Narodziny i rozwój estetyki
Pojęcie „estetyki”.
Aleksander Baumgarten, wprowadzenie terminu 1735, rozwinięcie Aesthetica (1750-58)
aisthesis – odczuwanie, postrzeganie, poznanie zmysłowe
aisthetikos – odczuwający, postrzegający, poznający za pomocą zmysłów
aestheta (rzeczy postrzegane za pomocą zmysłów) ← → noeta (rzeczy „postrzegane” i poznawane rozumowo)
Rozróżnienie na estetykę implicite i explicite.
do połowy XVIII wieku refleksja estetyczna obecna w filozofii (od starożytności), ale jedynie implicite: wpleciona w rozważania nad innymi kwestiami; możliwość „wydobywania” poglądów estetycznych danego filozofa z jego pism metafizycznych, teologicznych, psychologicznych itd. (W. Tatarkiewicz)
od połowy XVIII wieku również estetyka explicite, rozważania i traktaty poświęcone wprost kwestiom estetycznym
Baumgarten: definicja estetyki, projekt estetyki jako dyscypliny badawczej, jej założenia, metody i cele.
Baumgarten, Aesthetica: „Estetyka (jako teoria sztuk wyzwolonych, jako niższa gnozeologia, jako sztuka pięknego myślenia i jako sztuka myślenia analogicznego do rozumu) jest nauką o poznaniu zmysłowym”.
filozofia (Leibniz, Wolff) jako logika – nauka o zasadach poznania umysłowego, którego przedmiotem są noeta, nie odnosi się bezpośrednio do sfery empirycznej, poznawanej zmysłowo
estetyka ma być „młodszą siostrą” logiki, stanowić jej uzupełnienie i być z nią zharmonizowana
filozofia (i logika) w racjonalizmie pokartezjańskim: nauka o ogólnej istocie rzeczy, o ich „możliwościach”, o konieczności określającej to, czym rzecz musi być i jaka musi być
estetyka: krytyka i korekta racjonalizmu, nauka o poznaniu tego, co indywidualne, o doświadczeniu empirycznych, postrzeganych zmysłowo bytów w ich jednostkowości, o tym, co tu-oto-bezpośrednio-dane, o tym, jakie coś jest, a nie jakie być musi
Logika, a estetyka
„ten kwiat jest piękny”
„ten kwiat jest piękniejszy od tamtego”
„jasne” poznanie umysłowe ← → „ciemne” (lub „mętne”) poznanie zmysłowe
poznanie zmysłowe:
intuicyjne chwytanie konglomeratów wielu spostrzeżeń, które nie dają się od siebie wyraźnie oddzielić ani odróżnić
niezdolność do rozłożenia na proste, osobne elementy składowe – cechy, jakości itp.
niemożność zawarcia w ściśle logicznym wywodzie
niemożność czysto teoretycznego (logicznego) wyjaśnienia tych faktów – cechy piękna nie sposób rozłożyć na jakieś cechy składowe, nie sposób jej przedstawić liczbowo, nie sposób znaleźć „wzoru” na piękno; trzeba je poznać zmysłowo, doświadczyć naocznie
Poznanie umysłowe i zmyslowe
„jasne” poznanie umysłowe ← → „ciemne” (lub „mętne”) poznanie zmysłowe
poznanie zmysłowe:
intuicyjne chwytanie konglomeratów wielu spostrzeżeń, które nie dają się od siebie wyraźnie oddzielić ani odróżnić
niezdolność do rozłożenia na proste, osobne elementy składowe – cechy, jakości itp.
niemożność zawarcia w ściśle logicznym wywodzie
estetyka ma być nauką, która czyni poznanie „mętne” punktem wyjścia, ale dąży do zastąpienia go „jasnym” poznaniem rozumowym i jego logicznymi konstrukcjami → od „naturalnej estetyki” do „prawdy estetykologicznej”
niemożność całkowitego zniwelowania poznania „mętnego” → badanie jego własnych, odrębnych praw, próba opisu procesów psychologicznych pozwalających poznać te „ciemne” treści i utrwalić je w formie innego środka przekazu niż wywód logiczny, w formie dzieła sztuk pięknych
założenie harmonijnej struktury świata (Leibniz) oraz koncepcja piękna jako harmonii struktury (Pitagorejczycy)
Baumgarten: „Celem estetyki jest doskonałość (harmonijność) poznania zmysłowego jako takiego. Przez to zaś rozumie się piękno. Odpowiednio należałoby unikać niedoskonałości piękna poznania zmysłowego, jako brzydoty”.
piękno: harmonia struktury rzeczy, wydarzeń lub znaków
Sztuka jako przedmiot badań estetyki według Baumgartena.
ostateczne odnalezienie harmonii w przedmiotach poznania zmysłowego (zmiana poznania „ciemnego” w „jasne”) jest niemożliwe
estetyka zajmuje się więc już „rozjaśnionymi” treściami tego poznania, zawartymi w ludzkiej twórczości i komunikowanymi przy użyciu środków artystycznych w wytworach cechujących się pięknem i harmonią = dziełach sztuki
estetyka bada harmonię nie tyle samego przedmiotu poznania, lecz wytworu artystycznego (pięknego dzieła sztuki) będącego już harmonijnym zapisem i wyrazem poznania zmysłowego tego przedmiotu.
literatura, poezja (sztuka w ogóle):
myślenie piękne, myślenie analogiczne do rozumu: zdolność do abstrakcji, selekcji i kompozycji cech zmysłowych
środek wyrazu poznania zmysłowego – harmonia opisywanych przedmiotów, harmonia łączących je relacji oraz harmonia samych wyrażających je w dziele środków artystycznych
Ukształtowanie się klasycznej postaci estetyki jako filozofii piękna i sztuki.
Charles Batteux, Les beaux-arts réduits à un même principe, 1746 [Sztuki piękne sprowadzone do wspólnej zasady]:
naśladowanie rzeczywistości
piękno
sztuka jako taka, w liczbie pojedynczej i w sensie absolutnym, traktowana jako esencja wszystkich dziedzin sztuki; wcześniej wielość różnych sztuk, np. sztuka malarska itd.
proces narodzin sztuki autonomicznej
porzucenie poznawczych ambicji Baumgartena
zakwestionowanie „naukowego” charakteru estetyki: nowożytne kryteria „naukowości” i estetyka jako inny rodzaj nauki, jako „nauka o tym, co jednostkowe”
zbliżenie estetyki do psychologicznych badań spod znaku „krytyki smaku”
uznanie estetyki za osobną dziedzinę badań filozoficznych: estetyka jako filozofia sztuki
estetyka jako dyskurs o sztuce i pięknie, jako nauka szczegółowa, jako jedna z teorii humanistycznych
XX-wieczne wyzwania dla klasycznej formuły estetyki.
W XX wieku i współcześnie istnieją trojakie wyzwania dla tradycyjnie rozumianej estetyki:
nowe zjawiska artystyczne: anty- i a-estetyczny paradygmat w sztuce XX wieku
estetyzacja rzeczywistości i życia codziennego; zjawiska estetyczne poza sferą artystyczną
impuls interdyscyplinarny w polu dyskursu naukowego i humanistycznego w drugiej połowie XX wieku; „zwroty” i nowe praktyki dyskursywne
„estetyka poza estetyką” i estetyka pragmatyczna – estetyczne aspekty życia codziennego
powrót ciała: soma(to)estetyka
transformacja podstawowych założeń estetyki oraz inwencja nowych pojęć w odpowiedzi na technologię i sztukę „nowych mediów”: estetyka post-medialna
praxis=ethos=creatio: relacyjne konfiguracje estetyki, etyki i polityki
Podsumowanie Baumgartena:
estetyka to:
nauka o poznaniu zmysłowym zapisanym i wyrażonym w harmonijnej postaci pięknych dzieł sztuki
nauka o tym, co indywidualne, komplementarna względem logiki badającej zasady poznania umysłowego i zajmującej się ogólną istotą rzeczy
krytyka nowożytnej tradycji racjonalistycznej jako jednostronnego i redukcyjnego ujęcia rzeczywistości
Baumgarten Alexander Gottlieb (1714-1762), filozof niemiecki. 1735-1740 wykładał filozofię na uniwersytecie w Halle, od 1740 prof. uniwersytetu we Frankfurcie nad Odrą.
Kontynuator myśli G.W. Leibniza i Ch. Wolffa. Wprowadził termin estetyka na określenie tzw. niższego z 2 działów gnozeologii (czyli teorii poznania), za przedmiot którego uznał poznanie zmysłowe - percepcję. W ujęciu Baumgartena zagadnienia piękna i sztuki stanowią tylko część zakresu estetyki, a poznanie poprzez sztukę zajmuje pozycję pośrednią między percepcją a apercepcją, tj. poznaniem rozumowym, będącym przedmiotem logiki, czyli gnozeologii wyższej. Poglądy estetyczne Baumgartena rozwinął w sposób systematyczny jego uczeń G.F. Meier.