CHOROBY WEWNĘTRZNE

WETERYNARIA W PRAKTYCE

32

www.weterynaria.elamed.pl

LISTOPAD-GRUDZIEŃ • 6/2008

ssaków wynika, że dolne drogi moczowe
stanowią unikalny układ, który z neuro-
anatomicznego punktu widzenia jest kon-
trolowany zarówno przez ośrodkowy, jak
i obwodowy układ nerwowy.

Na poziomie OUN w moście zlokalizo-

wany jest ośrodek odpowiadający za kon-
trolę mikcji. Podlega on modulacji ze stro-
ny kory mózgu. Obszarami kory mózgowej
odpowiedzialnymi za kontrolę funkcji pę-
cherza i cewki moczowej są: przyśrodkowa
część płata czołowego, przedni zakręt obrę-
czy i kolano ciała modzelowatego. Ponad-
to, funkcję kontrolną czynności dolnych
dróg moczowych pełnią także podwzgórze
i okolica przegrody przejrzystej.

Unerwienie obwodowe, do którego czę-

sto zalicza się łącznie ośrodki w rdzeniu
kręgowym (neurony przedzwojowe oraz
budujące jądra ruchowe motoneurony α)
oraz odpowiednie drogi nerwowe łączące
z położonymi obwodowo zwojami nerwo-
wymi (neurony zazwojowe), można podzie-
lić na części współczulną, przywspółczulną,
somatyczną i czuciową unerwienia pęche-
rza moczowego:

• układ współczulny reprezentowany

przez liczne zazwojowe oraz bardzo
nieliczne przedzwojowe terminale ner-
wowe,

• układ przywspółczulny reprezentowa-

ny przez liczne aksony przedzwojowe,
zaopatrujące neurony zwojów śród-
ściennych pęcherza, oraz przez termi-
nale zazwojowe pochodzące ze zwojów
miednicznych,

• układ czuciowy reprezentowany przez

dendryty neuronów czuciowych zwo-
jów korzeni grzbietowych rdzenia krę-
gowego.
Unerwienie współczulne (w większości

o charakterze czysto noradrenergicznym)
pochodzi zarówno ze zwojów odcinka lę-
dźwiowego pnia współczulnego, ze zwoju
krezkowego tylnego, jak i ze zwojów mied-
nicznych oraz pojedynczych komórek zwo-
jów śródściennych leżących w trójkącie
pęcherza moczowego. Ramię efferentne
współczulnych łuków odruchowych roz-
poczyna się w jądrach pośrednio bocz-
nych istoty pośredniej rdzenia kręgowego

Z anatomicznego punktu widzenia pę-
cherz składa się z dna, którego ściana jest
zbudowana z dużych przeplatających się
ze sobą pęczków włókien mięśniowych,
biegnących w różnych kierunkach. Mio-
cyty gładkie mięśnia wypieracza mają zdol-
ność syntezy kolagenu i mogą go produko-
wać w stanach patologicznych (przeszkoda
podpęcherzowa, nadreaktywny wypieracz),
co prowadzi do zwłóknienia i zmniejszonej
kurczliwości pęcherza. W pęcherzu znaj-
dują się liczne receptory muskarynowe
M

2

i M

3

, łączące się z ACh i odpowiedzial-

ne za skurcz pęcherza. Pojedyncze recepto-
ry β, wiążące NA, odpowiadają za relaksację
pęcherza w fazie gromadzenia moczu.

Trójkąt pęcherza moczowego jest zbu-

dowany z 2 warstw:

y powierzchniowej, której włókna mię-

śniowe są kontynuacją mięśniówki
moczowodów,

y głębokiej, zbudowanej z włókien uło-

żonych okrężnie pomiędzy ujściami
pęcherzowymi moczowodów i ujściem
wewnętrznym cewki moczowej.
Znajdują się tu receptory α i M

3

. W trój-

kącie zlokalizowane są mikrozwoje zbudo-
wane z komórek przywspółczulnych, które
najprawdopodobniej biorą udział w inicja-
cji mikcji. Szyja pęcherza składa się z mię-
śni gładkich schodzących spiralnie w dół,
które wnikają następnie w zewnętrzną
warstwę cewki moczowej. Jest unerwio-
na przez włókna adrenergiczne, odpowie-
dzialne za skurcz mięśni gładkich, i włók-
na cholinergiczne, odpowiedzialne za ich
relaksację.

Budowa cewki moczowej jest zróżnico-

wana płciowo. U samców jest podzielona
na część krótszą (przedsterczową) i dłuż-
szą (zasterczową), a granicę między nimi
wyznacza wzgórek nasienny będący miej-
scem ujścia nasieniowodów. Ważną rolę
w fi zjologii mikcji odgrywa zwieracz po-
przecznie prążkowany cewki. Mięśniówka
gładka cewki ma bogate unerwienie adre-
nergiczne, które warunkuje powstanie jej
skurczu (skurcz mimowolny, powodowany
przez zwieracz wewnętrzny cewki).

Z dotychczas przeprowadzonych badań

nad unerwieniem pęcherza moczowego

Abstract

The main function of lower urinary tract
is the cyclic accumulation of urine and its
excretion. The disturbance of any single
stage of this complicated process may
result in miction disorders such as uri-
nary incontinance or dysuria. These di-
sturbances in the functioning of the lower
urinary tract very often pose a serious
diagnostic problem, due to the comple-
xity of the nervous system and the mul-
tiplicity of the connections between its
nervous tracts.

Key words

dogs, cats, miction, urinary inconti-
nence

Streszczenie

Główną rolą dolnych dróg moczowych
jest cykliczne gromadzenie i wydalanie
moczu. Zaburzenie któregoś z etapów
tego skompilowanego procesu może pro-
wadzić do zaburzeń mikcji polegających
na nietrzymaniu moczu lub na jego utrud-
nionym oddawaniu. Zaburzenia w funk-
cjonowaniu dolnych dróg moczowych,
ze względu na złożoność procesów neu-
roregulacyjnych i mnogość wzajemnych
powiązań między nimi, często stanowi
duży problem diagnostyczny.

Słowa kluczowe

psy, koty, mikcja, nietrzymanie moczu

lek. wet. Sylwia Lew, lek. wet. Miłosława Kwiatkowska, dr n. wet. Anita Procajło

Katedra Chorób Wewnętrznych Wydziału Medycyny Weterynaryjnej Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie

Zaburzenia mikcji

u psów i kotów

ROZPOZNAWANIE I LECZENIE

Ryc. 1. Unerwienie dróg wyprowadzających mocz

CHOROBY WEWNĘTRZNE

WETERYNARIA W PRAKTYCE

33

www.weterynaria.elamed.pl

LISTOPAD-GRUDZIEŃ • 6/2008

na poziomie Th

10

-L

2

(człowiek), L

1

-L

4

(pies)

oraz L

2

-L

5

(kot), a aksony przedzwojowe

mogą się przełączać na neurony zazwojowe
w zwojach przykręgowych, zwojach krezko-
wych tylnych, w zwojach miednicznych lub
dopiero w zwojach zlokalizowanych w na-
rządzie docelowym. Do wymienionych
zwojów dochodzą one jako gałązki nerwu
podbrzusznego i uwalniają neuroprzekaź-
niki, takie jak NA.

Ramię efferentne przywspółczulnych łu-

ków odruchowych (zbudowane z włókien
nerwowych o charakterze cholinergicz-
nym) rozpoczyna się w jądrach pośrednio
przyśrodkowych istoty pośredniej rdzenia
kręgowego na poziomie S

2

-S

4

(człowiek),

S

1

-S

3

(kot i małpa) oraz L

6

-S

1

(szczur)

w tzw. krzyżowym ośrodku mikcji, utwo-
rzonych przez komórki przedzwojowe. Ich
aksony, jako nerwy przedzwojowe, opusz-
czają rdzeń kręgowy, a następnie, już jako
składowe nerwów miednicznych, docho-
dzą do zwojów miednicznych i zwojów
trójkąta pęcherza moczowego. W zwo-
jach miednicznych następuje albo prze-
łączenie synaptyczne na przywspółczulne
komórki zazwojowe, albo włókna przed-
zwojowe przechodzą przez nie tranzytem,
biegnąc dalej bezpośrednio do zwojów
śródściennych w narządzie docelowym
(pęcherz, cewka) i dopiero tam przełącza-
ją się na neurony zazwojowe. Zasadniczym
neuroprzekaźnikiem układu przywspół-
czulnego jest Ach (1). Unerwienie czuciowe
dolnych dróg moczowych zapewniają licz-
ne włókna afferentne, których zakończe-
nia znajdują się we wszystkich warstwach
ściany narządów docelowych (pęcherz,
cewka), a szczególnie bogato reprezento-
wane są w warstwie układającej się tuż pod
wyściełającym narząd nabłonkiem. Wy-
różnia się także somatyczne unerwienie
ruchowe zwieracza zewnętrznego cewki
moczowej, pochodzące z ośrodka kontro-
lującego jego pracę (jądro Onufa), zloka-
lizowanego w segmentach S

2

-S

4

rdzenia

kręgowego, a dochodzi do tkanki docelo-
wej za pośrednictwem nerwu sromowego
lub korzeni brzusznych rdzenia kręgowe-
go S

2

-S

4

. Neurotransmiterem układu so-

matycznego jest ACh.

Podczas prawidłowego przebiegu fazy

gromadzenia mocz ostateczny spływa z ne-
rek przez moczowody i przez ich ujście
zewnętrzne przedostaje się do pęcherza
moczowego. Pęcherz moczowy w fazie
gromadzenia moczu pełni funkcję zbior-
nika zwiększającego swą wielkość wraz
z napływaniem moczu, podczas gdy cewka
moczowa, dzięki swemu ułożeniu anato-
micznemu i istnieniu swoistych mechani-
zmów zwieraczowych, zapewnia prawidło-
we trzymanie moczu. W tym czasie pęcherz
moczowy jest rozluźniony i dostosowuje się
do powoli narastającej objętości wypełnia-

jącego go moczu, podczas gdy mięśniów-
ka szyi pęcherza i cewki moczowej, dzięki
istnieniu synergizmu zwieraczowo-wypie-
raczowego, ulega skurczowi. W tym czasie
dominujące działanie wywiera układ współ-
czulny, pobudzając odpowiednio recepto-
ry β-adrenergiczne zlokalizowane w mię-
śniówce ściany pęcherza oraz receptory

α-adrenergiczne (głównie podtypu α

1

), zlo-

kalizowane na sarkolemmie komórek mię-
śniówki gładkiej cewki moczowej. Włókna
współczulne unerwiające pęcherz moczowy
przebiegają w nerwie podbrzusznym (2).
Uszczelnienie zamkniętej cewki uniemoż-
liwiające wypływanie moczu wspomaga-
ją otaczające ją struktury, przepływ krwi
w naczyniach błony śluzowej cewki, ota-
czająca ją warstwa tkanki łącznej boga-
tej we włókna kolagenowe oraz oplatające
ją włókna mięśni poprzecznie prążkowa-
nych, budujące zwieracz zewnętrzny cew-
ki moczowej (3).

W fazie mikcji zadaniem pęcherza jest

wydalenie moczu na zewnątrz przez cewkę
moczową, stanowiącą przewód wyprowa-
dzający pęcherza. W regulacji opróżniania
pęcherza moczowego bierze udział układ
przywspółczulny, którego włókna przebie-
gające w nerwach miednicznych zaopa-
trują zarówno pęcherz moczowy (mięsień
wypieracz), jak i mięśnie gładkie cewki mo-
czowej budujące jej zwieracz wewnętrzny.
Impulsy płynące z układu przywspółczul-
nego pobudzają receptory cholinergiczne
znajdujące się w sarkolemmie komórek
mięśniowych ściany pęcherza, wywołu-
jąc powstawanie fali skurczów, jednocze-
śnie wpływając na rozkurcz mięśni gład-
kich cewki. Z kolei zwieracz zewnętrzny
cewki moczowej, zbudowany z mięśni po-
przecznie prążkowanych, jest unerwiany
przez włókna ruchowe somatyczne prze-
biegające w nerwie sromowym zewnętrz-
nym. W momencie inicjacji mikcji ich im-
pulsacja ustaje, a mięsień jako całość ulega
rozkurczowi. Informacje o stopniu wypeł-
nienia i rozciągnięcia ścian pęcherza mo-
czowego są przekazywane za pomocą im-
pulsów nerwowych wstępującymi drogami
nerwowymi do pnia mózgu i mózgowych
ośrodków zawiadujących procesem mik-
cji. Należy podkreślić, że dopiero zniesie-
nie hamowania korowego zapoczątkowuje
proces mikcji (2). Istotną funkcję pomoc-
niczą w sterowaniu procesami napełniania
i mikcji pełnią także mięśnie i więzadła jamy
miednicznej, zapewniające prawidłowe za-
wieszenie pęcherza i cewki moczowej. Ten
sposób wspomagania prawidłowych funk-
cji pęcherza moczowego określany jest jako
tzw. zewnątrzpochodny mechanizm wspo-
magający trzymanie moczu.

Harmonijne współdziałanie poszczegól-

nych układów warunkuje prawidłowe wy-
pełnianie oraz opróżnianie pęcherza.

W celu wybrania najlepszej metody te-

rapeutycznej schorzenia ważne jest trafne
rozpoznanie zaburzenia. Czasami wystar-
czą badanie kliniczne oraz wnikliwy wywiad,
w innych przypadkach konieczne mogą być
badania dodatkowe lub postawienie rozpo-
znania jest możliwe na drodze eliminacji.

W

YWIAD

I

BADANIE

KLINICZNE

Wywiad oraz podstawowe badanie klinicz-
ne są w stanie dostarczyć nam informa-
cji na temat tego, czy występuje zaburze-
nie w gromadzeniu moczu, czy zaburzenie
w jego wydalaniu. W wywiadzie nie po-
winno zabraknąć pytań o status rozrod-
czy zwierząt, ilość wypijanej wody oraz
charakter i częstotliwość mikcji, ilość od-
dawanego moczu, trudność w wydalaniu
moczu: 30-60 ml/kg m.c. psa/dobę to pra-
widłowa ilość wypijanej wody. Jeśli ilość
ta przekracza 100 ml/kg m.c., mówimy
o wzmożonym pragnieniu.

Pytanie o przyjmowane przez zwierzę

w ostatnim okresie leki ma duże znacze-
nie, gdyż niektóre z nich, jak np. diuretyki
czy glikokortykosteroidy, mogą zwiększać
ilość wydalanego moczu. Obserwacja pa-
cjenta w trakcie oddawania moczu może
dostarczyć wielu cennych informacji, które
dla właściciela mogą być nieistotne, więc
jeśli to możliwe, zaobserwujmy chore
zwierzę w trakcie mikcji. Po mikcji ważna
jest ocena ilości moczu zalegającego w pę-
cherzu moczowym (0,2-0,4 ml/kg, maks.
10 ml/zwierzę). Ocena wielkości i napię-
cie ścian pęcherza moczowego oraz moż-
liwość wymasowania moczu umożliwiają
zróżnicowanie atonii pęcherza od skurczu
spastycznego cewki czy rozkojarzenia pe-
chęrzowo-cewkowego. Badaniem rektal-
nym u samców można rozpoznać zmiany
przerostowe prostaty, obecność złogów
i kamieni w cewce oraz przepuklinę kro-
czową. U suk badanie palpacyjne pochwy
umożliwia ocenę cewki, jest również po-
mocne w ocenie zwężeń i zrostów we-
wnątrzpochwowych.

Badanie neurologiczne
Wykonuje się je ze szczególnym uwzględ-
nieniem oceny odruchów na tylnych koń-
czynach oraz odruchu kroczowego. Do-
kładne omacywanie kregosłupa może
wskazywać na uszkodzenie ciągłości rdze-
nia kręgowego, co z kolei może zaburzać
funkcję gromadzenia moczu oraz mikcji.

Badania laboratoryjne krwi i moczu
Są one bardzo pomocne przy różnicowaniu
chorób ogólnoustrojowych występujących
z wielomoczem. Wielu z opiekunów zwie-
rząt mylnie interpretuje pojęcia, i zwierzę,
u którego występuje częstomocz lub wie-
lomocz, popuszczające często świadomie
mocz pomiędzy spacerami, jest traktowane

CHOROBY WEWNĘTRZNE

WETERYNARIA W PRAKTYCE

34

www.weterynaria.elamed.pl

LISTOPAD-GRUDZIEŃ • 6/2008

jako pacjent z nietrzymaniem moczu. Przy
badaniu moczu trzeba zwrócić szczególną
uwagę na ciężar właściwy oraz badania po-
siewowe moczu, bowiem przewlekłe stany
zapalne pęcherza mogą prowadzic do czę-
stomoczu.

Badanie obrazowe
USG, RTG oraz endoskopię wykonuje-
my w celu dokładniejszej oceny układu
moczowo-płciowego. Każda z wyżej wy-
mienionych metod obrazowania w inny
sposób przedstawia badane struktury. Nie-
jednokrotnie postawienie prawidłowego
rozpoznania schorzeń układu moczowe-
go wymaga użycia więcej niż jednej metody
diagnostycznej.

Obrazowanie układu moczowego, z uwa-

gi na minimalną inwazyjność, zazwyczaj

rozpoczyna się od badania USG pozwala-
jącego uwidocznić wielkość, kształt oraz
strukturę nerek, dróg wyprowadzających
mocz oraz wielkość i strukturę prostaty.
Pogrubienie ściany pęcherza moczowe-
go występuje w przewlekłych stanach za-
palnych oraz zmianach nowotworowych.
Nowotwory pęcherza moczowego uwi-
daczniają się jako deformacje i uwypukle-
nia ściany o różnej nieregularnej struk-
turze i krawędzi. Zmiany nowotworowe
mogą objawiać się zarówno nietrzyma-
niem, jak i zaleganiem moczu. Podobnie
kamica dróg moczowych może powo-
dować parcia naglące lub przez zatka-
nie cewki prowadzić do zastoju moczu
w pęcherzu. Bezpośrednio za pęcherzem
moczowym u psów znajduje się gruczoł
krokowy, a przerost torbieli czy zmiany

nowotworowe prostaty mogą wpływać
na zaburzenia mikcji.

Radiografi a stanowi uzupełnienie ba-

dania ultrasonografi cznego. W zależności
od wskazania i podejrzenia można wyko-
nać przeglądowe zdjęcie RTG lub zdjęcie
z użyciem kontrastu. Badanie RTG krę-
gosłupa może potwierdzić zmiany neu-
rologiczne, w wyniku których dochodzi
do zaburzeń mikcji. Czasami konieczne
jest wykonanie mielografi i lub tomografi i
komputerowej w celu uwidocznienia bar-
dziej subtelnych zmian. Pełny obraz ukła-
du moczowego osiągamy przez wykonanie
urografii. Podanie dożylne środka cie-
niującego, z jednoczesnym wykonaniem
pneumocystografi i, dokładnie wskazuje
na miejsce ujścia moczowodów. Cysto-
grafi a pozwala ustalić położenie pęcherza

Substancja czynna

Działanie

Dawka

efedryna

agonista receptorów α-adrenergicznych

psy: 5-15 mg co 8 h p.o.

koty: 2-4 mg co 8 h p.o.

fenylpropanolamina

agonista receptorów α-adrenergicznych

psy: 1-2 mg/kg co 12 h p.o.

koty: 1 mg/kg co 12 h p.o.

dietylostilbestrol/

stilbestrol

hormon płciowy

psy: 0,1-1 mg/sukę co 24 h przez ok. 5 dni, później

co tydzień lub 2 tygodnie w tej samej dawce

estriol/estradiol

hormon płciowy

0,5-1 mg p.o. przez 5-7 dni, potem co 2-3 dni

wg potrzeby lub 2 mg przez 7 dni p.o.,

potem zmniejsza się o 0,5 mg tygodniowo

oksybutynina

Lek antycholinergiczny, parasympatykolityk,

zwiotcza mm gładkie

psy: 1,25-5 mg co 8-12 h p.o.

koty: 0,5-1,2 mg co 8-12 h p.o.

dicyklomina

lek antycholinergiczny, zwiotcza mm gładkie

psy/koty: 10 mg co 6-8 h p.o.

imipramina

trójcykliczny lek przeciwdepresyjny,

antycholinergiczny α- i ß-adrenergiczny agonista

psy: 1 mg/kg co 8 h p.o.

koty: 2,5-5 mg co 12 h p.o.

propantelina

lek antycholinergiczny/parasympatykolityk,

blokuje receptory cholinergiczne

psy: 7,5-30 mg co 8-24 h p.o.

koty: 7,5 mg co 24-72 h p.o.

fl awoksat

lek antycholinergiczny, zwiotcza mm gładkie

psy/koty: 100-200 mg co 6-8 h p.o.

testosteron

hormon płciowy

psy: 2,2 mg/kg

koty: 5-10 mg i.m. co 24 h przez 2-3 dni,

następnie co miesiąc lub dwa

Tabela 1. Leki stosowane w zachowawczym leczeniu zaburzeń mikcji

Substancja czynna

Działanie

Dawka

fenoksybenzamina

bloker receptorów α-adrenergicznych, α-antagonista

psy/koty: 0,25-0,5 mg/kg co 8 h p.o.

prazosyna

bloker receptorów α-adrenergicznych

psy: 0,5-2,0 mg co 12-24 h p.o.

koty: 0,5-1 mg co 12-24 h p.o.

baklofen

lek zwiotczający mm szkieletowe

psy: 1-2 mg/kg m.c. co 8 h p.o.

diazepam

lek zwiotczający mm szkieletowe

psy/koty: 2-10 mg co 8 h p.o.

dantrolen

lek zwiotczający mm szkieletowe

psy: 3-15 mg w dawkach podzielonych co 8-12 h p.o.

koty: 0,5-2 mg/kg co 8 h p.o.

betanechol

parasympatykomimetyk, pobudza receptory cholinergiczne

psy: 2,5-25 mg co 8 h p.o.

koty: 2,5-5 mg co 8 h p.o.

cisaprid

działanie prokinetyczne

koty: 1,25-5 mg co 8 h p.o.

propranolol

blokuje receptory ß

koty: 2,5-5 mg co 8-12 h p.o.

dicyklomina

lek antycholinergiczny, zwiotcza mm gładkie

psy/koty: 10 mg co 6-8 h p.o.

Tabela 2. Leki stosowane w zachowawczym leczeniu nietrzymania moczu

CHOROBY WEWNĘTRZNE

WETERYNARIA W PRAKTYCE

36

www.weterynaria.elamed.pl

LISTOPAD-GRUDZIEŃ • 6/2008

moczowego (np. tzw. pęcherz miedniczny),
a tzw. podwójne kontrastowanie polegają-
ce na podaniu niewielkiej ilości środka cie-
niującego, a następnie dopełnienie pęche-
rza powietrzem, umożliwia dokładniejszą
ocenę błony śluzowej pęcherza moczowe-
go. Pogrubienie ściany pęcherza moczo-
wego występuje w przewlekłych stanach
zapalnych, jak również przy obecności
nacieków nowotworowych. Przyczyny
utrudnionego oddawania moczu związa-
ne ze zwężeniami cewki moczowej, wy-
wołanymi zatkaniem jej przez kamienie
lub przerosty nowotworowe, najlepiej uwi-
docznimy, wykonując uretrografi ę.

Waginouretrogafi ę wykonuje się, poda-

jąc środek kontrastowy do jamy pochwy,
co umożliwia określenie zmian jej kształ-
tu oraz zlokalizowanie ekotopowego ujścia
moczowodu, jeśli znajduje się ono w po-
chwie lub cewce.

Badanie cystoskopowe jest uzupełnie-

niem poprzednich badań obrazowych
i służy do oceny anatomicznych przyczyn
zaburzeń mikcji. Endoskopia umożliwia
bezpośrednie stwierdzenie przemieszcze-
nie moczowodu oraz ocenę zmian w cew-
ce i pęcherzu moczowym.

Zaburzenia gromadzenia oraz wyda-

lania moczu można podzielić na nietrzy-
manie oraz zatrzymnie moczu, na zabu-
rzenia pochodzenia anatomicznego oraz
czynnościowego.

Badanie urodynamiczne
Badanie czynnościowe układu moczowego
można podzielić na cytometrię oraz profi -
lometrię ciśnienia cewkowego. Cytometria
pozwala ocenić podatność pęcherza na roz-
ciągnięcie po wypełnieniu go gazem lub pły-
nem. Wskazuje siłę i skuteczność skurczu
oraz występowanie przedwczesnych skur-
czów mięśnia wypieracza przy jego nadre-
aktywnosci. Profi lometria ciśnienia cew-
kowego, czyli badanie ciśnienia w cewce
na całym jej przebiegu, pozwala zmierzyć
opór wewnątrzcewkowy oraz ocenić dzia-
łania zwieraczy cewki moczowej.

O ile anatomiczne przyczyny zaburzeń

mikcji przy pomocy badań głównie obrazo-
wych udaje nam się zlokalizować, tak usta-
lenie przyczyny czynnościowych zaburzeń
mikcji, bez możliwości wykonania badań
urodynamicznych, może stanowić pewien
problem diagnostyczny. Po wykluczeniu
zaburzeń neurologicznych i przyczyn ana-
tomicznych utrudnień mikcji rozpoznanie
typu schorzenia opiera się głównie na pod-
stawowym badaniu klinicznym oraz obser-
wacji pacjenta w trakcie mikcji.

Proces oddawania moczu zwierząt z nie-

trzymaniem moczu przebiega prawidło-
wo, a incydenty wycieku moczu zdarzają
się między fi zjologicznie przebiegającymi
mikcjami. W atonii pęcherza moczowe-

go proces oddawania moczu rozpoczy-
na się słabym strumieniem, ale może być
wzmacniany przez tłocznie mięśni brzucha.
W atonii nigdy nie dochodzi do całkowite-
go opróżnienia pęcherza moczowego. Przy
skurczu spastycznym zwieracza cewki mo-
czowej obserwujemy utrudnione oddawa-
nie moczu przerywanym strumieniem lub
kropelkami.

N

IETRZYMANIE

MOCZU

Wynika ono z niesprawności jednej lub kil-
ku składowych mechanizmu gromadze-
nia moczu. Nietrzymanie moczu nie jest
odrębną jednostką chorobową, lecz tylko
objawem różnorakich patologii w obrębie
dolnych dróg moczowych. Mogą to być
patologie zarówno strukturalne, jak i czyn-
nościowe. U większości psów z nietrzyma-
niem moczu proces mikcji przebiega prawi-
dłowo, a mocz z pełnego pęcherza daje się
łatwo wymasować. Charakter nietrzymania
moczu może być wskazówką co do przy-
czyny zaburzenia. Najczęściej obserwu-
je się wyciek moczu w trakcie spoczynku
zwierząt, co może sugerować niewydolność
zwieracza cewki. Wycieki moczu po nad-
miernej aktywności ruchowej oraz parcia
naglące mogą świadczyć o nadreaktywności
mięśnia wypieracza. Młody wiek zwierzęcia
oraz ciągły wyciek moczu wskazują na wady
rozwojowe dróg moczowych.

Do przyczyn zaburzeń w oddawaniu

moczu można zaliczyć uszkodzenie ob-
wodowego neuronu ruchowego (najczę-
ściej w wyniku urazu, uszkodzenie kręgo-
słupa w odcinku L

1

do tyłu), uszkodzenie

ośrodkowego neuronu ruchowego (uszko-
dzenie w odcinku most mózgu – L

7

) oraz

dyssynergię odruchów (uszkodzenie szla-
ku siatkowo-rdzeniowego i uszkodzenie
zwojów krezkowych).

U młodych zwierząt nietrzymanie mo-

czu może być związane z wadami rozwo-
jowymi układu moczowo-płciowego. Naj-
częściej występują moczowody ektopowe,
których ujście znajduje się w okolicy szyj-
ki pęcherza moczowego, w cewce moczo-
wej lub pochwie. Rasy predysponowane
do ektopii moczowodu to: labradory, sy-
berian husky, nowofundlandy, psy my-
śliwskie oraz teriery. Ektopia występuje
częściej u suk i w odróżnieniu od kotów
przemieszczony moczowód biegnie śród-
ściennie. Objaw nietrzymania moczu może
wywołać również zwężenie przedsionko-
wo-pochwowe, przetrwały moczownik,
niedorozwój pęcherza moczowego oraz
tzw. pęcherz miedniczny, czyli doogono-
we przesunięcie szyi pęcherza czy nawet
śródmiedniczne położenie całego pęche-
rza. Wrodzona niewydolność zwieracza
cewki moczowej występuje u psów głównie
ras dużych, a wyciek moczu obserwujemy
głównie w pozycji leżącej. U młodych zwie-

rząt wyciek moczu mogą powodować za-
burzenia neurologiczne, tj. tylny rozszczep
kręgosłupa czy kręg połowiczny. Przyczyną
mimowolnego moczenia może być również
atonia pęcherza moczowego (obserwu-
jemy kropelkowy wyciek moczu z prze-
pełnionego pęcherza), nadreaktywność
mięśni wypieraczy moczu oraz czynniki
emocjonalne (radość, strach, stres). Czę-
sto występuje nabyta niewydolność me-
chanizmu zwieracza cewki moczowej, któ-
rej przyczyna powstania nie jest do końca
znana, mówi się, że jest to problem wielo-
czynnikowy. Czynniki te obejmują: napię-
cie cewki moczowej, długość cewki, po-
łożenie szyjki pęcherza, masę ciała i rasę,
hormony i otyłość. Do niedawna sądzono,
że jedną z głównych przyczyn nietrzyma-
nia moczu jest obniżony poziom estroge-
nu u suk po sterylizacji. Jednak w praktyce
leczenie przypadków nietrzymania mo-
czu estrogenami często nie przynosi spo-
dziewanego rezultatu. Hormony płciowe
są jednym z wielu czynników wpływają-
cych na pracę mięśniówki pęcherza moczo-
wego, a ich niedobór może nasilać objawy
nietrzymania moczu, a nie je wywoływać.
Badania wykonane przez Stöcklin-Gaut-
schi (4) oraz Arnolda i wsp. (5) wykaza-
ły, że u suk sterylizowanych przed pierw-
szą cieczką niewydolność cewki moczowej
zdarza się rzadziej (9,75%) niż u suk steryli-
zowanych po osiągnięciu dojrzałości płcio-
wej (20,1%), lecz u tych pierwszych objaw
nietrzymania moczu jest bardziej nasilony.
Wiele suk z nietrzymaniem moczu dobrze
reaguje na terapię hormonalną, natomiast
u suk po zabiegu owariohisterektomii ob-
niżone stężenie estrogenów w surowicy nie
jest skorelowane z objawami nietrzymania
moczu. Estrogeny poprzez ujemne sprzę-
żenie wpływają na nadrzędne układy ste-
rujące funkcjami gonadowymi, wyrażone
podwyższonym poziomem gonadotropin
(FSH i LH) u zwierząt po zabiegu odjęcia
jajników i macicy (6). Świadczy to o aktyw-
nym uczestnictwie LH i FSH w regulacji
oddawania moczu, potwierdzają to bada-
nia przeprowadzone przez Ponglowhapa-
na i wsp., z których wynika, że w ścianie
cewki moczowej znajdują się receptory dla
LH i FSH (7, 8).

Zwiększona kurczliwość mięśnia wy-

pieracza moczu, występująca częściej
u kotów, objawia się naglącym parciem
na mocz. Uszkodzenie neuronów łuku
odruchowego mikcji lub nieprawidło-
wa budowa połączeń między komórkami
mięśnia wypieracza są przyczyną niesta-
bilności pęcherza.

Zaburzenia wydalania moczu mogą być

związane z upośledzeniem kurczliwości
mięśnia wypieracza moczu, ze wzmożo-
ną kurczliwością cewki lub z rozkojarze-
niem tych dwóch procesów.

CHOROBY WEWNĘTRZNE

WETERYNARIA W PRAKTYCE

38

www.weterynaria.elamed.pl

LISTOPAD-GRUDZIEŃ • 6/2008

Atonia
Atonia mięśnia wypieracza moczu może być
różnego tła. Przy porażeniu dolnego neuro-
nu ruchowego mamy do czynienia z atonią
tła neuronalnego. Jest ona spowodowana
uszkodzeniem krzyżowego odcinka rdzenia
kręgowego (dyskopatia, złamania i zwich-
nięcia, zespół końskiego ogona, zmiany zwy-
rodnieniowe oraz nowotwory). Przy długo-
trwałym braku odpływu moczu z pęcherza
(np. przy zatkaniu cewki) dochodzi do zabu-
rzeń w dochodzeniu impulsów z układu ner-
wowego, mamy wtedy do czynienia z atonią
w wyniku długotrwałego rozciągnięcia pę-
cherza. Usunięcie przyczyny nie zawsze po-
woduje przywrócenie prawidłowej funkcji
pęcherza moczowego, ponieważ dochcho-
dzi do zaburzeń w rozprzestrzenianiu się im-
pulsów nerwowych i pobudzenie nie dociera
do wszystkich komórek mięśnia. Również
w wyniku silnych zaburzeń gospodarki elek-
trolitowej i kwasowo-zasadowej może do-
chodzić do atonii związanej z ogólną wiot-
kością mięśni. W atonii pęcherza dochodzi
do mimowolnego wycieku moczu z przepeł-
nionego pęcherza moczowego, gdy ciśnie-
nie wewnątrz pęcherza pokonuje opór cew-
kowy. Mocz z atonicznego pęcherza daje się
łatwo wymasować.

Do spastycznego skurczu zwieraczy

cewki moczowej może dochodzić przy
uszkodzeniu rdzenia kręgowego w odcinku
piersiowym lub lędźwiowym kręgosłupa,
szczególnie w odcinku Th 13-L1 (uszko-
dzenie górnego neuronu motorycznego).
Przy uszkodzeniu szlaków hamujących sty-
mulację receptorów α-adrenergicznych do-
chodzi do ciągłego pobudzenia tychże re-
ceptorów, co w konsekwencji objawia się
trwałym skurczem mięśni gładkich szyjki
pęcherza moczowego i cewki moczowej.
Niemożliwe jest wymasowanie zalegają-
cego moczu, jego usunięcia dokonujemy
przez cewnikowanie, które jest z regu-
ły utrudnione. Po kilku dniach dochodzi

do powstania tzw. pęcherza automatyczne-
go, pęcherz zostaje opróżniony na zasadzie
odruchów rdzeniowych, odbywa się to bez
świadomości zwierzęcia.

Rozkojarzenie pęcherzowo-cewkowe
Powstaje ono w wyniku uszkodzenia wyż-
szych pięter ośrodkowego układu nerwo-
wego. Polega na wzmożonym napięciu
zwieracza cewki moczowej przy skur-
czu mięśnia wypierającego mocz. Pod-
czas skurczu mięśnia wypierającego mocz
wzmaga się napięcie zwieraczy cewki,
uniemożliwiając prawidłową mikcję. Od-
dawanie moczu następuje kropelkami lub
przerywanym strumieniem. U zwierząt
z dyssynergią daje się łatwo wymasować
mocz, jak również wprowadzić cewnik.

L

ECZENIE

NIETRZYMANIA

MOCZU

W medycynie weterynaryjnej wśród leków
stosowanych w schorzeniach przebiegają-
cych z nietrzymaniem moczu można wy-
mienić leki symaptykomimetyczne (ago-
nistów receptorów α-adrenergicznych,
takich jak: efedryna, pseudoefedryna czy
fenylpropanolamina) (9), leki hormonal-
ne (estrogeny, analogi GnRH) (10), bloke-
ry receptorów muskarynowych (chlorek
oksybutyniny, dicyklomina), imipramina
(oprócz działania na receptory muskary-
nowe, wpływa na receptory α i β) oraz leki
o działaniu antycholinergicznym (toltero-
dyna). W przypadku braku efektu leczenia
farmakologicznego można rozważyć kory-
gujący zabieg chirurgiczny bądź iniekcje
kolagenu lub tefl onu w dogłowową część
cewki moczowej (11, 12).

Leki sympatykomimetyczne

popra-

wiają sprawność cewki moczowej po-
przez uwalnianie endogennej nora-
drenaliny i bezpośrednią stymulację
receptorów

ß

-adrenergicznych w szyi pę-

cherza moczowego oraz cewce moczowej.
Skuteczność terapeutyczna tej grupy leków

wynosi 70-90%. W chwili obecnej na ryn-
ku polskim dostępny jest jeden preparat
z tej grupy leków zawierających fenylpro-
panolaminę. Efedryna jako tańszy przed-
stawiciel tej grupy leków jest dostępna
w aptekach w postaci leków magistralnych.
Sympatykomimetyki są z reguły dobrze to-
lerowane, choć ich długotrwałe stosowanie
może powodować: brak łaknienia, nadpo-
budliwość, tachykardię, wykwity na skórze
i zaburzenia żołądkowe (13). Kolejną wadą
stosowania tego leku jest częstotliwość po-
dawania. Zalecana dawka początkowa wy-
nosi 1,5 mg/kg m.c. 3 x dziennie. Z czasem
możliwe jest zmniejszanie dawki leku, jak
również częstotliwości jego stosowania, ale
to jest zależne głównie od uwarunkowań
osobniczych. Stosowanie agonistów re-
ceptorów α-adrenergicznych u kotów jest
zalecane w wyższych dawkach niż u psów,
choć ze względu na dłuższą cewkę moczo-
wą problem nietrzymania moczu na tle
niewydolności zwieracza cewki występu-
je u nich znacznie rzadziej.

Estrogeny powodują wzrost liczby re-

ceptorów α-adrenergicznych w cewce
moczowej oraz ich reaktywność (14),
przyspieszają dojrzewanie komórek bło-
ny śluzowej cewki moczowej, zwiększają
przepływ krwi w warstwie podśluzowej
oraz nasilają syntezę kolagenu w tkance
okalającej cewkę moczową (3).

Najczęściej stosowanymi substancjami

są: dietylsilboestrol oraz estriol. Zalecana
dawka estriolu wynosi 1-2 mg/psa. Wg za-
leceń producenta weterynaryjnego prepa-
ratu z estriolem początkowa dawka leku
wynosi 1 mg/psa, jeśli leczenie jest sku-
teczne, należy dawkę obniżyć do 0,5 mg lub
zwiększyć do 2 mg przy braku pożądane-
go efektu terapeutycznego. Długotrwałe le-
czenie estrogenami powoduje zmiany be-
hawioralne, wyłysienia oraz zahamowania
czynności szpiku kostnego, mogą się rów-
nież pojawić objawy rui (15).

Diagnostyka obrazowa schorzeń powodujących nietrzymanie moczu

Ryc. 2. Pęcherz miedniczny oraz obustronne
przemieszczenie moczowodów u 7-miesięcznego
syberian husky uwidocznione na zdjęciu RTG
z kontrastem

Ryc. 3. Uszypułowana zmiana nowotworowa
u 9-letniego rotwailera w obrazie endoskopowym

Ryc. 4. Rak z komórek przejściowych (TTC – trans-
itional cell carcinoma) u 12-letniej foksterierki
uwidoczniony na zdjęciu RTG z podwójnym kon-
trastowaniem

Diagnostyka obrazowa schorzeń powodujących
zaburzenia mikcji

CHOROBY WEWNĘTRZNE

WETERYNARIA W PRAKTYCE

40

www.weterynaria.elamed.pl

LISTOPAD-GRUDZIEŃ • 6/2008

Diagnostyka obrazowa schorzeń powodujących zaburzenia mikcji

Ryc. 7. Kamica pęcherza i cewki moczowej u psa

Ryc. 6. Mielografi a: uszkodzenie górnego neuronu
motorycznego u owczarka niemieckiego

Leki cholinolityczne, blokując recep-

tory muskarynowe w ścianie pęcherza
moczowego, wydłużają fazę gromadzenia
moczu, powodując większe rozciągnięcie
ścian pęcherza moczowego. Wskazaniami
do stosowania leków z tej grupy są naglące
nietrzymanie moczu lub schorzenia o zło-
żonej etiologii. Stosowanie leków antycho-
linergicznych pociąga za sobą ryzyko wy-
miotów, niedrożności jelit, suchości jamy
ustnej oraz zatrzymania moczu.

Chlorek oksybutyniny (Ditropan) w daw-

ce 0,2 mg/kg m.c. 2-3 x dziennie posiada
tzw. mieszany mechanizm działania, tzn.
oprócz właściwości antycholinergicznych
wykazuje też działanie miejscowo znieczu-
lające oraz zwiotczające mięśnie gładkie.

Imipramina jest trójpierścieniowym le-

kiem przeciwdepresyjnym, który jedno-
cześnie hamuje receptory cholinergiczne
oraz działa jako α- i ß-agonista. Zalecana
dawka leku to 5-25 mg/kg m.c. 2 x dzien-
nie. Lek ten znalazł zastosowanie w leczeniu
nietrzymania moczu na tle behawioralnym.
Większe dawki leków mogą powodować
nadmierne uspokojenie zwierząt.

Tolterodyna należy do grupy kompe-

tencyjnych antagonistów receptorów mu-
skarynowych. Przy jej stosowaniu rzadziej
dochodzi do wystąpienia objawów ubocz-
nych, dlatego też jest zalecana przy długo-
trwałej terapii.

Propantelina oraz fl awoksat należą do

grupy leków antycholinergicznych, zna-
lazły swoje zastosowanie przy nadreak-
tywności mięśnia wypieracza moczu oraz
w tzw. popędowym nietrzymaniu moczu.

Leczenie skojarzone
U suk z niewydolnością zwieracza cewki
moczowej niereagujących na leczenie którąś
z wymienionych substancji zaleca się terapię
skojarzoną, łączącą estrogeny z sympatyko-
mimetykami. Jak wcześniej wspomniano,
estrogeny zwiększają wrażliwość recepto-

rów α-adrenergicznych oraz przyspiesza-
ją dojrzewanie komórek cewki moczowej.

Można również łączyć leki cholinolityczne
z estrogenami i agonistami receptorów α.

Nietrzymanie moczu na tle niewydol-

ności cewki moczowej u samców wystę-
puje bardzo rzadko, jednak przysparza
pewnych problemów terapeutycznych.
Farmakoterapię zaczynamy od stosowa-
nia leków o działaniu α-agonistycznym.
Przy braku efektu dołączamy leki hormo-
nalne, estrogeny lub testosteron. Ryzyko
powikłań w postaci zakażeń oraz torbieli
gruczołu krokowego występuje przy sto-
sowaniu estrogenów u psów, natomiast
nadmiar testosteronu może doprowadzać
do zmian behawioralnych oraz stanów za-
palnych prostaty.

Mimo dość szerokiej gamy preparatów

farmakologicznych stosowanych w lecze-
niu nietrzymania moczu brak jest zadowa-
lających efektów terapeutycznych. Wzrost
objawów niepożądanych w przypadku cią-
głego przyjmowania leków skłania do szu-
kania nowych rozwiązań w leczeniu tego
schorzenia. Dodatkową wadą stosowania
wyżej wymienionych leków jest częstotli-
wość ich podawania, stanowiąca zasadni-
czy problem dla zwierząt i właścicieli. Al-
ternatywą dla leczenia farmakologicznego
może być leczenie chirurgiczne.

Przy użyciu cystoskopu możliwa jest

iniekcja tefl onu lub kolagenu w zwieracz
cewki moczowej bądź iniekcja toksyny bo-
tulinowej w ścianę pęcherza moczowego.
Są to zabiegi dość proste, lecz wymagają-
ce odpowiedniego sprzętu. Zabieg pod-
wieszenia pochwy (tzw. kolposuspensja)
polega na podwieszeniu pochwy do ścię-
gna przedłonowego, w wyniku którego pe-
cherz moczowy jest podciągnięty do jamy
brzusznej, co powoduje wydłużenie cewki
moczowej i wzrost jej napięcia. Umocowa-
nie pęcherza moczowego (cystouretropexia)
polega na przesunięciu pęcherza moczo-

wego do położenia brzusznego z jednocze-
snym naciągnięciem cewki moczowej.

Zabiegi kolposuspensji czy cystouretro-

peksji nie dają niestety trwałych efektów,
w miarę upływu czasu objawy w większo-
ści przypadków powracają.

Jeśli przyczyną nietrzymania moczu

są zaburzenia anatomiczne, postępowa-
nie chirurgiczne jest jedyną metodą tera-
peutyczną. Rodzaj zabiegu zależy od ro-
dzaju schorzenia.

Mechaniczne przyczyny zaburzeń mik-

cji w postaci niedrożnośći cewki moczowej
(kamica, złogi, nowotwory) w miarę możli-
wości powinny być jak najszybciej usunię-
te, by umożliwić odpływ moczu z pęcherza.
Zaburzenia czynnościowe w zależności
od typu schorzenia można łagodzić przy
użyciu preparatów farmakologicznych.

W przypadku atonii pęcherza moczowe-

go należy regularnie opróżniać, najlepiej
przez wymasowanie, gdyż cewnikowanie
może być przyczyną infekcji. Wzmożenie
kurczliwości wypieracza uzyskujemy, sto-
sując parasympatykomimetyki, przy jed-
noczesnym stosowaniu leków zwiotcza-
jących mięśnie cewki moczowej.

Postępowanie przy porażeniu spastycz-

nym cewki polega na częstym opróżnianiu
pęcherza moczowego przez cewnikowanie
oraz zapobieganie powstawaniu infekcji
układu moczowego.

Leczenie dyssynergii pęcherzowo-cew-

kowej polega na podawaniu leków obniża-
jących napięcie mięśni poprzecznie prąż-
kowanych oraz zmniejszeniu napięcia
układu sympatycznego.

Leki o działaniu antagonistycznym

na receptory L-adrenergiczne blokują
przewodzenie impulsów z układu współ-
czulnego, powodując zwiotczenie we-
wnętrznego zwieracza cewki moczowej
oraz szyi pęcherza moczowego. Najczęściej
stosuje się leki zawierające fenoksybenza-
minę w dawce 0,25-0,5 mg/kg m.c. oraz

Ryc. 5. RTG: skurcz spastyczny zwieracza cewki
moczowej przy uszkodzeniu górnego neuronu
motorycznego po wypadku komunikacyjnym
u 5-letniego shih-tzu

CHOROBY WEWNĘTRZNE

WETERYNARIA W PRAKTYCE

41

www.weterynaria.elamed.pl

LISTOPAD-GRUDZIEŃ • 6/2008

prazosynę jako wybiórczego antagonistę
receptorów α-adrenergicznych. Antagoni-
ści receptorów α mogą powodować niedo-
ciśnienie ortostatyczne, dlatego podawanie
leków z tej grupy powinno się odbywać pod
stałą kontrolą ciśnienia krwi.

Przy powstawaniu oporów w prze-

pływie moczu mają udział również mię-
śnie szkieletowe znajdujące się w zwiera-
czu zewnętrznym cewki moczowej. Leki
zmniejszające napięcie mięśni szkiele-
towych, takie jak diazepam czy baclo-
fen, ułatwiają mikcję oraz cewnikowa-
nie zwierząt. Najczęściej stosowanym
lekiem jest diazepam podawany w daw-
ce 2-10 mg u psów oraz 1-2 mg u kotów.
U kotów nie powinien być stosowany dłu-
żej niż tydzień ze względu na możliwość
uszkodzenia wątroby. Baklofen hamuje
odruchy rdzeniowe, przez co zmniejsza
aktywnośc neuronów ruchowych. Jest
stosowany głównie u psów. Dantrolen
natomiast jest znacznie częściej wykorzy-
stywany do relaksacji mięśni cewki mo-
czowej u kotów przy jej niedrożności jako
przygotowanie do cewnikowania.

Przy hipotonii lub atonii mięśnia wypie-

rającego mocz stosujemy leki o działaniu
parasympatykomimetycznym. Najczęściej
używany betanechol podawny doustnie lub
podskórnie powinien być stosowany bar-
dzo ostrożnie, ponieważ przy przedaw-
kowaniu może prowadzić do zapaści ser-
cowo-naczyniowej. Do niepożądanych
objawów stosowania leku należą: ślinotok,
wymioty oraz biegunka. Przy zwiększonym
oporze wypływu moczu oraz przy działaniu
pobudzającym na receptory cholinergicz-
ne cewki moczowej wskazane jest łączenie
go z lekami zwiotczającymi mięśnie gład-
kie lub szkieletowe, tak by w trakcie skur-
czu pęcherza cewka była drożna.

Przy braku efektu terapeutycznego be-

tanecholem podajemy leki zwiększające
kurczliwość mięśni gładkich, leki prokine-
tyczne lub leki blokujące receptory ß. Przy
stosowaniu blokerów receptorów ß może
dochodzić do rzadkoskurczu, spadku ci-
śnienia oraz skurczu oskrzeli.

Diagnostyka i leczenie zaburzeń mikcji

z powodu polietiologi i trudności terapeu-
tycznych bardzo często związanych z ogra-
niczoną bazą leków wciąż stanowi poważ-
ne wyzwanie dla lekarza weterynarii. ‰

Piśmiennictwo

1. De Groat W.C., Booth A.M.: Physiology of the

urinary bladder and urethra. „Ann. Intern.
Med”.,1980, 92, 312-315.

2. De Groat W.C.: Neuroanatomy and neurophy-

siology: innervation of the lower urinary tract.
Female Urology, Philadelphia 1996.

3. Klutke J.J., Bergman A.: Hormonal infl uence

on the urinary tract. „Urol. Clin. North. Am.”,
1995, 22 (3), 629-639.

4. Stöcklin-Gautschi N.M., Hässig M., Rei-

chler I.M., Hubler M., Arnold S.: The rela-
tionship of urinary incontinence to early spaying
in bitches. „J. Reprod. Fertil. Suppl.”, 2001,
57, 233-236.

5. Arnold S., Arnold P., Hubler M., Casal M.,

Rüsch P.: Urinary incontinence in spayed female
dogs: frequency and breed disposition. „Schweiz.
Arch. Tierheilkd.”, 1989, 131 (5), 259-263.

6. Reichler M., Pfeiffer E., Pické C.A.: Changes

in plasma gonadotropin concentrations and ureth-
ral closure pressure in the bich during the 12 mon-
ths following ovariectomy. „Theriogenology”,
2004, 62, 1391-1402.

7. Ponglowhapan S., Church D.B., Scaramuz-

zi R.J., Khalid M.: Luteinizing hormone and
follicle – stimulating hormone receptors and their
transcribed genes(mRNA) are present in the lo-
wer urinary tract of intact male und female dogs.
„Theriogenology”, 2007, 67, 353-366.

8. Reichler I.M., Hung E., Jochle W., Piché C.A.,

Ross M., Hubler M., Arnold S.: FSH and
LH plasma levels in bitches with differences in risk
for urinary incontinence. „Theriogenology”,
2005, 63 (8), 2164-2180.

9. Byron J.K., March P.A., Chew D.J., DiBar-

tola S.P.: Effect of phenylpropanolamine and
pseudoephedrine on the urethral pressure profi le
and continence scores of incontinent female dogs.
„J. Vet. Intern. Med.”, 2007, 21 (1), 47-53.

10. Mandigers P.J.J., Nell T.: Treatment of bitches

with acquired urinary incontinence with oestriol.
„Vet. Rec.”, 2001, 194 (25), 764-767.

11. Barth A., Reichler I.M., Hubler M., Hässig M.,

Arnold S.: Evaluation of long-term effects of endo-
scopic injection of collagen into the urethral submu-
cosa for treatment of urethral sphincter incompeten-
ce in female dogs: 40 cases (1993-2000). „J. Am.
Vet. Med. Assoc.”, 2005, 226 (1), 73-76.

12. Furness P.D., Kolligian M.E., Lang S.J., Ka-

plan W.E., Kropp B.P., Cheng E.Y.: Injecta-
ble small intestinal submucosa: preliminary eva-
luation for use in endoscopic urological surgery.
„J. Urol.”, 164 (5), 1680-1685.

13. White R.A.S., Pomeroy C.J.: Phenylopropa-

nolamine. An alpha-adrenergic agent for the
managment of urinary incontinence in the bitch
associated with uretral sphincter mechanism incom-
petence. „Vet.Rec.”, 2000, 125 (19), 478-480.

14. Creed K.E.: Effect of hormones on urethral sensi-

tivity to phenylephrine in normal and incontinent
dogs. „Res. Vet. Sci.”, 1983, 34 (2), 177-181.

15. Angioletti A., De Francesco I., Vergottini M.,

Battocchio M.L.: Urinary incontinence after
spaying in the bitch: incidence and oestro-
gen-therapy. „Vet. Res. Commun.”, 2004, 28,
153-155.

lek wet. Sylwia Lew

Zespół Chorób Wewnętrznych

Katedra Nauk Klinicznych

Wydział Medycyny Weterynaryjnej

Uniwersytet Warmińsko-Mazurski

10-957 Olsztyn, ul. M. Oczapowskiego 14

e-mail: [e-mail]