S ZKOŁA ANIMATORÓW

SPOŁECZNYCH

Środowisko lokalne – przestrzeń życia i rozwoju

W zalewie szczegółów dotyczących praktycznie każdego miejsca na świecie, jedynie ważny zaczyna być szczegół dotyczący miejsca własnego. Wobec anonimowości dużych struktur narodowych, dla człowieka środowisko lokalne staje się jedyną dostępną sferą publiczną. Wspólnotą miejsca łączącą indywidualne i zbiorowe sfery zainteresowań. ¹

Można zauważyć za Umberto Eco, że społeczne, ekonomiczne i kulturalne zmiany naszych czasów objawiają się między innymi wzmożoną fragmentaryzacją “ciała społecznego”, czego wynikiem jest rozwój mikrospołeczności i wspólnot sąsiedzkich.²

W strukturze każdego społeczeństwa można wyróżnić dwa główne poziomy jego organizacji: makrostrukturalny i mikrostrukturalny.

Makrostruktura społeczna wyznacza ogólne ramy życia społecznego, a więc te, które są przede wszystkim przedmiotem oddziaływania odgórnych reform i zmian. Natomiast mikrostruktura charakteryzuje się przewaga bezpośrednich interakcji i stosunków społecznych. To właśnie w niej, a więc w rodzinach, kręgach społecznych i grupach społecznych kształtuje się opinia członków społeczeństwa o zmianach zachodzących na poziomie makrostrukturalnym. Tutaj rodzą się kryteria oceny rozmaitych postaw, dążeń, aspiracji, zachowań ludzi. Dzięki mikrostrukturom, ludzie nabywają określonych cech społecznych, pozwalających zrozumieć własną rolę w zmieniającym się świecie.³

Zmiana jest pełna, jeżeli znajdzie odzwierciedlenie w mikrostrukturze społecznej, dlatego relacja pomiędzy nimi jest kluczową kategorią teorii i praktyki zmian społecznych.

Analiza przestrzeni życia współczesnego człowieka prowadzi do przekonania, że makro i mikroświaty oddalają się od siebie na niebezpieczną odległość. Szczególnego znaczenia nabiera więc poszukiwanie kategorii łączącej, będącej “na pograniczu”, umożliwiającej dialog pomiędzy perspektywą makro i mikro.

Kategoria “pomiędzy” staje się płaszczyzną dyskusji na temat podstawowych pojęć dotyczących zmian zachodzących w życiu ludzi.

Łącznikiem może stać się społeczność lokalna, czy idąc dalej wspólnota lokalna. Lokalność okazuje się płaszczyzną, która łączy perspektywę indywidualną i zbiorową, pozwalając nadać nową jakość i dynamikę nieuchronnym zmianom, jakim będziemy poddani w bliższej i dalszej przyszłości. W poszukiwaniu nowego sensu środowiska lokalnego pomocne wydaje się pojecie przestrzeni. Los człowieka kształtuje się bowiem na przecięciu różnych jej wymiarów. ⁴

Wielość możliwych odmian przestrzeni (psychologiczna, temporalna, fizyczna, komunikacyjna, kultury masowej, cyberprzestrzeń, moralna, społeczna, historyczna, symboliczna transcendecji) pokazuje, że w tym określeniu bardzo intensywnie odzwierciedlają się przemiany zachodzące we współczesnym świecie. Niezwykle istotne staje się jedynie wyważenie proporcji pomiędzy nimi. “To co na początku jest przestrzenią, staje się miejscem w miarę poznawania i nadawania wartości.”⁵ Przestrzeń jest przecież wytworem społecznym działania, ludzkiej aktywności, a także obszarem transferu. – wymiany dóbr, informacji, ludzi i doświadczeń⁶

Tym, co łączy członków lokalnej społeczności jest miejscowa kultura i przyroda oraz emocjonalny i intelektualny związek jaki każdy odczuwa z najbliższym otoczeniem. Związek ten określany jest mianem “małej ojczyzny” i pełni fundamentalną rolę edukacyjno-socjalizującą, zakorzeniając człowieka i umożliwiając zmianę zastanej rzeczywistości. ⁷

Powrót do najbliższego środowiska jest reakcją na wzrastającą niepewność świata społecznego. W ten sposób przenikają się pojęcie środowiska lokalnego i środowisko wychowawcze. Środowisko rozumiemy dziś bardziej jako ‘przestrzeń w której społeczeństwo realizuje różne formy działalności, tworząc w ten sposób warunki własnego życia oraz zaspakajając materialne i duchowe potrzeby”.⁸ Zauważyć należy przynajmniej trzy orientacje metodologiczne postrzegania środowiska wychowawczego: naturalistyczną, pozytywistyczną i humanistyczną. W pierwszym ujęciu oznacza naturalne warunki umożliwiające i wspierające rozwój człowieka. W drugim podkreślane są wychowawcze bodźce stymulujące, realizowane przez odpowiednio przygotowane instytucje. Natomiast w ujęciu humanistycznym najbliższym prezentowanemu w tej pracy podejściu ważne stają przede interakcje świadomych podmiotów, które tworzą dynamiczny układ społeczny. Mamy wówczas do czynienia ze środowiskiem widzianym nie z pozycji obserwatora ale w doświadczeniu samych jego uczestników⁹. W interpretacji humanistycznej środowiskiem jest “określona przestrzeń społeczno-kulturalno-przyrodnicza, z którą dana jednostka lub grupa społeczna miała lub ma bezpośrednia lub pośrednia styczność, w wyniku czego stała się ona źródłem doświadczenia indywidualnego lub zbiorowego oraz swoistym środkiem do zaspokajania potrzeb tej jednostki lub grupy”. ¹⁰

Środowisko definiowane jako zespół bodźców, warunków, kontekst działania, przestrzeń społeczna lub nisza ekologiczna zawsze jednak stawia człowieka w centrum, jako podmiot i czynnik sprawczy zmiany. ¹¹

Wyraźnie na dalszy plan schodzi orientacja formalno-instytucjonalna stając się uzupełnieniem perspektywy humanistycznej podkreślającej traktowanie wychowania w środowisku jako spotkania, dialogu i współdziałania ludzi.¹²

Czym jest społeczność lokalna na gruncie pedagogiki społecznej?

Nasze życie jest nieustannym poruszaniem się w przestrzeni społecznej, wyznaczanej takimi pojęciami jak: rodzina, krąg przyjaciół, szkoła czy zakład pracy. To, kim jesteśmy, zależy od wzajemnych relacji. Często okazuje się, że tym, co łączy wszystkich, jest społeczność lokalna, będąca najbardziej trwałym i uniwersalnym elementem naszego otoczenia (struktury społecznej), od urodzin po kres życia. Tak rozumianą więź i miejsce, w którym tradycja spotyka się ze współczesnością, zwykliśmy określać “małą ojczyzną”. ¹³ Daje ona poczucie siły i odpowiedzialności, przygotowując i umożliwiając zmianę istniejącej rzeczywistości. Poczucie wspólnoty z miejscem zamieszkania stwarza szansę na jego przekształcenie, na rozwój w oparciu przede wszystkim o własne możliwości. Nasz sukces indywidualny zakorzeniony jest więc we wspólnocie lokalnej, w której żyjemy i działamy.

“Community” (społeczność lokalna) to swoisty układ lokalny składający się z kilku podstawowych elementów:

1. przestrzeni terytorialnej,

2. zamieszkujących tę przestrzeń ludzi,

3. wspólnych powiązań i zależności ludzi i instytucji, sprawiających, że całość jest wewnętrznie zintegrowana, co umożliwia podejmowanie wspólnych działań na rzecz rozwiązywania lokalnych problemów,

4. społecznych interakcji,

5. kulturowych i psychospołecznych więzi łączących część lub całość mieszkańców z daną strukturą społeczno-przestrzenną¹⁴

Lokalny rozwój społeczny rozumiany także jako proces wychowawczy opiera się więc o miejsce, konkretny rejon geograficzny, wystarczająco mały, by jego mieszkańcy posiadali wspólne zainteresowania i stworzyli stałe wzorce współdziałania, wspólną tożsamość. Miejsce, w którym mieszkają ludzie, to ważna jednostka społeczna i polityczna. W jej obrębie nawiązują ze sobą kontakt - pracują, bawią się, cierpią i zmieniają. Podstawą ich wspólnoty jest fakt, że “spotykają się” w wielu różnych sytuacjach – w drzwiach szkoły, w sklepach, w kawiarni – mieszkają razem na wspólnym terenie. Każdy spędza znaczną część czasu “w domu”. To właśnie tu przechodzi się tak ważne życiowe etapy, jak dzieciństwo, rodzicielstwo czy starość. Ludzie zazwyczaj znajdują się w sytuacji materialnej podobnej do sytuacji swoich sąsiadów. Na przykład zjawisko bezrobocia, nie występuje z takim samym nasileniem w różnych miastach, lecz koncentruje się w określonych dzielnicach. Podobne relacje dotyczą też innych zjawisk społecznych: zamożności, etniczności.

Społeczność lokalna jest więc siecią osobistych powiązań, kontaktów grupowych, tradycji i wzorców zachowania, które powstają na konkretnym obszarze i w określonej sytuacji społeczno-gospodarczej. Gdy mamy do czynienia z bogatą siecią społecznych interakcji i więzi wytworzonych w procesie umożliwiającym osiągniecie poczucia wspólnych wartości, symboli, tradycji, przy równoczesnej świadomości odrębności i chęci współdziałania, możemy mówić o zaistnieniu wspólnoty lokalnej.

1 T. Szkudlarek, Miejsce, przemieszczenie, tozsamość [w:] Miejsce, pamięć, obecność, red. J. Hudzik, J. Mizińska, Lublin, s.

2 Za B. Smart, Postmodernizm, Poznań 1998, s.37

3 R. Dyonizjak, K. Iwanicka, A. Kawicińska, J. Nikołajew, Z. Pucek, Społeczeństwo w procesie zmian,

Kraków- mszczecin- mzielona Góra 1997, s.47

4. A. Przecławska, Przestzreń życia człowieka – między perspektywą mikro i makro [w:] Pedagogika

społeczna pytania o wiek XXI, red. A. Przecławska, W. Theiss, Warszawa 1999, s.76

4

5 Tuan Yi-Fu, Przestrzeń i miejsce, Warszawa 1987, s. 16

6 Wegrów. Siły społeczne małego miasta, red. B. Smolińska Theiss, Warszawa 1991 s.24

7 W. Theiss, Edukacja Środowiskowa [w:] Małe Ojczyzny tradycja dla przyszłości, Toruń1994 s.270

8 W Okoń, 1995 op. cit 282

9 A. Kargulowa 1998M. Winarski 2001s.131

10 R. Wroczyński, Wprowadzenie do pedagogiki społecznej, Warszawa 1966, s.56

11 B. Smolińska Theiss, Zmiany w pedagogice społecznej w okresie społecznych przemian, s. 32

12 Pedagoki społeczna.Pytania o wiek XXI op. cit.s.28

13 W. T,heiss, Małe Ojczyzny, op. cit. 270

14 B. Lewenstein, Wspólnota społeczna uczestnictwo lokalne, Warszawa 1999, s. 25