SZKOŁA ANIMATORÓW

SPOŁECZNYCH

Środowisko lokalne – przestrzeń życia i rozwoju

W zalewie szczegółów dotyczących praktycznie każdego miejsca na świecie, jedynie ważny
zaczyna być szczegół dotyczący miejsca własnego. Wobec anonimowości dużych struktur
narodowych, dla człowieka środowisko lokalne staje się jedyną dostępną sferą publiczną.
Wspólnotą miejsca łączącą indywidualne i zbiorowe sfery zainteresowań.

1

Można zauważyć za Umberto Eco, że społeczne, ekonomiczne i kulturalne zmiany

naszych czasów objawiają się między innymi wzmożoną fragmentaryzacją “ciała
społecznego”, czego wynikiem jest rozwój mikrospołeczności i wspólnot sąsiedzkich.

2

W strukturze każdego społeczeństwa można wyróżnić dwa główne poziomy jego

organizacji: makrostrukturalny i mikrostrukturalny.

Makrostruktura społeczna wyznacza ogólne ramy życia społecznego, a więc te, które

są przede wszystkim przedmiotem oddziaływania odgórnych reform i zmian. Natomiast
mikrostruktura charakteryzuje się przewaga bezpośrednich interakcji i stosunków
społecznych. To właśnie w niej, a więc w rodzinach, kręgach społecznych i grupach
społecznych kształtuje się opinia członków społeczeństwa o zmianach zachodzących na
poziomie makrostrukturalnym. Tutaj rodzą się kryteria oceny rozmaitych postaw, dążeń,
aspiracji, zachowań ludzi. Dzięki mikrostrukturom, ludzie nabywają określonych cech
społecznych, pozwalających zrozumieć własną rolę w zmieniającym się świecie.

3

Zmiana jest pełna, jeżeli znajdzie odzwierciedlenie w mikrostrukturze społecznej,

dlatego relacja pomiędzy nimi jest kluczową kategorią teorii i praktyki zmian społecznych.

Analiza przestrzeni życia współczesnego człowieka prowadzi do przekonania, że

makro i mikroświaty oddalają się od siebie na niebezpieczną odległość. Szczególnego
znaczenia nabiera więc poszukiwanie kategorii łączącej, będącej “na pograniczu”,
umożliwiającej dialog pomiędzy perspektywą makro i mikro.

Kategoria “pomiędzy” staje się płaszczyzną dyskusji na temat podstawowych pojęć

dotyczących zmian zachodzących w życiu ludzi.

Łącznikiem może stać się społeczność lokalna, czy idąc dalej wspólnota lokalna.

Lokalność okazuje się płaszczyzną, która łączy perspektywę indywidualną i zbiorową,
pozwalając nadać nową jakość i dynamikę nieuchronnym zmianom, jakim będziemy poddani
w bliższej i dalszej przyszłości. W poszukiwaniu nowego sensu środowiska lokalnego
pomocne wydaje się pojecie przestrzeni. Los człowieka kształtuje się bowiem na przecięciu
różnych jej wymiarów.

4

Wielość możliwych odmian przestrzeni (psychologiczna, temporalna, fizyczna,

komunikacyjna, kultury masowej, cyberprzestrzeń, moralna, społeczna, historyczna,
symboliczna transcendecji) pokazuje, że w tym określeniu bardzo intensywnie
odzwierciedlają się przemiany zachodzące we współczesnym świecie. Niezwykle istotne staje
się jedynie wyważenie proporcji pomiędzy nimi. “To co na początku jest przestrzenią, staje
się miejscem w miarę poznawania i nadawania wartości.”

5

Przestrzeń jest przecież wytworem

1

T. Szkudlarek, Miejsce, przemieszczenie, tozsamość [w:] Miejsce, pamięć, obecność, red. J. Hudzik, J.

Mizińska, Lublin, s.

2

Za B. Smart, Postmodernizm, Poznań 1998, s.37

3

R. Dyonizjak, K. Iwanicka, A. Kawicińska, J. Nikołajew, Z. Pucek, Społeczeństwo w procesie zmian,

Kraków- mszczecin- mzielona Góra 1997, s.47
4. A. Przecławska, Przestzreń życia człowieka – między perspektywą mikro i makro [w:] Pedagogika
społeczna pytania o wiek XXI, red. A. Przecławska, W. Theiss, Warszawa 1999, s.76

4

5

Tuan Yi-Fu, Przestrzeń i miejsce, Warszawa 1987, s. 16

społecznym działania, ludzkiej aktywności, a także obszarem transferu. – wymiany dóbr,
informacji, ludzi i doświadczeń

6

Tym, co łączy członków lokalnej społeczności jest miejscowa kultura i przyroda oraz

emocjonalny i intelektualny związek jaki każdy odczuwa z najbliższym otoczeniem. Związek
ten określany jest mianem “małej ojczyzny” i pełni fundamentalną rolę edukacyjno-
socjalizującą, zakorzeniając człowieka i umożliwiając zmianę zastanej rzeczywistości.

7

Powrót do najbliższego środowiska jest reakcją na wzrastającą niepewność świata

społecznego. W ten sposób przenikają się pojęcie środowiska lokalnego i środowisko
wychowawcze. Środowisko rozumiemy dziś bardziej jako ‘przestrzeń w której społeczeństwo
realizuje różne formy działalności, tworząc w ten sposób warunki własnego życia oraz
zaspakajając materialne i duchowe potrzeby”.

8

Zauważyć należy przynajmniej trzy

orientacje metodologiczne postrzegania środowiska wychowawczego: naturalistyczną,
pozytywistyczną i humanistyczną. W pierwszym ujęciu oznacza naturalne warunki
umożliwiające i wspierające rozwój człowieka. W drugim podkreślane są wychowawcze
bodźce stymulujące, realizowane przez odpowiednio przygotowane instytucje. Natomiast w
ujęciu humanistycznym najbliższym prezentowanemu w tej pracy podejściu ważne stają
przede interakcje świadomych podmiotów, które tworzą dynamiczny układ społeczny. Mamy
wówczas do czynienia ze środowiskiem widzianym nie z pozycji obserwatora ale w
doświadczeniu samych jego uczestników

9

. W interpretacji humanistycznej środowiskiem jest

“określona przestrzeń społeczno-kulturalno-przyrodnicza, z którą dana jednostka lub grupa
społeczna miała lub ma bezpośrednia lub pośrednia styczność, w wyniku czego stała się ona
źródłem doświadczenia indywidualnego lub zbiorowego oraz swoistym środkiem do
zaspokajania potrzeb tej jednostki lub grupy”.

10

Środowisko definiowane jako zespół bodźców, warunków, kontekst działania,

przestrzeń społeczna lub nisza ekologiczna zawsze jednak stawia człowieka w centrum, jako
podmiot i czynnik sprawczy zmiany.

11

Wyraźnie na dalszy plan schodzi orientacja formalno-instytucjonalna stając się

uzupełnieniem perspektywy humanistycznej podkreślającej traktowanie wychowania w
środowisku jako spotkania, dialogu i współdziałania ludzi.

12

Czym jest społeczność lokalna na gruncie pedagogiki społecznej?

Nasze życie jest nieustannym poruszaniem się w przestrzeni społecznej, wyznaczanej

takimi pojęciami jak: rodzina, krąg przyjaciół, szkoła czy zakład pracy. To, kim jesteśmy,
zależy od wzajemnych relacji. Często okazuje się, że tym, co łączy wszystkich, jest
społeczność lokalna, będąca najbardziej trwałym i uniwersalnym elementem naszego
otoczenia (struktury społecznej), od urodzin po kres życia. Tak rozumianą więź i miejsce, w
którym tradycja spotyka się ze współczesnością, zwykliśmy określać “małą ojczyzną”.

13

Daje

ona poczucie siły i odpowiedzialności, przygotowując i umożliwiając zmianę istniejącej
rzeczywistości. Poczucie wspólnoty z miejscem zamieszkania stwarza szansę na jego
przekształcenie, na rozwój w oparciu przede wszystkim o własne możliwości. Nasz sukces
indywidualny zakorzeniony jest więc we wspólnocie lokalnej, w której żyjemy i działamy.

“Community” (społeczność lokalna) to swoisty układ lokalny składający się z kilku

podstawowych elementów:

1. przestrzeni terytorialnej,

6

Wegrów. Siły społeczne małego miasta, red. B. Smolińska Theiss, Warszawa 1991 s.24

7

W. Theiss, Edukacja Środowiskowa [w:] Małe Ojczyzny tradycja dla przyszłości, Toruń1994 s.270

8

W Okoń, 1995 op. cit 282

9

A. Kargulowa 1998M. Winarski 2001s.131

10

R. Wroczyński, Wprowadzenie do pedagogiki społecznej, Warszawa 1966, s.56

11

B. Smolińska Theiss, Zmiany w pedagogice społecznej w okresie społecznych przemian, s. 32

12

Pedagoki społeczna.Pytania o wiek XXI op. cit.s.28

13

W. T,heiss, Małe Ojczyzny, op. cit. 270

2. zamieszkujących tę przestrzeń ludzi,
3. wspólnych powiązań i zależności ludzi i instytucji, sprawiających, że całość jest

wewnętrznie zintegrowana, co umożliwia podejmowanie wspólnych działań na rzecz
rozwiązywania lokalnych problemów,

4. społecznych interakcji,

5.

kulturowych i psychospołecznych więzi łączących część lub całość mieszkańców z daną
strukturą społeczno-przestrzenną

14

Lokalny rozwój społeczny rozumiany także jako proces wychowawczy opiera się więc

o miejsce, konkretny rejon geograficzny, wystarczająco mały, by jego mieszkańcy posiadali
wspólne zainteresowania i stworzyli stałe wzorce współdziałania, wspólną tożsamość.
Miejsce, w którym mieszkają ludzie, to ważna jednostka społeczna i polityczna. W jej obrębie
nawiązują ze sobą kontakt - pracują, bawią się, cierpią i zmieniają. Podstawą ich wspólnoty
jest fakt, że “spotykają się” w wielu różnych sytuacjach – w drzwiach szkoły, w sklepach, w
kawiarni – mieszkają razem na wspólnym terenie. Każdy spędza znaczną część czasu “w
domu”. To właśnie tu przechodzi się tak ważne życiowe etapy, jak dzieciństwo, rodzicielstwo
czy starość. Ludzie zazwyczaj znajdują się w sytuacji materialnej podobnej do sytuacji swoich
sąsiadów. Na przykład zjawisko bezrobocia, nie występuje z takim samym nasileniem w
różnych miastach, lecz koncentruje się w określonych dzielnicach. Podobne relacje dotyczą
też innych zjawisk społecznych: zamożności, etniczności.

Społeczność lokalna jest więc siecią osobistych powiązań, kontaktów grupowych,

tradycji i wzorców zachowania, które powstają na konkretnym obszarze i w określonej
sytuacji społeczno-gospodarczej. Gdy mamy do czynienia z bogatą siecią społecznych
interakcji i więzi wytworzonych w procesie umożliwiającym osiągniecie poczucia wspólnych
wartości, symboli, tradycji, przy równoczesnej świadomości odrębności i chęci
współdziałania, możemy mówić o zaistnieniu wspólnoty lokalnej.

14

B. Lewenstein, Wspólnota społeczna uczestnictwo lokalne, Warszawa 1999, s. 25