Środowisko lokalne

–

struktura, funkcje,

przemiany

Geneza i kłopoty

pojęciowe

Środowisko lokalne należy do głównych

kategorii pedagogiki społecznej. Jego
znaczenie i siła wynika m.in. stąd, iż jest ono
nieodłącznym i nieuchronnym elementem
otoczenia życia jednostki. Człowiek niekiedy
pozbawiony jest rodziny, nieświadomie lub
instrumentalnie może wyłączyć się z grupy
rówieśniczej (towarzyskiej), nie może jednak
żyć poza społecznością lokalną.

Środowisko lokalne (społeczność lokalna)

jest najbardziej uniwersalnym i trwałym
elementem naszego otoczenia, od urodzin po
kres życia.

Pojęciowe narodziny środowiska lokalnego

można wiązać z klasyfikacją zbiorowości
społecznych, jakiej dokonał Ferdynand Tonnies.
W swoim głównym dziele: Gemeinschaft und
Geselschaft (1887) - charakteryzuje wspólnotę
(Gemeinschaft) i stowarzyszenie
(Geselschaft).

Wspólnota jest typem zbiorowości społecznej,

który powstaje w sposób "naturalny",
spontaniczny i w którym dominują więzi
osobowe, stosunki pokrewieństwa, związki
rodowe, więź sąsiedzka.

Stowarzyszenie jest odmienną zbiorowością,

grupą celową, powołaną świadomie dla
zrealizowania określonych zadań.

Pierwsze ma więc charakter zbiorowości

pierwotnej, drugie jest zbiorowością wtórną.

Środowisko lokalne oprócz zbiorowości

społecznej zamieszkującej niewielki,
względnie zamknięty obszar, oznacza
również cały system instytucji służących
organizacji życia zbiorowego takich jak:
kościół, szkoła, instytucje usługowe,
urządzenia socjalne lub rekreacyjne oraz
mechanizmy regulujące zachowania
jednostkowe i stosunki międzyludzkie, a
więc obyczajowość, normy moralne,
autorytety i wzory zachowań.

Można więc powiedzieć, że środowisko lokalne

ma sens:

• terytorialny
• demograficzny
• instytucjonalny
• kulturowy
• regulacyjny
W pojęciu środowiska lokalnego mieszczą się

wg

F. Tonniesa dwa typy zbiorowości:
celowe (stowarzyszenie) i spontaniczne

(wspólnota).

Różnice między nimi to:

Stowarzyszenie

Wspólnota

1. Przynależność jest

dobrowolna.

1.Przynależność jest

zdeterminowana

urodzeniem

2.Jest grupą

zorganizowaną

wedle reguł

formalnych.

2. Organizacja jest

wynikiem

aprobaty społecznej i

jest

nieformalna.

3. Posiada określone

cele

3.Cele są

nieartykułowane i

nie mają postaci

pisanej.

4.Posiada strukturę,

organizację

wewnętrzną i członków.

4.

Struktura,

organizacja i

członkowie są określani

zasadami tradycji i

poczuciem

przynależności.

5.Kieruje się ustalonymi

wzorami zachowań.

5. Rządzą w niej uznane

za

właściwe wzory

zachowań,

obowiązuje grupowy

konformizm.

6. Posługuje się
ustalonymi sankcjami

wobec członków

6. Istnieje system

kontroli

społecznej.

Definicje i właściwości

Środowisko lokalne to gromada ludzi

zamieszkujących ograniczone i
względnie izolowane terytorium,
posiadających i ceniących wspólną
tradycję wartości i symbole, instytucje
usługowe i kulturowe, świadomych
jedności, odrębności i gotowość do
wspólnotowego działania, żyjących w
poczuciu przynależności i
wewnętrznego bezpieczeństwa.

Do właściwości kreujących siły

wychowawcze środowiska i tworzących
system socjalizacji członków społeczności
lokalnej, należą:

• tożsamość etniczna, religijna i kulturowa,  
• zasada odrębności, izolacji, kontroli grupy

nad jednostką i powszechnej identyfikacji
członków,

• jednolitość (względna) ekonomiczna i

zawodowa.

Z powyższych cech zbiorowości lokalnej wynikały

treści procesu socjalizacji i jego mechanizmy.

Np. środowisko rzemieślnicze przysposabiało

zawodowo młodzież przez kształcenie
przywarsztatowe, a tożsamość religijna
społeczności strzegła zarówno przed obcymi
elementami religii jak i czuwała nad wiernością
przekazu obyczajowego i moralnego. Zasada
odrębności tworzyła poczucie wspólnoty oraz
ważne psychicznie poczucie przynależności do
określonego świata wartości i emocji. Zasada
kontroli była mechanizmem regulowania
zachowań i represji wobec jednostek łamiących
lokalne konwenanse i obyczaje, a powszechna
identyfikacja czyli wzajemna znajomość członków
zbiorowości z zasady kontroli czyniła instrument
skuteczny.

Więzi w środowisku

lokalnym

Więź społeczna jest to

zorganizowany system stosunków,
instytucji, środków kontroli
społecznej; - skupiający jednostki,
podgrupy i inne elementy składowe
zbiorowości w całość zdolną do
trwania i rozwoju

Związki konstytuujące wspólnotę

(Gemeinschaft) miały charakter osobowy,
emocjonalny, wiązały ludzi osobistą, aprobującą
znajomością i istniały niezależnie od istnienia
doraźnego, fizycznego kontaktu członków grupy.
Ten typ związków nazywamy więziami
osobowymi.

Zbiorowości zwane stowarzyszeniem

(Geselschaft), tworzone celowo, budowały swoje
cele i mechanizmy istnienia na poczuciu
wspólnoty interesów. Wzajemne świadczenia
rzeczowe, wymiana usług, czy wspólne osiąganie
celów było spoiwem związków osobniczych w
takich zbiorowościach. Ten typ relacji osobniczych
w zbiorowościach celowych nazywamy więziami
rzeczowymi.

Kryteria identyfikacji określonej

zbiorowości jako społeczności

lokalnej

1. Postrzeganie swojego środowiska

jako akceptowane miejsce, sposób
życia zbiorowego (aprobująca
świadomość uczestnictwa)

2. Solidarność mechaniczna, oparta na

archaicznych cechach mechanicznej
tożsamości i społeczności
organicznej, opartej o poczucie
wzajemnej niezbędności

Wyróżnia się dwa klasyczne warunki

kształtowania się więzi społecznych:

• styczność przestrzenna to postrzeganie

obecności drugiego człowieka jako
pewnej stałej, to świadomość
potencjalnego, ustawicznego kontaktu z
drugim, konkretnym człowiekiem, to
wreszcie postrzeganie jego "przypisania"
do naszej przestrzeni życia.

• łączność psychiczna rodzi się na gruncie

swoistej identyfikacji, czyli utożsamiania
się z innymi na płaszczyźnie tożsamości
etnicznej, zawodowej, religijnej.

Społeczność lokalna miasta i

wsi

Miasto i wieś to najbardziej typowe

środowiska wychowawcze w Polsce,
najbardziej typowe obszary przestrzeni
życiowej, na których kształtują się jakże
odmienne kultury, obyczajowość, system
stosunków społecznych i stylów wychowania.

Wbrew tryumfalnym zapowiedziom ustroju

socjalistycznego nie znikły różnice między
miastem a wsią. Tak zwane procesy
urbanizacji spowodowały przeniesienie na wieś
tych elementów życia miejskiego, które są
raczej marginesem kultury, np. młodzieżowych
subkultur, niektórych wzorów konsumpcji.

Dokonał się niewątpliwy postęp

cywilizacyjny wsi, ale w tym samym czasie,
w porównywalnych wskaźnikach, miasto
dokonało jeszcze większego skoku.

Tak więc analizy porównawcze życia

miasta i wsi są dla wsi jednoznacznie
negatywne.

Jest to środowisko wyraźnie upośledzone,

jeśli upośledzenie mierzyć wskaźnikami
kultury materialnej i cywilizacji technicznej.

Jeszcze bardziej pesymistycznie wyglądają

warunki życia na wsi, jeśli mierzyć je
poziomem życia kulturalnego i
oświatowego.

Od lat 70. obserwuje się stałą

degradację kulturową i oświatową
wsi. Znika system oświaty dorosłych,
biblioteki, placówki kreacyjne i
kulturalne, ostatnio także placówki
wychowania przedszkolnego.

Miasto

J. Ziółkowski wymienia dziesięć cech

charakterystycznych dla społeczności

miejskiej:

1.

Uczestnictwo mieszkańców, a szczególnie
młodzieży w wielkiej liczbie grup celowych.

2.

Dominacja więzi rzeczowych w życiu
społecznym i powierzchowny charakter
stosunków międzyludzkich.

3.

Obniżenie społecznego znaczenia rodziny i
zanik tradycyjnych autorytetów.

Brak społecznych autorytetów

osobowych.

4. Bezosobowa i nierygorystyczna kontrola

społeczna. Dominacja postaw
przyzwalających i izolacyjnych.

5. Anonimowość życia i działania.

Powszechne poczucie braku
przynależności. Nikłe postawy
patriotyzmu lokalnego.

6. Zanik instytucji sąsiedztwa. Życie

towarzyskie regulowane raczej
kryteriami zawodowymi niż
terytorialnymi.

7. Tolerancja wobec różnic, racjonalizacja

myślenia i sekularyzacja zacho wań
obyczajowych.

8. Wielka ruchliwość przestrzenna i

możliwości dla awansu i
przemieszczeń społecznych.

9. Ogromne zróżnicowanie struktury

zawodowej i uwarstwienia
społecznego.

10. Przestrzenna segregacja warstw i

klas społecznych.

S. Rychliński wymienia 4 obszary

istnienia społeczności miejskiej:

1)Przestrzeń
2)Ekonomikę
3)Demografię
4)Kulturę
Na tych płaszczyznach tworzy się

istota miasta, jego czasowe i
terytorialne odmienności, wreszcie
jego istotne przeobrażenia.

Wieś

Definicja wg Stefana Czarnowskiego:

Wieś stanowi lokalną zupełną, tzn.

zamkniętą w sobie, obejmującą
wszystkie prawie funkcje życia
zbiorowego swoich członków,
przeciwstawiającą się
społecznościom podobnym i wsiom
innym, a także grupom i
organizacjom istniejącym poza nią
lub ponad nią"

Definicja wg R. Redfielda:

Społeczność wiejska jest mała,

odizolowana i jednostronna o silnym
zmyśle grupowej solidarności.
Zachowanie cechuje tradycyjność,
spontaniczność i często bezkrytyczne
działanie. Podstawą działania i
doświadczenia życiowego jest wielka
rodzina obejmująca kilka generacji z
władzą należącą do starszych.
Myślenie irracjonalne góruje
zdecydowanie nad myśleniem
świeckim, racjonalnym".

Najważniejsze cechy, składniki,

funkcje i przemiany wsi:

•

mała zbiorowość i ograniczenie przestrzenne

•

poczucie jedności i poczucie względnej
izolacji

•

dominacja rolniczego charakteru pracy i
instytucji

•

społeczny charakter instytucji obsługi i
kultury

•

specyficzny układ autorytetów osobowych i
instytucjonalnych

•

podział pracy i usług

•

dominacja przyrody i przyrodniczy rytm życia
zawodowego

• kultura ludowa i folklor jako ważne

składniki świadomości

• presja zewnętrznego świata

informacji i kultury

• postępująca dezintegracja więzi pod

wpływem czynników migracyjnych,
urbanizacyjnych i kulturowych,

• narastające konflikty wewnętrzne

międzypokoleniowe

• szczególna rola szkoły i nauczyciela.

Współcześni socjologowie są raczej

zdania, że wieś i miasto nie znajdują
się na dwóch przeciwstawnych
biegunach, lecz można je umieścić
na skali na której występują różne
stopnie urbanizacji.

S. Kawula dokonał zestawienia

czynników ekonomicznych i
socjologicznych charakteryzujących
trzy typy środowisk: miasto, wieś
tradycyjną i wieś modernizującą się.

Warunki społeczno-ekonomiczne

oraz wychowawcze typów

środowisk

L

p.

Miasto

Wieś tradycyjna

Wieś współczesna

1.

Różnorodność

zawodowa

Jednorodność

zajęć ludności -
praca na roli

Różnorodność

zawodowa z

dominacją

zawodów rolniczych

2.

Praca rodziców

źródłem

dochodów rodziny

Rodzinna wspólnota

pracy

Rodzinna wspólnota
pracy w gospodarstwie
rolnym (udział dzieci w
wieku szkolnym
ograniczony), często
dodatkowo lub wyłącznie
praca rodziców poza
gospodarstwem

3.

Luźna więź rodzinna

w gronie krewnych i

powinowatych,

zanik więzi

sąsiedzkich

Silna więź rodzinna

w kręgach

krewniaczo-

sąsiedzkich

Rozluźniona więź

rodzinna i sąsiedzka

4. Rodziny

dwupokoleniowe,
niezbyt liczne

Rodziny

trójpokoleniowe,
wielodzietne

Rodziny dwu- i
trójpokoleniowe,
wskaźnik dzietności

wyższy niż w mieście

L

p.

Miasto

Wieś tradycyjna

Wieś współczesna

5. Różnorodność

wzorów

wychowawczych

Swoisty

tradycjonalizm i

sztywność wzorów

wychowawczych

Różnorodność wzorów

wychowawczych; lecz

nie tak szybka jak w

mieście ich akceptacja

i przyswajalność

6. Różnorodność w

zakresie podziału

ról i obowiązków w

rodzinie

Wyraźnie

zaznaczony podział

ról i obowiązków

wszystkich

członków, zależny

od płci, wieku i

pozycji w rodzinie

Różnorodność w

zakresie podziału ról i

obowiązków;

decydującą rolę

odgrywa typ

ekonomicznego

funkcjonowania

rodziny

7. Praktyczny zanik

instytucji głowy

rodziny; dominuje

model partnerstwa

Patriarchalny typ

stosunków w

rodzinie, któremu

były

podporządkowane

dorosłe i nawet

zamężne, ale

jeszcze

niesamodzielne

ekonomicznie dzieci

Zanik patriarchatu w

tradycyjnej formie; w

rodzinach rolniczych

funkcjonuje rola

kierującego

gospodarstwem; coraz

częściej pełnią ją

obecnie kobiety

Lp

.

Miasto

Wieś tradycyjna

Wieś współczesna

8.

Rozwinięte

aspiracje

oświatowe;

kształcenie jedyną

szansą zdobycia

zawodu i

samodzielności

ekonomicznej

przez dzieci

Brak aspiracji

oświatowych,

wiedza

przekazywana

systemem

tradycyjnym „z ojca

na syna”

Przekonanie o

konieczności

zdobywania zawodów

przez dzieci, które

opuszczą wieś i

gospodarstwo; niezbyt

silne aspiracje do

kształcenia na

poziomie szkoły

wyższej

9.

Znaczący udział

instytucji w

procesie

wychowania

Wychowanie

wyłącznie w

rodzinie i kręgu

sąsiedzko-

krewniaczym

Ograniczona rola

instytucji

wychowawczych,

niewielki udział

społeczności lokalnej

10. Dostępność dużej

liczby instytucji

kulturalnych

Życie kulturalne

organizowane jest

spontanicznie przez

mieszkańców wsi

Ograniczona liczba

instytucji kulturalnych,

znikoma rola inicjatyw

społeczności

wioskowej;

uczestnictwo

mieszkańców wsi w

kulturze masowej.

Środowisko lokalne jako byt idealny

jest ważnym instrumentem poznania
oraz normatywnym układem
odniesienia w ocenie składników i
procesu wychowania
środowiskowego. Historyczne
obserwacje procesów socjalizacyjnych
w różnych epokach i systemach
społecznych dowodzą, że środowisko
lokalne mimo swych ograniczeń jest
najbardziej skutecznym
zabezpieczeniem zbiorowości przed
dezorganizacją oraz patologią