1

Bolesław Prus Opowiadania i nowele, opr. T. śabski

I. Dorobek nowelistyczny Prusa

o

drobnoszlacheckie pochodzenie, sieroca dola, dramat powstańczy, celujące wyniki w
gimnazjach, niedokończone studia, guwernerka, dorabianie się

o

dzięki pośrednictwu współwychowanków Szkoły Głównej, zwłaszcza przyjaciela Juliana
Ochorowicza, dostał się w 1872 r. na łamy czasopism młodych pozytywistów: „Niwy” i
„Opiekuna Domowego”

•

recenzje i artykuły popularno-naukowe

o

pisemko satyryczne „Mucha” – anonimowa publikacja 45 utworów, zebranych w 1874 r. w
tomiku To i owo

o

1874 – pismo satyryczne „Kolce” – stały felieton Na czasie i powiastka humorystyczna
Kłopoty babuni

o

„Niwa”: felieton Z ustronia i Sprawy bieżące

o

1875 – małżeństwo – intensyfikacja prac pisarskich

o

„Kurier Warszawski” – 1874 – cykl Szkice warszawskie

o

„Kurier” – 1875 do końca życia – Kroniki warszawskie

o

pojedyncze utwory nowelistyczne ukazywały się od początku 1881 r. systematycznie, mniej
więcej co dwa miesiące, drukowane na łamach periodyków i kalendarzy

o

trzy większe utwory” Pałac i rudera (1875)¸ Dusze w niewoli (1877) i Anielka (1880).

o

Sienkiewicz wypowiadał się pochlebnie o Prusie (recenzja do 1. tomu Pism Prusa, 1881)

o

lata 1881-1885: m. in. Kamizelka, Cienie, zbiór Szkice i obrazki (przyjęte z dużą życzliwością
przez krytyków)

o

1887-1896 – „epoka wielkich powieści” – Lalka, Faraon, Emancypantki

•

w tym czasie zaledwie 6 nowel, m. in. Z legend dawnego Egiptu

o

1895 – Opowiadania wieczorne – siedem utworów z różnych lat

o

1897 – 4-tomowe Pisma

II. Modele rzeczywistości przedstawionej

•

(nie o Prusie co prawda, tylko ogólnie, ale a nuż się przyda?)

•

sześć podstawowych odmian piśmiennictwa okresu pozytywizmu:

1) literatura tendencyjna, która ukazuje we wzorcowym zwierciadle modele postaw i

zachowań oraz kreuje bohatera pozytywnego jako realizatora programu ideowo-
społecznego;

2) literatura satyryczna i humorystyczna, obrazująca rzeczywistość w „krzywym

zwierciadle”, od strony zjawisk negatywnych;

3) literatura realistyczna w trzech odmianach:

a) piśmiennictwo obrazkowe, ukazujące rzeczywistość „taką, jaką ona jest”,

zewnętrznie;

b) realizm „balzakowski”, kreujący typowe postacie i sytuacje, zdeterminowane

socjologicznie i reprezentatywne dla środowiska;

c) realizm „flaubertowski”, przenoszący akcent ze zjawisk społecznych na

egzystencjalne, psychologiczne i metafizyczne;

4) naturalizm, wprowadzający obok typowości socjologicznej determinizm biologiczny;
5) utwory paraboliczne.

1. Humorystyka

o

humor stał się nieodłącznym i znaczącym elementem kronik Prusa

o

pisma humorystyczne: „Chochlik”, „Diabeł”, „Kurier Świąteczny”, „Mucha”, „Kolce”

o

„humor kalendarzowy” – Prus systematycznie drukował nowele w kalendarzach (są to
stosunkowo najmniej udane jego utwory)

2

o

kroniki w „Kurierze Warszawskim” – otoczka humorystyczna pełni funkcję służebną wobec
poruszanych spraw

o

ostrze krytyki skierowane przeciw wypaczeniom systemu

o

humorysta, nie satyryk

o

we wczesnych nowelach Prus poprzestaje na powierzchownych obserwacjach zjawisk
społecznych, mieszczących się w bardzo wąskich kręgach tematycznych; bohaterowie to
ludzie z najbliższego otoczenia

•

cel: zabawienie czytelników

•

bohaterzy: ułomni, nie pozbawieni wad, a równocześnie sympatyczni (prawie we
wszystkich utworach)

•

humor wywołany przez charakterystyczne zabiegi stylistyczne

•

chętnie opisuje postaci za pomocą terminów zaczerpniętych z nauk ścisłych

2. W kręgu literatury popularnej

o

Pałac i rudera (1875) – oparta na wzorach zachodnich – styl powieści tajemnic

o

również niektóre nowele to naśladownictwo zachodniego stylu; ale konwencje popularne
stosuje z przymrużeniem oka

3. Szkice i obrazki

o

tytuł sugeruje żywotność gatunków „malarskich”

o

piśmiennictwo „obrazkowe” powstało w latach 30. XIX w. i rozwijało się w całej Europie –
tematyka nacechowana socjologicznie, postacie jako „typy społeczne” w znamiennych dla
nich sytuacjach życiowych

o

opisywany świat autor zna z autopsji, bezpośredniej obserwacji „z natury” – stara się
przedstawić go bezstronnie, dąży do uogólnień; słownictwo konkretne i rzeczowe

o

Kamizelka - narrator w lakonicznych wypowiedziach, przypominających teatralne didaskalia,
opisuje zachowanie i przytacza dialog handlarza starzyzną

o

analogicznie prezentowane są wszystkie niemal postacie drugoplanowe w utworach Prusa

o

charakterystyka postaci głównych posiada szeroko rozbudowaną warstwę psychologiczno-
kulturową

o

tekst prozy realistycznej cechuje się przemiennością relacji narratorskiej opartej na scenkach
udramatyzowanych – ilościowa przewaga prezentacji nad relacją, dominacja narratora –
ś

wiadka nad narratorem wszechwiedzącym

o

selekcja materiału fabularnego zgodnie z intencjami autora

4. Nowele realistyczne

o

Powracająca fala, Antek, Katarynka, Kamizelka

o

obowiązkiem pisarza – realisty jest bezpośrednia obserwacja rzeczywistości poddawanej
literackiemu obrazowaniu; tylko obserwacja mogła zapewnić właściwą realizację głównego
założenia tego prądu – ukazanie prawdy

o

technika pisarska: obiektywność narracji, pośrednia charakterystyka postaci ukazanych w
działaniu, stylizacja wypowiedzi dialogowych etc.

o

ambicją była zgodność prawdy lit. z nauką

o

w świadomości estetycznej bohater jest przede wszystkim reprezentantem określonej warstwy
społecznej

o

nawiązanie do tradycji wielkiego realizmu (Balzak, Stendhal)

o

Powracająca fala (1880)

•

pierwszy znaczący utwór podnoszący istotne kwestie relacji międzyklasowych

•

szlachetny pastor Marcin Bohme

•

niemieckość Adlera w jego cechach psychofizycznych

•

krzywda ludzka sprowadziła śmierć na ukochanego potomka i szaleństwo na sprawcę tej
krzywdy

•

rozwiązanie jest melodramatyczne, ale bliskie ludowemu poczuciu sprawiedliwości i ładu
moralnego

3

•

cały dramat rozgrywa się na płaszczyźnie psychologicznej

•

bliska tradycji prozy realistycznej pierwszej połowy XIX wieku

o

Antek (1880)

•

powrót do tematyki wiejskiej

•

o losach Antka decyduje ciąg naturalnych zdarzeń życiowych, ułożonych w linearny
porządek biograficzny, szereg wyselekcjonowanych epizodów

•

opis wsi i zasygnalizowanie ciemnoty jej mieszkańców

•

motyw „zamknięcia i ciasnoty” (przestrzennej i kulturowej)

•

Antek wyprowadzony ze wsi z konieczności, wskutek narastającej biedy i niedostatku

o

młodociani bohaterowie Prusa są mocno osadzeni w realiach społecznych

o

szczególnym osiągnięciem pisarza jest ukazanie tego świata z perspektywy jego prostych
bohaterów, przez pryzmat ich doznań, przeżyć, wyobrażeń i wiedzy

o

„warszawskie” nowele Prusa: Katarynka (1880; obraz radości niewidomego dziecka skruszył
serce mizantropa i skłonił go do roztoczenia opieki nad chorą dziewczynką) i Kamizelka
(1882; nieuleczalna choroba drobnego urzędnika ujawniła niezwykły hart ducha małżonków,
którzy chronili się wzajemnie przed rozpaczą i upadkiem nadziei)

5. Ujęcia paraboliczne

o

zdania uogólniające to charakterystyczny element twórczości Prusa

•

wyrażają poznawczą, moralną lub filozoficzną postawę autora wobec kwestii aktualnie
roztrząsanych, ale ujętych w formie myśli o charakterze uniwersalnym

o

syndrom sierocy – bohaterowie są samotni i zagubieni, pomnażają szeregi „mijanych na ulicy”

o

Cienie

•

szczególny wyraz zagadkowości losu ludzkiego

•

bohater nie dający się zidentyfikować

•

utwór bez bohatera, akcji, zdarzeń

•

jednostkowy los uniwersalizuje się, nabiera znamion symbolicznych

o

Z legend dawnego Egiptu

•

statyczny obraz oczekiwania na śmierć despotycznego faraona Ramzesa; szlachetny
następca wydaje kolejne edykty, zapowiadające sprawiedliwość i szczęście ludzi; edykty nie
wchodzą w życie, bo śmierć ponosi młody następca, ukąszony przez jadowitego pająka

III. Kwestie gatunkowe

W klasyfikacji J. Kulczyckiej-Saloni nowelistyka Prusa dzieli się na:

a) pogranicze publicystyki – reportaże i felietony, literatura obrazkowa – obrazek rodzajowy,

szkic fizjologiczny

o

„obrazek fizjologiczny” – pozbawiony fabuły, wchodzący wymiar paraboliczny

b) nowele „klasyczne” (Z legend dawnego Egiptu)

o

jedno wydarzenie, poprzedzone lakonicznymi informacjami o bohaterze i sytuacji,
zwartość akcji i fabuły, dynamiczna budowa

c) nowele zbliżone do „klasycznych” (Antek, Kamizelka)

o

rozbudowana wstępna część noweli; rozwinięcie systemu motywacyjnego,
wzmacniającego sens podstawowego wydarzenia

d) nowele-pamiętniki
e) opowiadania
f) szkice powieściowe (Powracająca fala)
g) nowele-przypowieści

Ewa Wrona