Wprowadzenie.

Narodziny i rozwój estetyki

Pojęcie „estetyki” - Baumgarten

●

Aleksander Baumgarten, wprowadzenie terminu

1735, rozwinięcie Aesthetica (1750-58)

●

aisthesis

– odczuwanie, postrzeganie, poznanie

zmysłowe

●

aisthetikos

– odczuwający, postrzegający, poznający

za pomocą zmysłów

●

aestheta

(rzeczy postrzegane za pomocą zmysłów)

← → noeta (rzeczy „postrzegane” i poznawane
rozumowo)

Estetyka implicite i explicite

●

do połowy XVIII wieku refleksja estetyczna

obecna w filozofii (od starożytności), ale jedynie
implicite

: wpleciona w rozważania nad innymi

kwestiami; możliwość „wydobywania” poglądów
estetycznych danego filozofa z jego pism
metafizycznych, teologicznych, psychologicznych
itd. (W. Tatarkiewicz)

●

od połowy XVIII wieku również estetyka explicite,

rozważania i traktaty poświęcone wprost kwestiom
estetycznym

Definicja estetyki wg. Baumgartena

●

Baumgarten, Aesthetica

: „Estetyka (jako teoria sztuk

wyzwolonych, jako niższa gnozeologia, jako sztuka
pięknego myślenia i jako sztuka myślenia
analogicznego do rozumu) jest nauką o poznaniu
zmysłowym”.

●

filozofia (Leibniz, Wolff): logika

– nauka o zasadach

poznania umysłowego, którego przedmiotem są
noeta

, nie odnosi się bezpośrednio do sfery

empirycznej, poznawanej zmysłowo

●

estetyka ma być „młodszą siostrą” logiki, stanowić jej

uzupełnienie i być z nią zharmonizowana

(B): relacja między logika i estetyką

●

filozofia (i logika) w racjonalizmie

pokartezjańskim: nauka o ogólnej istocie rzeczy, o
ich „możliwościach”, o konieczności określającej
to, czym rzecz musi być i jaka musi być

●

estetyka: krytyka i korekta racjonalizmu, nauka o

poznaniu tego, co indywidualne, o doświadczeniu
empirycznych, postrzeganych zmysłowo bytów w
ich jednostkowości, o tym, co tu-oto-
bezpośrednio-dane, o tym, jakie coś jest, a nie
jakie być musi

(B): estetyka jako suplement logiki

●

„ten kwiat jest piękny”

●

„ten kwiat jest piękniejszy od tamtego”

●

niemożność czysto teoretycznego (logicznego)

wyjaśnienia tych faktów – cechy piękna nie
sposób rozłożyć na jakieś cechy składowe, nie
sposób jej przedstawić liczbowo, nie sposób
znaleźć „wzoru” na piękno; trzeba je poznać
zmysłowo, doświadczyć naocznie

(B): poznanie umysłowe i zmysłowe

●

„jasne” poznanie umysłowe ← → „ciemne” (lub

„mętne”) poznanie zmysłowe

●

poznanie zmysłowe:

●

intuicyjne chwytanie konglomeratów wielu

spostrzeżeń, które nie dają się od siebie

wyraźnie oddzielić ani odróżnić

●

niezdolność do rozłożenia na proste, osobne

elementy składowe – cechy, jakości itp.

●

niemożność zawarcia w ściśle logicznym
wywodzie

(B): poznanie umysłowe i zmysłowe

●

estetyka ma być nauką, która czyni poznanie

„mętne” punktem wyjścia, ale dąży do zastąpienia go
„jasnym” poznaniem rozumowym i jego logicznymi
konstrukcjami → od „naturalnej estetyki” do „prawdy
estetykologicznej”

●

niemożność całkowitego zniwelowania poznania

„mętnego” → badanie jego własnych, odrębnych
praw, próba opisu procesów psychologicznych
pozwalających poznać te „ciemne” treści i utrwalić je
w formie innego środka przekazu niż wywód logiczny,
w formie dzieła sztuk pięknych

(B): estetyka i piękno

●

założenie harmonijnej struktury świata (Leibniz) oraz

koncepcja piękna jako harmonii struktury
(Pitagorejczycy)

●

Baumgarten: „Celem estetyki jest doskonałość

(harmonijność) poznania zmysłowego jako takiego.
Przez to zaś rozumie się piękno. Odpowiednio
należałoby unikać niedoskonałości piękna poznania
zmysłowego, jako brzydoty”.

●

piękno: harmonia struktury rzeczy, wydarzeń lub

znaków

(B): estetyka i sztuka

●

ostateczne odnalezienie harmonii w

przedmiotach poznania zmysłowego (zmiana
poznania „ciemnego” w „jasne”) jest niemożliwe

●

estetyka zajmuje się więc już „rozjaśnionymi”

treściami tego poznania, zawartymi w ludzkiej
twórczości i komunikowanymi przy użyciu
środków artystycznych w wytworach cechujących
się pięknem i harmonią = dziełach sztuki

(B): estetyka, piękno i sztuka

●

estetyka bada harmonię nie tyle samego przedmiotu

poznania, lecz wytworu artystycznego (pięknego
dzieła sztuki) będącego już harmonijnym zapisem i
wyrazem poznania zmysłowego tego przedmiotu.

●

literatura, poezja (sztuka w ogóle):

●

myślenie piękne, myślenie analogiczne do rozumu:

zdolność do abstrakcji, selekcji i kompozycji cech

zmysłowych

●

środek wyrazu poznania zmysłowego – harmonia

opisywanych przedmiotów, harmonia łączących je relacji

oraz harmonia samych wyrażających je w dziele środków
artystycznych

Estetyka wg. Baumgartena -

podsumowanie

●

estetyka to:

●

nauka o poznaniu zmysłowym zapisanym i

wyrażonym w harmonijnej postaci pięknych

dzieł sztuki

●

nauka o tym, co indywidualne,

komplementarna względem logiki badającej

zasady poznania umysłowego i zajmującej się

ogólną istotą rzeczy

●

krytyka nowożytnej tradycji racjonalistycznej

jako jednostronnego i redukcyjnego ujęcia

rzeczywistości

Kontekst: estetyka i sztuka

●

Charles Batteux, Les beaux-arts réduits à un même

principe, 1746

[Sztuki piękne sprowadzone do

wspólnej zasady]:

●

naśladowanie rzeczywistości

●

piękno

●

sztuka jako taka, w liczbie pojedynczej i w sensie

absolutnym, traktowana jako esencja wszystkich
dziedzin sztuki; wcześniej wielość różnych sztuk, np.
sztuka malarska itd.

●

proces narodzin sztuki autonomicznej

Kontekst: estetyka i teologia

●

pojawianie się zarysów autonomicznej estetyki i sztuki

jako efekt procesów „sekularyzacyjnego”
przemieszczenia teologii

●

Augustyn,

O nauce chrześcijańskiej, 397 n.e. →

opozycja uti/frui

= używanie czegoś jako narzędzia (świat

zmysłowy)/radowanie się czymś jako celem samym w
sobie (Bóg)

●

Karl Philipp Moritz, 1785: próba ujęcia sztuk pięknych i

literatury na podstawie wspólnej zasady
samowystarczalności dzieła sztuki – pierwsza koncepcja
autonomii sztuki

Kontekst: estetyka i teologia (2)

●

Moritz: celem sztuki jest kreowanie dzieła jako

doskonale „koherentnej, harmonijnej całości”. W odbiorze
zaś dzieło „zupełnie przyciąga naszą uwagę, odwraca ją
od nas samych tak, że zdajemy się zatracać w nim; to
właśnie ta zatrata, to zapomnienie siebie stanowi
najwyższy stopień czystej i bezinteresownej
przyjemności, jaką daje piękno”.

●

„perwersyjne” przeniesienie cech boskości i religijnego

kontaktu z Bogiem na dzieło sztuki i przeżycie
estetyczne (absolutność, autoreferencyjność,
bezrelacyjność, samowystarczalność).

Kształtowanie się klasycznej

postaci estetyki

●

porzucenie poznawczych ambicji Baumgartena

●

zakwestionowanie „naukowego” charakteru estetyki:

nowożytne kryteria „naukowości” i estetyka jako inny
rodzaj nauki, jako „nauka o tym, co jednostkowe”

●

zbliżenie estetyki do psychologicznych badań spod

znaku „krytyki smaku”

●

uznanie estetyki za osobną dziedzinę badań

filozoficznych: estetyka jako filozofia sztuki

●

estetyka jako dyskurs o sztuce i pięknie, jako nauka

szczegółowa, jako jedna z teorii humanistycznych

Wyzwania dla estetyki

●

W XX wieku i współcześnie istnieją trojakie

wyzwania dla tradycyjnie rozumianej estetyki:

●

nowe zjawiska artystyczne: anty- i a-
estetyczny paradygmat w sztuce XX wieku

●

estetyzacja rzeczywistości i życia codziennego;

zjawiska estetyczne poza sferą artystyczną

●

impuls interdyscyplinarny w polu dyskursu
naukowego i humanistycznego w drugiej

połowie XX wieku; „zwroty” i nowe praktyki
dyskursywne

Poszerzone pole

estetyki współczesnej

●

„estetyka poza estetyką” i estetyka pragmatyczna

– estetyczne aspekty życia codziennego

●

powrót ciała: soma(to)estetyka

●

transformacja podstawowych założeń estetyki

oraz inwencja nowych pojęć w odpowiedzi na
technologię i sztukę „nowych mediów”: estetyka
post-medialna

●

praxis=ethos=creatio: relacyjne konfiguracje

estetyki, etyki i polityki

Estetyczny wymiar poznania,

sensu i istnienia

●

estetyzacja epistemologiczna

– od Baumgartena i

Kanta, aż po współczesność

●

estetyka jako impuls dla filozofii tego, co

jednostkowe; estetyka jako „pierwsza filozofia”

●

wytwarzanie znaczeń – przejście od paradygmatu

signifiant/signifié do signifiance

●

sens świata/bycia – zmiana metafor: nie sens „w

głębi”, „poza” lub „nad”, lecz sens „na powierzchni” [à
même] skończonego, materialnego, jednostkowego i
zmysłowego bytu

Lektury do wykładu

●

M. Żelazny, Estetyka filozoficzna, Toruń

2009: „Źródłowy sens pojęcia <estetyka>”, s.
17-41

●

G. Dziamski,

Co oznacza formuła „kryzys

estetyki”?, [w:] „Kultura Współczesna”, nr 3-
4, 1995