co to są mieszaniny eutektyczne?
5. Czym różnią się mieszaniny eutektyczne od mieszanin semitektycznych?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Sporządź proszki z niezgodnościami według podanych recept, a następnie wykonaj te

recepty poprawnie. Wykonanie opisz w zeszycie.

Rp.
Camphorae

0,1

Phenylis salicylatis

0,2

M.f. pulv. D.t.d. No. III
D.S. wiadomo

Rp.
Chlorali hydratis
Phenylis salicylatis aa

0,15

M.f. pulv. D.t.d. No. V
D.S. Zażyć proszek po jedzeniu

Rp.
Atropini sulfatis

0,001

Carbonis medicinalis

0,5

M.f. pulv. D.t.d. NoV
D.S. 2 x dziennie proszek

Rp.
Acidi acetylsalicylici

0.3

Aminophenazoni

0,2

M.f. pulv. D.t.d. No. III
D.S. Trzy proszki dziennie

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia dotyczący proszków

z niezgodnościami i poszerzyć wiadomości z literatury uzupełniającej,

2) wykorzystać podane recepty lub zestawy recept przygotowane przez nauczyciela,
3) przeczytać poprawnie receptę,
4) zanalizować receptę pod względem:

−

poprawności zapisu,

−

sposobu zapisu,

−

występujących niezgodności,

5) odszukać w Farmakopei Polskiej monografię szczegółową poszczególnych składników

recepty, (zwracając uwagę na postać i właściwości substancji leczniczej, dawkę, działanie
i zastosowanie, sposób przechowywania oraz przynależność do wykazu leków),

6) przygotować odpowiedni sprzęt, substancje, opakowanie i sygnaturę leku,
7) sporządzić proszki z niezgodnościami,
8) określić charakter niezgodności, wyciągnąć wnioski,
9) poprawnie wykonać recepty, eliminując niezgodności,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

10) wykonać pracę zgodnie z zasadami Dobrej Praktyki Wytwarzania i przepisami BHP,
11) zapakować proszki, dołączyć odpowiednią sygnaturę i etykietę,
12) sprzątnąć miejsce pracy,
13) opisać wykonanie recept w zeszycie ćwiczeniowym.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

loża (stół), taboret, szafki i półki na leki,

−

wagi apteczne: techniczne i elektroniczne, odważniki,

−

surowce farmaceutyczne, substancje lecznicze i substancje pomocnicze,

−

opakowania do leków: torebki papierowe, kapsułki skrobiowe i pergaminowe,

−

etykiety i sygnatury do leków,

−

zestaw recept na proszki z niezgodnościami,

−

literatura fachowa,

−

zeszyt i przybory do pisania,

−

kalkulator.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

rozpoznać mieszaniny eutektyczne?



2) wymienić substancje lecznicze wywołujące najczęściej zjawisko

euteksji?



3) rozpoznać mieszaniny higroskopijne?



4) rozpoznać w recepcie niezgodność polegającą na adsorpcji

składników?



5) dokonać korekty recept dla proszków z niezgodnościami?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4. Proszki homeopatyczne

4.4.1. Materiał nauczania

Homeopatia to metoda leczenia oparta na teorii Hahnemanna (z końca XVIII wieku),
podobne leczy się podobnym. Pacjentowi należy podawać substancje wywołujące podobne
objawy jak choroba pierwotna a organizm drogą naturalnych reakcji zostanie wyleczony.
Wymaga to wykonywania leków w bardzo małych dawkach. Przygotowanie takich
rozcieńczeń lub rozcierek nazywa się potęgowaniem lub potencjonowaniem.

Proszki stosowane w homeopatii to rośliny, metale i ich sole maksymalnie rozdrobnione
i rozcieńczone laktozą. Kolejne potencje otrzymuje się mieszając przez ucieranie w moździerzu
1 części proszku z 9 częściami laktozy. Cukier mlekowy dzielimy na trzy części. Pierwszą
należy zatrzeć pory moździerza a następnie dodać środek leczniczy i ucierać przez 6 minut i
zeskrobywać 4 minuty ze ścianek moździerza, czynność te powtórzyć jeszcze dwa razy.
Dodać drugą część cukru ucierać 6 minut, zeskrobywać 4 minuty, znowu mieszać 6 minut,
zeskrobywać 4 minuty w końcu dodać trzecią część laktozy i postępować jak wyżej.
Wykonanie każdej potencji wymaga godzinnej pracy.

Trzecia potencja to rozcieńczenie: lek x 10¯³.

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Kto uważany jest za twórcę homeopatii?
2. Na czym polega homeopatia?
3. Co to jest potęgowanie?
4. W jaki sposób otrzymuje się rozcieńczenie proszków homeopatycznych?

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wykonaj proszki homeopatyczne.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia dotyczący proszków

homeopatycznych i poszerzyć wiadomości z literatury uzupełniającej,

2) przeczytać receptę,
3) ustalić tok postępowania,
4) przygotować odpowiedni sprzęt, substancje, opakowanie leku i sygnatury,
5) sporządzić proszki homeopatyczne w potencji dziesiętnej i setnej na podstawie wybranych

recept,

6) wykonać pracę zgodnie z zasadami Dobrej Praktyki Wytwarzania i przepisami BHP,
7) zapakować proszki, dołączyć odpowiednią sygnaturę i etykietę,
8) sprzątnąć miejsce pracy,
9) opisać wykonanie recept w zeszycie ćwiczeniowym.

Wyposażenie stanowiska pracy:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

poradnik dla ucznia,

−

loża (stół), taboret, szafki i półki na leki,

−

sprzęt: moździerze, pistle różnych rozmiarów, kliszki celuloidowe, łopatki i łyżeczki
plastikowe lub metalowe, naczynia do przechowywania substancji leczniczych, płyta
szklana do rozsypywania proszków, wagi apteczne: techniczne i elektroniczne, odważniki,

−

surowce farmaceutyczne, substancje lecznicze i substancje pomocnicze,

−

opakowania do leków: pudełka tekturowe i winidurowe, torebki papierowe, kapsułki
skrobiowe i pergaminowe,

−

etykiety i sygnatury do leków,

−

obowiązująca literatura fachowa,

−

zeszyt i przybory do pisania.

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

sporządzić proszki homeopatyczne w potencji dziesiętnej zgodnie
z zasadami?



2) sporządzić proszki homeopatyczne w potencji setnej zgodnie

z zasadami?



3) zapakować poprawnie proszki homeopatyczne?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5.

Czopki

4.5.1. Materiał nauczania

Czopki- Suppositoria, są stałą postacią leku, przeznaczoną do użytku zewnętrznego, do
wprowadzania do jam ciała w celu uzyskania działania miejscowego lub ogólnego.

W zależności od miejsca wprowadzenia czopki dzielimy na:

−

czopki doodbytnicze – Suppositoria analia lub Suppositora rectalia przeznaczone do
wprowadzania do odbytnicy w celu działania miejscowego lub ogólnego

−

czopki dopochwowe, globulki, gałki dopochwowe – Suppositoria vaginalia, syn. Globuli
vaginales, Ovula vaginalia przeznaczone do wprowadzania do pochwy w celu uzyskania
działania miejscowego,

−

czopki docewkowe, pręciki – Suppositoria urethralia, Bacilli urethrales przeznaczone do
wprowadzania do cewki moczowej w celu uzyskania działania miejscowego,

−

pręciki dopochwowe – Bacilli vaginales przeznaczone do wprowadzania do pochwy
w celu wywołania działania miejscowego.

Tabela 3. Normy dla czopków

Rodzaj czopków

Kształt

Długość

Średnica

Masa

Czopki doodbytnicze

jednostronnie

zaostrzony cylinder

1-3 g

1-1,5 cm

1-3 g

Czopki dopochwowe

kulisty, jajowaty

2-5 g

Pręciki docewkowe

cylindryczny

4-8 cm

3-5 mm

1-3 g

Pręciki dopochwowe

cylindryczny

2-3 cm

3-5 mm

0,5-1 g

Czopki doodbytnicze z substancjami o działaniu ogólnym stosuje się, gdy:

−

podawanie drogą doustną jest utrudnione,

−

w pediatrii,

−

gdy substancja lecznicza ma działanie drażniące na przewód pokarmowy lub ulega

rozkładowi pod wpływem soków trawiennych.

Działanie ogólne jakie osiąga się stosując czopki doodbytnicze jest szybsze i silniejsze niż

po podaniu doustnym. Dzieje się tak, ponieważ substancja wchłaniając się przez błonę śluzową
odbytnicy (w dolnej części) przedostaje się w większej ilości do krwioobiegu bezpośrednio, z
pominięciem wątroby. Najczęściej stosuje się substancje przeciwbólowe, przeciwgorączkowe,
przeciwzapalne, uspokajające, przeciwwymiotne, przeciwastmatyczne i rozkurczowe.

Wszystkie czopki mają strukturę żelową.
Czopki składają się z podłoża (żele plastyczne – masło kakaowe, polietylenoglikole lub

żele elastyczne-masy żelatynowo-glicerolowe) i substancji leczniczej, która może być
w podłożu rozpuszczona, zawieszona lub zemulgowana.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Podłoża do czopków powinny:

−

mieć w temperaturze pokojowej stałą konsystencję zaś w temperaturze ciała ludzkiego
topić się lub rozpuszczać w wydzielinach błon śluzowych.

−

posiadać małą różnicę między temperaturą topnienia a temperaturą krzepnięcia (szybko
zastygać),

−

zmniejszać swoją objętość przy zastyganiu (ułatwia to wyjmowanie czopków z form),

−

w stanie stopionym posiadać odpowiednio dużą lepkość, tak aby substancja zawieszona
nie sedymentowała do zaostrzonej części czopka (podczas aplikacji czopka może dojść do
kruszenia).
Podłoża nie mogą:

−

wywierać własnego działania farmakologicznego,

−

wpływać negatywnie na trwałość substancji,

−

wywoływać uczuleń,

−

drażnić błon śluzowych.

Podłoża do czopków dzielimy na:

−

podłoża lipofilowe:

−

olej kakowy,

−

oleje utwardzone,

−

półsyntetyczne glicerydy kwasów tłuszczowych,

−

syntetyczne estry,

−

podłoża hydrofilowe rozpuszczalne w wodzie i wydzielinach błon śluzowych:

−

masy żelatynowo-glicerolowe,

−

glikole polioksyetylenowe (makrogolowe).

Olej kakaowy (Cacao oleum lub Butyrum Cacao) jest najczęściej stosowanym podłożem
w recepturze aptecznej. Jest naturalnym tłuszczem otrzymywanym z nasion kakaowca. Jest
mieszaniną trójglicerydów oraz wolnych kwasów tłuszczowych. Może występować w 4
odmianach polimorficznych, samorzutnie przechodzących jedna w drugą i różniących się
temperaturą topnienia. Najtrwalszą jest odmiana β. Pozostałe α, β΄, γ są odmianami
nietrwałymi, wolno zastygającymi. Należy pamiętać aby nie ogrzewać oleju kakaowego przez
dłuższy czas w temperaturze powyżej 36°C.

Sporządzanie czopków powinno odbywać się z zachowaniem szczególnych wymogów
czystości. Czopki z antybiotykami należy wykonywać w warunkach aseptycznych.
Substancja lecznicza nierozpuszczalna w podłożu powinna być sproszkowana, przesiana przez
sito 0,08 mm i dokładnie rozproszona w podłożu.

Sposoby wykonywania czopków:

−

ręczne formowanie (wytaczanie) – nie jest metodą farmakopealną,

−

wytłaczanie w prasie,

−

wylewanie stopionej masy do form.

Współczynnik wyparcia jest to ilość podłoża w gramach zajmująca taką samą objętość jak
1 g substancji. Jeśli współczynnik wyparcia wynosi 0,81 oznacza to, że 1 g substancji zajmuje
taką samą objętość jak 0,81 g podłoża.

Zasadniczo współczynnik wyparcia równy jest stosunkowi gęstości podłoża do gęstości

substancji leczniczej. Najlepiej wyznaczyć go jednak doświadczalnie. W tym celu należy

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

przygotować czopki z zawartością 5, 10, 25% substancji i zważyć. Współczynnik wyparcia
oblicza się z równania:

100

( E – G )

f =

gdzie:
f- współczynnik wyparcia
E- średni ciężar czopków z samego podłoża
G- średni ciężar czopków zawierających X% podłoża
Wylewając czopki na ciepło do form o deklarowanej masie czopka sporządzonego

z samego podłoża, należy użyć o tyle mniej podłoża, o ile zostanie ono „wyparte” przez
substancję wchodzącą w jego skład.

Obliczanie ilości podłoża potrzebnej do wykonania czopków przez wyłączanie

i z uwzględnieniem współczynnika wyparcia:

M = F – (f

gdzie:
M – potrzebna ilość podłoża,
F – pojemność formy w gramach podłoża łącznie dla wszystkich czopków,
f – współczynnik wyparcia,
s – ilość substancji leczniczej w gramach potrzebnej do wykonania wszystkich czopków.

Opakowanie czopków powinno je chronić przed uszkodzeniem, deformacją, wilgocią
i zanieczyszczeniami. Powinny być pakowane w folię aluminiową lub plastikowe foremki,
które jednocześnie są formami do wylewania, a następnie pakowane do pudełka.
Czopki należy chronić od światła i przechowywać w temperaturze poniżej 25°C.

4.5.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jak można podzielić czopki w zależności od miejsca działania?
2. Jakie działanie mogą wywierać czopki doodbytnicze?
3. Czy potrafisz określić wymagania dotyczące kształtu, masy i wymiarów stawiane

czopkom?

4. Czy potrafisz scharakteryzować metody otrzymywania czopków?
5. Czy potrafisz powiedzieć, które z nich preferowane są przez Farmakopeę Polską VI?
6. Czy potrafisz omówić zasadę działania unquatora?
7. Czy wiesz w jakich warunkach powinno się wykonywać czopki?
8. Czy wiesz co wchodzi w skład czopków?
9. Czy potrafisz określić wymagania stawiane podłożom czopkowym?
10. Czy wiesz co to jest współczynnik wyparcia , jakie ma znaczenie i w jaki sposób się go

określa?

11. Czy potrafisz wyliczyć ilość masła kakaowego potrzebną do wykonania czopków przez

wylewanie?

12. Czy wiesz w jaki sposób powinny być zapakowane czopki i w jakich warunkach

przechowywane?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wykonaj czopki różnymi metodami.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia, dotyczący metod sporządzania

czopków i poszerzyć wiadomości z literatury uzupełniającej,

2) z oryginalnych recept lekarskich wybrać 1-3 recepty i wykonać je, w miarę możliwości

różnymi metodami,

3) przed wykonaniem, przeczytać poprawnie receptę,
4) zanalizować receptę pod względem:

−

poprawności zapisu,

−

sposobu zapisu,

−

ewentualnych niezgodności,

5) odszukać w Farmakopei Polskiej monografię szczegółową poszczególnych składników

recepty, (zwracając uwagę na postać i właściwości substancji leczniczej, dawkę, działanie i
zastosowanie, sposób przechowywania oraz przynależność do wykazu leków),

6) przeliczyć dawki dla substancji silnie działających z uwzględnieniem dawkowania,
7) obliczyć ilość podłoża z uwzględnieniem współczynnika wyparcia, w przypadku

sporządzania czopków metodą wylewania i wytłaczania,

8) przygotować odpowiedni sprzęt, substancje, opakowanie i sygnaturę leku,
9) sporządzić czopki metodą wylewania do form, wytłaczania w prasie, wytaczania ręcznego

oraz w miarę możliwości przy użyciu Unguatora,

10) wykonać pracę zgodnie z zasadami Dobrej Praktyki Wytwarzania i przepisami BHP,
11) zapakować czopki, dołączyć odpowiednią sygnaturę oraz informację o warunkach

przechowywania,

12) sprzątnąć miejsce pracy,
13) opisać wykonanie recept w zeszycie ćwiczeniowym.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

loża (stół), taboret, szafki i półki na leki,

−

sprzęt: moździerze, pistle różnych rozmiarów, kliszki celuloidowe, łopatki i łyżeczki
plastikowe lub metalowe, naczynia do przechowywania substancji leczniczych, pigulnica z
deseczkami, łaźnia wodna, formy do czopków, prasa do czopków, unguator, parownice,
wagi apteczne: techniczne i elektroniczne, odważniki,

−

surowce farmaceutyczne, substancje lecznicze i substancje pomocnicze, leki gotowe,

−

opakowania do czopków: pudełka tekturowe i winidurowe, plastikowe foremki (będące
jednocześnie formami do wylewania i opakowaniem), folia aluminiowa,

−

zestaw oryginalnych recept, etykiety i sygnatury do leków,

−

obowiązująca literatura fachowa,

−

zeszyt i przybory do pisania,

−

kalkulator.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Oblicz ilość podłoża, potrzebną do wytłoczenia czopków w prasie na przykładzie recepty:

Rp.
Phenobarbitali

0,01

Metamizoli natrici

0,03

Cacao olei q.s
M.f.supp. anal. D.t.d. No X
D.S. 2 x dziennie czopek dla dziecka 10 lat.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia, dotyczący obliczania ilości podłoża

z uwzględnieniem współczynnika wyparcia i poszerzyć wiadomości z literatury
uzupełniającej,

2) wypisać niezbędne parametry (F, f, s),
3) podstawić do wzoru,
4) wykonać obliczenia,
5) opisać metody wyznaczania współczynnika wyparcia,
6) zapisać obliczenia w zeszycie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura uzupełniająca,

−

zeszyt i przybory do pisania,

−

kalkulator.

Ćwiczenie 3

Formowanie ręczne gałek i pręcików.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia, dotyczący metod sporządzania

gałek i pręcików oraz poszerzyć wiadomości z literatury uzupełniającej,

2) z oryginalnych recept lekarskich wybrać 2-3 recepty na gałki i pręciki,
3) przed wykonaniem, przeanalizować każdą z recept pod względem:

−

poprawności zapisu,

−

sposobu zapisu,

−

ewentualnych niezgodności,

4) odszukać w Farmakopei Polskiej monografię szczegółową poszczególnych składników

recepty, (zwracając uwagę na postać i właściwości substancji leczniczej, dawkę, działanie i
zastosowanie, sposób przechowywania oraz przynależność do wykazu leków),

5) przeliczyć dawki dla substancji silnie działających z uwzględnieniem dawkowania,
6) określić ilość podłoża w zależności od formy i przeznaczenia leku,
7) wykonać gałki i pręciki zgodnie z zasadami Dobrej Praktyki Wytwarzania i przepisami BHP,
8) zapakować gałki i pręciki, dołączyć odpowiednią sygnaturę oraz informację o warunkach

przechowywania,

9) sprzątnąć miejsce pracy,
10) opisać wykonanie recept w zeszycie ćwiczeniowym.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

loża (stół), taboret, szafki i półki na leki,

−

sprzęt: moździerze, pistle różnych rozmiarów, łopatki i łyżeczki plastikowe lub metalowe,
naczynia do przechowywania substancji leczniczych, pigulnica z deseczkami, wagi
apteczne: techniczne i elektroniczne, odważniki,

−

surowce farmaceutyczne, substancje lecznicze i substancje pomocnicze, leki gotowe,

−

opakowania do czopków: pudełka tekturowe i winidurowe,

−

zestaw oryginalnych recept, etykiety i sygnatury do leków, bibuła,

−

obowiązująca literatura fachowa,

−

zeszyt i przybory do pisania.

4.5.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) opisać metody sporządzania czopków?



2) prawidłowo stopić olej kakaowy?



3) opisać rodzaje form do wylewania czopków i sposób ich

przygotowania?



4) wykonać czopki doodbytnicze różnymi metodami?



5) opisać działanie Ungatora?



6) prawidłowo zapakować czopki?



7) określić i zastosować warunki przechowywania czopków, gałek

i pręcików?



8) wymienić zalety i wady jakie wykazują czopki wytłaczane w prasie

i wylewane?



9) podać wzór na obliczenie ilości podłoża z uwzględnieniem

współczynnika wyparcia?



10) wyjaśnić symbole: F, f, s, M?



11) wymienić substancje pomocnicze stosowane przy zarabianiu substancji

leczniczych z podłożem podczas wykonywania gałek i pręcików?



12) zdefiniować współczynnik wyparcia?



13) opisać metody wyznaczania współczynnika wyparcia?



14) określić, jakie trudności napotykamy sporządzając ręcznie gałki

i pręciki w ciepłej porze roku i w jaki sposób możemy tym
trudnościom przeciwdziałać?



15) wykonać ręcznie gałki?



16) wykonać ręcznie pręciki?



17) wykonać pracę zgodnie z obowiązującymi zasadami Dobrej Praktyki

Wytwarzania i przepisami BHP?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 25 zadań dotyczących „Wykonywania stałych leków recepturowych”. Do

każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi i tylko jedna odpowiedź jest
prawidłowa.

5. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej

rubryce znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem,
a następnie ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

6. Kolejność rozwiązywania zadań jest dowolna.
7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie sprawiało Ci trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie

na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

8. Po zakończeniu rozwiązywania zadań, sprawdź w KARCIE ODPOWIEDZI, czy dla

wszystkich zadań zaznaczyłeś odpowiedzi.

9. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
10. Na rozwiązanie testu masz 45 minut.

Powodzenia

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Proszki proste otrzymuje się przez

a) dokładne wymieszanie równomiernie sproszkowanych dwóch lub kilku substancji

leczniczych, które po zmieszaniu nie zmieniają swoich właściwości w czasie
przechowywania.

b) sproszkowanie substancji leczniczej, surowca roślinnego lub zwierzęcego i przesianie

przez odpowiednie sita.

c) roztarcie substancji leczniczej silnie i bardzo silnie działającej z obojętnym proszkiem

rozcieńczającym.

d) dokładne wymieszanie substancji leczniczej z laktozą.

2. Adsorpcja w proszkach polega na

a) zmieszaniu dwóch lub większej ilości substancji w wyniku którego dochodzi do

wzajemnego obniżenia temperatury topnienia.

b) wilgotnieniu proszków.
c) zmieszaniu np. alkaloidów ze środkami adsorpcyjnymi, w wyniku którego może dojść

do zmniejszenia lub całkowitej utraty siły działania .

d) zmieszaniu polopiryny z aminofenazonem.

3. Suppositoria analia seu rectalia to

a) czopki dopochwowe.
b) pręciki docewkowe.
c) pręciki dopochwowe.
d) czopki doodbytnicze.

4. Unguator jest to aparat służący do

a) sporządzania czopków.
b) pomiaru współczynnika wyparcia.
c) sporządzania proszków dzielonych.
d) odważania składników do czopków.

5. Homeopatia stanowi system leczenia wprowadzony w 1796 roku przez

a) Claudiusa Galenusa.
b) Hipokratesa.
c) Jana Szastera.
d) Samuela Hahnemanna.

6. Substancje stałe użyte do sporządzenia czopków powinny być bardzo miałko

sproszkowane w moździerzu i przesiane przez sito
a) 0,16.
b) 0,08.
c) 0,5.
d) 0,8.

7. Potencjonowanie w skali dziesiętnej proszków homeopatycznych polega na zmieszaniu

a) 1 części substancji czynnej z 9 częściami laktozy.
b) 0,1 części substancji czynnej z 9,9 częściami laktozy.
c) 9 części substancji czynnej z 1 częścią laktozy.
d) 0,1 części laktozy z 9,9 częściami substancji czynnej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

8. Czopki doodbytnicze powinny mieć następujące wymiary

a) długość 1-3 cm, średnicę 1-1,5 cm, masę 1-3 g.
b) długość 4-8 cm, średnicę 3-5 mm, masę 1-3 g.
c) długość 2-3 cm, średnicę 3-5 mm, masę 0,5-1g.
d) długość 1-3 cm, średnicę 0,5-2 cm, masę 1-5 g.

9. Proszki do użytku wewnętrznego przeznaczone są do

a) stosowania na skórę lub błony śluzowe.
b) podawania doustnego w celu uzyskania działania ogólnego.
c) podawania per rectum.
d) podawania doustnego w celu uzyskania działania miejscowego.

10. Kamfora połączona z mentolem tworzy mieszaninę

a) adsorpcyjną.
b) semitektyczną.
c) higroskopijną.
d) eutektyczną.

11. Podłoża lipofilowe używane do sporządzania czopków to

a) masy glicerolowo – żelatynowe.
b) półsyntetyczne glicerydy kwasów tłuszczowych.
c) makrogole.
d) glikole polioksyetylenowe.

12. Pigułki są

a) postacią leku do stosowania do jam ciała.
b) postacią leku doustnego o kształcie kulek.
c) postacią leku o masie 2-3 g.
d) postacią leku stosowaną do sporządzania roztworów.

13. Czopki należy przechowywać w temperaturze

a) 36,6°C.
b) wyższej niż temperatura pokojowa.
c) 37°C.
d) nie przekraczającej temperatury 20-25°C.

14. Przy obliczaniu pojemności form dla czopków z masy glicerolowo-żelatynowej należy

wziąć pod uwagę, że masa ta
a) jest cięższa od oleju kakaowego.
b) jest lżejsza od oleju kakaowego.
c) jest jednakowa z masą oleju kakaowego.
d) wynosi 0,7 g.

15. Proszki dzielone z substancjami higroskopijnymi pakujemy do

a) kapsułek skrobiowych.
b) saszetek.
c) kapsułek papierowych zwykłych.
d) kapsułek pergaminowych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

16. W przypadku, gdy współczynnik wyparcia wynosi 0,67, oznacza to, że 1g substancji

leczniczej zajmuje
a) taką samą objętość jak 0,67 g podłoża.
b) taką samą masę jak 0,67 g podłoża.
c) taką samą objętość jak 1 g podłoża.
d) taką samą masę jak 1 g podłoża.

17. Wielkość cząstek substancji leczniczej w proszkach doustnych, zarówno prostych, jak

i złożonych nie powinna przekraczać
a) 0,2 mm.
b) 0,5 mm.
c) 1,6 mm.
d) 5,0 mm.

18. Pulveres triturati tzw. rozcierki sporządza się przez

a) roztarcie sproszkowanej sacharozy z olejkiem eterycznym.
b) roztarcie substancji leczniczych silnie, bardzo silnie działających z obojętnym

proszkiem rozcieńczającym.

c) roztarcie silnie działających surowców roślinnych w celu doprowadzenia do

określonego miana, z odpowiednią ilością laktozy lub wytrawionego surowca.

d) zmieszanie substancji silnie barwiących z talkiem.

19. Olej kakaowy występuje w czterech odmianach

a) polipragmazji.
b) polikondensacji.
c) polimorficznych.
d) polimeryzacji.

20. Skrót Div. in part. aeq. w recepcie na proszki lub czopki oznacza

a) daj takich dawek.
b) podziel na równe części.
c) niech powstanie według reguł sztuki.
d) wydaj pod właściwą nazwą.

21. Pudry lub zasypki przeznaczone do stosowania na skórę, powinny być co najmniej

a) bardzo miałko sproszkowane.
b) grubo sproszkowane.
c) miałko sproszkowane.
d) zmikronizowane.

22. Podczas sporządzania proszków, kwas acetylosalicylowy należy dodać

a) na początku rozcierania.
b) po roztarciu z etanolem.
c) po roztarciu z talkiem.
d) na końcu i wymieszać kliszką.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

23. Przykładem proszku mianowanego jest

a) Strychnini nitras trituratio.
b) Belladonnae extractum siccum.
c) Adonidis vernalis herba titrata.
d) Scopolamini hydrobromidum trituratio.

24. Przy obliczaniu właściwej ilości podłoża czopkowego nie uwzględnia się współczynnika

wyparcia w przypadku
a) bardzo małej ilości substancji leczniczej przepisanej na jeden czopek.
b) gdy wartość współczynnika wyparcia wynosi 0,7.
c) bardzo małej ilości podłoża czopkowego.
d) gdy wartość współczynnika wyparcia wynosi 0,1.

25. Sporządzanie czopków przez wytłaczanie polega na

a) przygotowaniu stopu podłoża z równomiernie zawieszoną lub zemulgowaną

substancją leczniczą oraz wylaniu do form.

b) przygotowaniu masy czopkowej z odpowiednich składników i formowaniu na

pigulnicy.

c) poddaniu homogennej mieszaniny podłoża i substancji leczniczej wysokiemu ciśnieniu,

powodującemu powierzchniowe nadtopienie podłoża.

d) ogrzaniu homogennej mieszaniny podłoża i substancji leczniczej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko....................................................

Wykonywanie stałych leków recepturowych

Zakreśl poprawną odpowiedź.

zadania

Odpowiedź

Punkty

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

1. Farmakopea Polska IV. PZWL, Warszawa 1970
2. Farmakopea Polska V. PTFarm, Warszawa 1995–1999
3. Farmakopea Polska VI. PTFarm, Warszawa 2002
4. Farmakopea Polska VII. PTFarm, Warszawa 2006
5. Jachowicz R.: Receptura apteczna. PZWL, Warszawa 2005
6. Janicki S., Sznitowska M., Zieliński W.: Dostępność farmaceutyczna i dostępność

biologiczna leków. Polfa OIN, Warszawa 2001

7. Janicki S., Szulc J., Woyczikowski B.: Zbiór recept. Gdańsk 2003
8. Janicki S., Fiebig A., Sznitowska M.: Farmacja stosowana. PZWL Warszawa 2006.
9. Krówczyński L.: Ćwiczenia z receptury. PZWL, Warszawa1996
10. Krówczyński L.: Technologia postaci leku. PZWL, Warszawa 1969
11. Krówczyński L.: Zarys technologii postaci leku. PZWL, Warszawa 1994
12. Krówczyński L., Jachowicz R. (red.): „Ćwiczenia z receptury”. Wydawnictwo UJ,

Kraków 1998.

13. Leibold G.: Homeopatia: medycyna naturalna dla każdego. Videograf, Katowice 1993
14. Muelller R.H., Hildebrand G.E. (red.): Technologia nowoczesnych postaci leku. PZWL,

Warszawa 1998

15. Modrzejewski F.: Farmacja stosowana. PZWL, Warszawa 1997