26. Przemiana materii u zwierząt. Ewolucja struktury i funkcji układu pokarmowego i
wydalniczego.

UKŁAD POKARMOWY

Gromada: Ryby (Pisces)
Przewód pokarmowy ryb odpowiada budową rodzajowi pobieranego pokarmu. Widać to
po kształcie i uzbrojeniu pyska, w długości jelita i w budowie jego ścian. Umownie dzieli
się układ pokarmowy na trzy odcinki przedni, środkowy i końcowy. U większości ryb
granica pomiędzy dwoma pierwszymi odcinkami rysuje się od zewnątrz wyraźnie,
natomiast pomiędzy środkowym i końcowym jest na ogół nieznaczna. Wnętrze rury
jelitowej tworzy błona śluzowa, od zewnątrz obejmuje ją rura mięśniowa zbudowana z
mięśni gładkich. Tylko w przełyku mogą występować mięśnie prążkowane. Mięśnie
grupują się w dwu warstwach, różniących się układem włókien mięśniowych. W jednej leżą
okrężnie, w drugiej wzdłużnie. Skurcz mięśni okrężnych wywołuje ruchy robaczkowe i
przesuwa pokarm ku tyłowi, skurcze wzdłużnych wyginają jelito na boki, co ułatwia
mieszanie trawionego pokarmu. Pobrany pokarm, drobny czy duży, przechodzi przez
pysk nierozdrobniony i nie przerobiony ze śliną, ponieważ śluzówka jamy gębowej nie
wytwarza jej. Jama ustna zaopatrzona jest w zęby , które występują nie tylko na brzegach
ust (kości szczękowe, międzyszczękowe i żuchwowe), ale i w głębi jamy ustnej np. na
lemieszu. U części ryb uzębienie brzeżne może w ogóle nie wystapic np. płoć.
Bezmięśniowy język ryb nie nadaje się do przesuwania pokarmu przez odcinek skrzelowy
do przełyku. Sam przełyk różnej długości, u niektórych ryb bardzo krótki, przechodzi w
żołądek, będący rozszerzeniem rury jelitowej o najrozmaitszych kształtach; kulistym,
workowatym lub pętlowatym. Karpiowate żołądka nie posiadają. Ryby karpiowate
wyspecjalizowały sie w odżywianiu bezkręgowcami, otoczonymi pancerzem wapiennym.
W tych warunkach żołądek stał się zbędny. Roztarte skorypy wapienny neutralizują
działanie kwasu solnego i pepsyny. Ponowne przejście części ryb karpiowatych do trybu
życia drapieżnego lub dietę roślinną nie doprowadziło do odtworzenia żołądka. Pokarm
nadtrawiony w żołądku przechodzi jako papka do prostej rury jelita środkowego u ryb
mięsożernych (spodouste, łososiowate) lub pętlowato zwiniętego o roślinożernych.
Odbywa się tutaj dalsze trawienie pokarmu i chłonięcie przez ściany przyswajalnych
składników. Powierzchnię trawienno-chłonną jelita powiększają fałdy śluzówki różnorodnie
rozwinięte. W jelicie spodoustych, jesiotrów i dwudysznych przebiega jeden silny fałd
spiralny, który może tworzyć 5-50 zwojów. W jelicie środkowym u wielu ryb np. okoń
występują tzw. Wyrostki odźwiernikowe. Są to ślepo zakończone, workowate uchyłki jelita
zwiększające powierzchnię czynną. Fałdy śluzówki innych ryb niskie i liczne, mają
przebieg prosty lub zygzakowaty, lub dzielą się na płaty. Nie dochodzi jednak do
powstawania kosmków podobnych do tych, jakie istnieją u ssaków. W jelicie końcowym
błona śluzowa nie tworzy u wielu ryb żadnych fałdów.
Dwa gruczoły trawienne łączą się przewodami z jelitem, mianowicie wątroba i trzustka.
Wątroba różnokształtna odcina się od reszty trzewi barwą czerwonobrunatną, u ryb
gromadzących w niej tłuszcz przechodzi w szarożółtą. Tłuste wątroby kulbaka
Hippoglossus i dorsza dostarczają tranu leczniczego, zasobnego w witaminę A (ochrona
naskórka) i D (przeciwkrzywicza). Wydzielina wątroby, żółć, gromadzi się w woreczku
żółciowym a stamtąd przelewa się do jelita środkowego. Ułatwia trawienie tłuszczy. Sam
gruczoł przerabia pokarm strawiony i pochłonięty przez jelito. Trzustka może tworzyć
zwarty dobrze widoczny narząd lub podzielona na drobne części tkwi w tkance
wątrobowej. Jako gruczoł trawienny przypomina budową śliniankę i wydziela enzymy
zdolne do trawienia wszystkich rodzajów pokarmu.
Ryby kostnoszkieletowe nie mają steku. Otwór odbytowy jest zawsze oddzielony od ujść
moczowodów pierwotnych oraz przewodów usuwających gamety.

Gromada: Płazy (Amphibia)
Dorosłe płazy chwytają pokarm połykają go bez gryzienia. Drobne zęby na szczękach
górnych i sklepieniu obszernej jamy gębowej, w pewnych przypadkach na żuchwie
(traszka), służą do przytrzymywania łupu. Anura zwykle nie mają zębów na żuchwie
(żaba), niektóre są bezzębne (Pipa, Bufonidae, Dendrobates)(ropucha). Zęby stożkowate,
spiczaste, lub nieco zagięte ku tyłowi nie tkwią w zębodołach, lecz są przyrośnięte do
kości; podlegają one wymianie przez całe życie.
Otwór gębowy kijanek znacznej większości gatunków płazów bezogonowych otoczony jest
ząbkami rogowymi, które umożliwiają pobieranie pokarmu roślinnego lub zwierzęcego
przez ścieranie. Do jamy gębowo-gardzielowej otwierają się nozdrza wewnętrzne, trąbki
Eustachiusza i szczelina krtani, u niektórych ponadto worki głosowe. Wydzielina gruczołów
ślinowych które znajdują się w ścianach jamy gębowej i na języku (nie występujących u
ryb), zwilża powierzchnię jamy gębowej. Sklepienie jamy gębowej utworzone jest przez
podstawę czaszki pierwotnej, brak jest podniebienia wtórnego; gałki oczne, pokryte błoną
śluzową podniebienia, uzupełniają sklepienie jamy gębowej i przy połykaniu, dzięki
skurczowi specjalnego mięśnia zostają wciągnięte i – wpuklając się do jamy gębowej –
ułatwiają połykanie. Mięsisty język albo jest przyrośnięty do dna jamy gębowej prawie na
całej swej długości, wykazując pewną ruchliwość na brzegach (Apoda, Urodela), albo
przyczepiony swym przednim końcem może być przy łapaniu zdobyczy swym tylnym,
zwykle rozdwojonym końcem wyrzucany ku przodowi (Anura i pewne Urodela). Do lepkiej
wydzieliny gruczołów ślinowych, pokrywających język i jamę gębową, przyklejają się
drobne owady i inne zwierzęta będące łupem płazów. Płazy stale przebywające w wodzie
oraz larwy mają język zaczątkowy. Z gardzieli obszerny przełyk prowadzi do żołądka,
bardzo słabo lub wcale nie różniącego się zewnętrznie od przełyku. Gruczoły żołądka
natomiast w obrazie mikrosko-
powym bardzo wyraźnie różnią się od gruczołów przełyku. Żołądek jest nieco przesunięty
w lewo, ułożony mniej więcej równolegle do głównej osi ciała zwierzęcia. Część odźwier-
nikowa, zagięta w prawo, zaznacza się wyraźnie przez silnie rozwinięty zwieracz. Żołądek
przechodzi w dwunastnicę, która tworzy na prawo od żołądka pętlę skierowaną ku
przodowi, przechodzącą bez ostrej granicy w dalszą część jelita cienkiego, silnie
skręconego u bezogonowych i niektórych ogoniastych, przebiegającego prosto u Proteus i
Apoda. Jelito proste (rectum), końcowe, dość długie u Urodela, jest zwykle wewnętrznie
oddzielone od jelita środkowego specjalnym fałdem. W części początkowej tego odcinka
znajduje się u wielu płazów wypuklina, która tworzy jakby słabo zaznaczające się jelito
ślepe (coecum). Odbytnica otwiera się od steku (cloaca). W pętli utworzonej przez żołądek
i dwunastnicę leży trzustka. Wątroba jest dwu lub trójpłatowa u bezogonowych, wydłużona
i niewyraźnie podzielona na płaty u ogoniastych,
u beznogich bardzo wydłużona, czasem podzielona na płaty ułożone szeregiem.
Woreczek żółciowy występuje.

Gromada: Gady (Reptilia)
Zęby gadów są z reguły stożkowate i moga różnić się wielkością, niemniej u form
współczesnych nie ma takiego zróżnicowania jak u większości ssaków. Liczba kości na
których występuja zęby może być rozmaita. Zęby jaszczórki zwinki przyrośnięte sa do
wewnętrznych krawędzi kości zębowych żuchwy oraz kości szczękowych i
międzyszczekowych. U większości gadów zeby są wymienianie. U żółwi brak zębów, które
zastępuje rogowy dziób.U gadów występują liczne gruczoły ślinowe, otwierające się na
podniebieniu i wokół brzegów paszczy. Obecne są także gruczoły językowe i
podjęzykowe. Gruczoły jadowe węży pochodzą z przekształconych gruczołów wargowych
górnych i są homologiczne ze sliniankami przyusznymi ssaków. Przewód pokarmowy

jaszczórki przypomina pod względem anatomicznym stosunki typowe dla płazów.
Elementem nowym jest zaczątkowe jlito ślepe.
Wydaje się, że wszystkie gady mają pęcherzyk żółciowy, wiele gadów ma też jelito ślepe.
U krokodyli żołądek jest podzielony na część mięśniową i gruczołową. Prawdopodobnie
wielkie gady roślinożerne z Saurischia i Ornitishia miały również żołądki złożone. Język
jaszczurek i węży oswobodzone przez ruchliwość czaszki do zadań mechanicznych jest
ważnym narządem zmysłowym, odbierającym wrażenia dotykowe, smakowe i węchowe.
Gady nie mają warg ani policzków.
Do ostatniego odcinka przewodu pokarmowego otwierają się przewody wyprowadzające
narządów moczowych i płciowych. Odcinek ten nosi nazwę kloaki.
Budowa kloaki jest u wielu gadów dość złożona. Okrężne fałdy śluzówki dzielą ją na trzy
lub więcej komór. Najważniejsze z nich noszą nazwy: koprodeum, gdzie gromadzi się kał;
urodeum, do którego otwierają się przewody wyprowadzające gonad i nerek; proktodeum,
poprzedzające bezpośrednio odbyt. W proktodeum leżą w spoczynku prącia samców.
Ściany kloaki mają zdolność wchłaniania wody z moczu. U niektórych żółwi wodnych
ściana kloaki tworzy bogato unaczynione uchyłki i gra rolę powierzchni oddechowej.

Gromada: Ptaki (Aves)
Przede wszystkim jakość pokarmu oraz różne sposoby jego zdobywania
w środowiskach tak przeciwstawnych, jak: ląd, woda i powietrze, przyczyniły się do
wielkiego bogactwa zróżnicowań układu trawiennego i doprowadziły do licznych
przystosowań i specjalizacji. Różnice w budowie anatomicznej poszczególnych części
układu trawiennego pozwalają na wyróżnienie w gromadzie ptaków odrębnych grup, jak:
owadożerne, łuszczaki, ziarnojady, owocożerne, mięsożerne, odżywiające się niemal
wyłącznie nektarem kwiatowym i wiele innych. Dzięki tak wybiórczemu odżywianiu się
pokarmem, zawierającym stosunkowo mało materiału niestrawnego, ptaki zdołały uniknąć
nadmiernego przeciążenia ciała. Pokarm pobrany bezzębnym dziobem, nierozdrobniony
przechodzi szybko przez poszczególne odcinki przewodu pokarmowego i równie szybko,
a przy tym wydajnie, ulega strawieniu, zaś jego znikome resztki niestrawne nie zalegają w
końcowym odcinku przewodu pokarmowego, lecz są natychmiast wydalane.
Ptaki połykają pokarm niejednokrotnie w kęsach, często a zarazem szybko, aby
w miarę możności ograniczyć do minimum pobyt w terenach otwartych, w których mogą
być łatwo zaskoczone przez drapieżniki.W jami gębowej występuja licznie, drobne
gruczoły śluzowe i ślinowe. Połknięty pokarm mogą gromadzić w elastycznym,
rozciągliwym przełyku. U niektórych ptaków, jak np. u gołębi specjalizacja doprowadziła do
trwałego rozszerzenia się górnej części przełyku w tzw. wole. Tutaj połknięty twardy
i nierozdrobniony pokarm ulega wstępnemu rozmiękczeniu.
Żołądek składa się z dwu części, mianowicie z żołądka gruczołowego, produku-
jącego soki trawienne oraz żołądka mięśniowego, który spełnia funkcję mechaniczną,
miażdżenia i rozcierania pokarmu. Najsilniejszy rozwój osiągnął on u ptaków
spożywających pokarm twardy, a więc u ziarnojadów, łuszczaków, kuraków i gołębi.
Słabszy rozwój żołądka mięśniowego wykazuja ptaki drapieżne i nekrofagi, a brak go u
ichtiofagów. Ściany żołądka mięśniowego pokrywa twarda masa, podobna do rogowej,
służąca do rozcierania masy pokarmowej. Mechaniczną funkcję żołądka mięśniowego
potęgują gastrolity, złożone z żwiru i drobnych kamyków, które ptaki odżywiające się
pokarmem twardym połykają. W sfałdowanej błonie żołądka występuja gruczoły
odpowiadające gruczołom odźwiernikowm w żołądku ssaków. Niektóre ptaki wydalają
niestrawne części pożywienia, jak kości, sierść i pióra, przez przełyk w postaci tzw.
wypluwek lub zrzutek i tym sposobem odciążają przewód pokarmowy.
Końcowy odcinek jelita jest u ptaków krótki i rozszerza się workowato w stek czyli kloakę
składającą się z trzech części. Do steku uchodzą moczowody, nasieniowody, a u samic
tylko lewy jajowód.

Gromada: Ssaki (Mammalia)
Odżywianie. Pokarm ssaków jest bardzo różnorodny. Nie prawie zupełnie wśród nich
monofagów odżywiających się tylko jednym gatunkiem zwierząt lub roślin. Znaczna ich
część spożywa zarówno pokarm zwierzęcy jak i roślinny – nazywamy je wszystkożernymi.
Należą do nich liczne naczelne, z gryzoni np.szczur i mysz domowa, z drapieżnych
niedźwiedź, z kopytnych dzik. Nie mniej poszczególne rzędy ssaków są zwykle
wyspecjalizowane w jednym rodzaju pokarmu, a ich budowa, a zwłaszcza budowa zębów
wykazują odpowiednie przystosowania. Tak więc kopytne, gryzonie i zajęczaki są
zasadniczo roślinożerne, drapieżne żywią się kręgowcami, a owadożerne, słupozębne i
łuskowce – owadami. Jako przykłady specjalizacji pokarmowej można wymienić
nietoperze wampiry odżywiające się krwią ptaków i ssaków, torbacza koala jedzącego
wyłącznie liście eukaliptusu, fiszbinowce odżywiające się skorupiakami planktonowymi
(kryłem), lub bobra jedzącego głównie gałązki i łyko drzew liściastych, czy wreszcie wielką
pandę, której pokarmem są prawie wyłącznie młode pędy bambusów. Pokarmem
wszystkich ssaków
w pierwszym okresie rozwoju jest mleko matki.
Wysoki poziom metabolizmu związany ze stałocieplnością zmusza ssaki do spożywania i
przeróbki dużej ilości pokarmu. Sprzyja temu wysoki stopień rozwoju zębów: podczas gdy
u niższych kręgowców służą one przede wszystkim do przytrzymywania połykanych w
całości zdobyczy, u ssaków proces przeróbki pożywienia zaczyna się już w jamie ustnej, w
czym główną rolę grają zróżnicowane i dostosowane do odpowiednich rodzajów pokarmu
zęby. Pomaga przy tym obecność podniebienia oddzielającego całkowicie jamę ustną od
nosowej, a także silny rozwój mięśni związanych z żuciem.
Mechaniczna i chemiczna przeróbka pokarmu odbywa się w przewodzie pokarmowym –
długim kanale zaczynającym się otworem ustnym, a kończącym odbytem. Otwór ustny
otaczają wargi, u stekowców okryte pochwą rogową, u waleni pozbawione umięśnienia,
zwykle jednak mięsiste, uczestniczące w chwytaniu pokarmu. Część jamy ustnej zwana jej
przedsionkiem, a zawarta między wargami i policzkami z jednej, a zębami z drugiej strony
tworzy u wielu ssaków np. u niektórych torbaczy obszerne torby policzkowe, służące do
transportu i krótkotrwałego magazynowania pokarmu.
Zęby występują u większości ssaków, choć wtórnie mogą zanikać u gatunków
odżywiających się drobnym pokarmem, nie wymagającym gryzienia. Zęby ssaków tkwią
w zębodołach i składają się zwykle z wyraźnie wyodrębnionego korzenia lub kilku korzeni
oraz z korony. U wielu grup ssaków, u których zęby narażone są na silne ścieranie,
uzyskały one zdolność stałego wzrostu i nie mają wyraźnie wyodrębnionych korzeni.
Twarda część zęba zbudowana jest z zębiny, o budowie podobnej do kości, która tworzy
główną część masy zęba. Koronę zęba pokrywa szkliwo, będące najtwardszą substancją
w organizmie ssaka. Powierzchnię korzenia pokrywa cement czyli kostniwo. Komorę zęba
wypełnia miazga, która składa się z tkanki łącznej otaczającej naczynia krwionośne i
nerwy wnikające do zęba.
Zęby ssaków występują zwykle w dwu pokoleniach: jako żeby mleczne i zęby stałe,
uzębienie ssaków jest więc difidontyczne. Niekiedy, wtórnie, zęby mleczne mogą zanikać
jeszcze przed urodzeniem lub w ogóle się nie pojawiają i wówczas uzębienie jest monofio-
dontyczne.
Charakterystyczną cechą ssaków jest zróżnicowanie zębów na siekacze, kły,
przedtrzonowce i trzonowce (heterodontyzm). U niektórych grup, np. u waleni zębowców,
u których zęby służą tylko do przytrzymywania pokarmu, wszystkie zęby są podobne,
uproszczone (homodontyzm).
W przeróbce pokarmu w jamie ustnej prócz zębów bierze udział także mięsisty język
opatrzony na powierzchni brodawkami nadającymi mu szorstkość. Niektóre typy brodawek
zawierają także kubki smakowe będące narządem zmysłu smaku. U ssaków
odżywiających się nektarem język jest bardzo długi i pokryty nitkowatymi brodawkami. U

gatunków, których pokarmem są mrówki i termity jest on bardzo długi, robakowaty i silnie
ruchliwy. Pokryty obficie wydzielaną, lepką śliną służy do chwytania owadów, które
przylepiają się do niego i są następnie wciągane do pyska.
Jama ustna zawiera liczne drobne gruczoły znajdujące się w błonie śluzowej i
wydzielające stale ślinę. Poza nimi istnieją zwykle 3 pary ślinianek, które są dużymi
gruczołami złożonymi, opatrzonymi przewodami wyprowadzającymi. Ich wydzielanie
rozpoczyna się z chwilą znalezienia się pokarmu w jamie ustnej, lub na zasadzie odruchu
warunkowego po zadziałaniu bodźca skojarzonego z pokarmem. Ślina zawiera substancję
śluzową mucynę, a u wielu ssaków także enzym ptialinę, rozkładający skrobię na
prostsze, rozpuszczalne w wodzie węglowodany. U niektórych ssaków owadożernych
ślina ma własności jadowe, co pomaga przy obezwładnianiu zdobyczy.
Rozdrobniony i zwilżony w jamie ustnej pokarm dostaje się przez gardło do przełyku. Do
gardła otwierają się tez nozdrza tylne, a ku tyłowi krtań, tak, że jest to miejsce krzyżowania
się przewodu pokarmowego i drogi oddechowej.
Przełyk jest długim przewodem łączącym gardło z żołądkiem. Skurcze mięśniówki
przełyku powodują ruchy robaczkowe czyli perystaltyczne przesuwające pokarm w jego
wnętrzu. Żołądek jest zwykle rozciągliwym workiem pozwalającym na zmagazynowanie
znacznej ilości pokarmu. Najczęściej jest on jednolity i tylko histologicznie zróżnicowany
na część wpustową, dno i część odźwiernikową. W ścianach dna znajdują się gruczoły
żołądko-we wydzielające proferment pepsyny i kwas solny. U niektórych ssaków żołądek
składa się z kilku komór prowadzących odmienne procesy trawienne. Najwyższy stopień
komplikacji osiąga on u przeżuwaczy, gdzie składa się z 4 odcinków : żwacza, czepca,
ksiąg i trawieńca. Połknięty, nie przeżuty pokarm dostaje się do żwacza, gdzie podlega
fermentacji pod wpływem bakterii beztlenowych. Żyją tu również liczne symbiotyczne
orzęski biorące udział w rozkładzie celulozy. Przefermentowany pokarm powraca do jamy
ustnej, skąd po przeżuciu dostaje się do ksiąg i trawieńca, gdzie odbywa się jego trawienie
pod wpływem soków żołądkowych. Przeżuwanie możliwe jest dzięki obecności rynny
przełykowej, która pozwala na regulowanie ruchu pokarmu i przeprowadzenia go, po
zżuciu, wprost do ksiąg. Wielokomorowy żołądek występuje także u wielu innych
roślinożerców: kangurów, leniwców i gryzoni. Również u połykających w całości pokarm
waleni żołądek jest wielokomorowy. U łuskowców ściana żołądka pokryta jest
zrogowaciałym nabłonkiem i silnie umięśniona. Żołądek służy tu do miażdżenia
połykanych w całości owadów, natomiast gruczoły tworzą duży narząd położony poza
światłem żołądka i połączony z nim przewodem.
Jelito dzieli się na cienkie i grube; u ich styku u wielu ssaków oddziela się jelito ślepe.
Początkowy odcinek jelita cienkiego to dwunastnica, do której uchodzą przewody trzustki i
wątroby. Wątroba jest największym gruczołem organizmu ssaków. Wytwarza ona żółć
biorącą udział w trawieniu, głównie poprzez emulgowanie tłuszczów, zbierającą się
u większości gatunków w pęcherzyku żółciowym, skąd dopiero przepływa do dwunastnicy.
Wątroba spełnia także wiele innych ważnych czynności w organizmie, regulując skład
krwi, wytwarzając niektóre jej składniki, produkując z prowitaminy (karotenu) witaminę A,
rozkładając nadmiar aminokwasów, a także magazynując zbyteczne węglowodany.
Trzustka wydziela do dwunastnicy sok trzustkowy, zawierający enzymy rozszczepiające
białka i węglowodany oraz hydrolizujące tłuszcze.
W jelicie cienkim odbywa się najważniejsza część procesu trawienia i wchłaniania
pokarmu. Produkty trawienia wchłaniane są przez ściany jelita, powiększone przez
obecność kosmków, w postaci aminokwasów, cukrów prostych, glicerolu i kwasów
tłuszczowych.
Jelita ślepego brak u łuskowców, nietoperzy, owadożernych i większości gryzoni. Osiąga
ono natomiast wielkie rozmiary u koali, zającowatych i koni, u których następuje rozkład
błonnika pod wpływem symbiotycznych bakterii. Dla trawienia zajęcy charakterystyczna
jest cekotrofia, czyli zjadanie własnego kału. Podwójne przejście pokarmu przez przewód

pokarmowy umożliwia wykorzystanie produktów metabolizmu bakterii znajdujących się w
jelicie ślepym, które nie mogą być wchłonięte przez końcowy odcinek jelita.
Jelito grube przede wszystkim pochłania wodę z papki pokarmowej i formuje kał.
Końcowy jego odcinek to odbytnica. U stekowców odbyt wraz z drogami moczowymi
uchodzi do wspólnego odcinka, kloaki (steku). U torbaczy istnieje również kloaka albo
wspólny zwieracz dla otworów moczowo-płciowego i odbytowego. U łożyskowców otwór
odbytowy i moczowo-płciowy są całkowicie oddzielone kroczem.

UKŁAD WYDALNICZY

U kręgowców zauważmy już lepiej wyspecjalizowane narządy układu wydalniczego. W tej
grupie zwierzat tymi narządami są nerki - organy nie mające odpowiedników u żadnych
innych zwierząt. W filogenezie kręgowców rozróżnia się trzy stadia formowania się układu
wydalniczego: przednercza, pranercza i zanercza, czyli nerki ostateczne. Poszczególne
stadia nerek zawiązuja się podczas rozwoju zarodkowego kręgowców. U różnych gromad
kształtowanie się układu wydalniczego zatrzymuje się na określonym poziomie i taki typ
nerki funkcjonuje u osobników dorosłych.
Przednercza składają sie z metamerycznie ułożonych kanalików otwierających się
orzęsionymi lejkami do jamy ciała, skąd bezpośrednio czerpia zbędne produkty przemiany
materii. To stadium układu wydalniczgo nie wyst. u dorosłych form żadnej ze współcześnie
żyjących grup kręgowców. Przednercza pojawiają się jedynie u zarodków przedstawicieli
wszystkich gromad.
W pranerczach wyst. dwa rodzje elementów czynnych: skierowane do jamy ciała lejki oraz
torebki kłębuszka i sploty krwionośnych naczyń włosowatych, tzw.kłębuszki naczyniowe
(tworzące razem ciałko nerkowe). Wyst. u kręgoustych, ryb i płazów.
Czynnymi elementami nerek otatecznych, wyst. u gadów, ptaków i ssaków, są już te same
ciałka nerkowe.
Filogenetycznym przekształeniom kolejnych stadiów układu wydalniczego towarzyszy
zmiana kształtu nerek.Od wydłużonych, ciągniących się przez całe ciało organow o dobrze
zachowanej metamerii (krągłouste) do zwartych bryłowatych tworów (ssaki). Układ
wydalniczy kręgowców jest ściśle związany z układem rozrodczym, tak że można mówić o
narządach moczowo - płciowych.

U tych kręgowców, których mocz (zawierający mocznik) jest wydalany w postaci płynnej
wyksztuca się pęcherz moczowy. Brak go natomiast u ptaków, które wydalają mocz w
postaci stałej (jako kwas moczowy).

Układ wydalniczy ryb stanowią dwa pranercza. Zebrane przez nie produkty przemiany
materii w postaci moczu spływaja moczowodami do pęcherza moczowego, pełniącego
rolę zbiornika. Po napełnieniu się pęcherza mocz wydalany jest na zewnątrz. Odrębny
otwór wydalniczy leży w pobliżu odbytu. Morskie ryby kostnoszkieletowe nabyły szereg

przystosowań zapobiegających utracie wody i wzrostowi ciśnienia osmotycznego płynów
taknkowych. Zmniejszeniu uległy rozmiary ciałek Malpighiego lub doszło do całkowitego
ich zaniku. Zmniejszyły się także rozmiary kłębków naczyniowych w nerkach, ściany
nefornów uzyskały zdolność do reabsorbcji wody. Słodkowodne ryby kostnoszkieletowe
np. okoń, płoć żyją w środowisku hipotonicznym i narażone są na rozcieńczenie płynów
ustrojowych. Ciałka Malpighiego są z reguły duże i liczne, kłębki naczyniowe osiągają
duże rozmiary.

Na podstawie budowy anatomicznej żaby możemy stwierdzić, że narządami wydalniczymi
płazów są parzyste pranercza. Przewodami moczowymi mocz doprowadzany jest do
pęcherza moczowego, otwierającego się w końcowej części przewodu pokarmowego, tuż
przed odbytem (w steku).

Układ wydalniczy gadów zbudowany jest z pary nerek ostatecznych, parzystych
moczowodów i pęcherza moczowego. Moczowody uchodzą do środkowego odcinka
kloaki. U większosci gadów pęcherz moczowy nie ma bezpośredniego połączenia z
moczowodami. Wyjątek w tym względzie stanowią żółwie.

Układ wydalniczy ptaków tworzy para nerek ostatecznych (zanerczy) i odchodzących od
nich moczowodów. Mocz kierowany jest wprost do kloaki (pęcherz moczowy nie
występuje). Mocz ptaków wydalany jest w postaci krysztalików kwasu moczowego - woda
resorbowana jest w koloace. Dzięki takiemu systemowi odzyskiwania wody
zapotrzebowanie na nią jest u ptaków w ogóle wody nie piją.

U ssaków układ wydalniczy ma postać pary nerek ostatecznych (zanerczy), połączonych
moczowodami z pęcherzem moczowym. Zbierający się w pęcherzu mocz wydalany jest
okresowo przez cewkę moczową, zakończoną otworem wydalniczym (koloaka występuje
jedynie u stekowców). Nerki mają postać zwartych ciał fasolowego kształtu. Składają się z
zawierające kory i rdzenia. W korze występują liczne ciałka nerkowe kłębuszki
naczyniowe, będące gęstą siecią naczyń włosowatych.

Opracowano na podstawie:
- „Zootomia Kręgowców” Andrzej Jasiński
- http://www.sciaga.pl/tekst/4920-5-
uklad_pokarmowy_i_sposoby_pobierania_pokarmu_u_strunowcow