RZĄD KOŃSKI

MIN. SPR. WOJSK.

DEPRRTRM ENT MOBILIZRCYJNO - ORGRNIZRCYJNY

___________ SEKCJA REGUŁ. I W YSZKOL.

R Z Ą D K O Ń S K I

W Y D A N I E D R U G I E

(niezmienione)

W A R SZ A W A — 1919

K S I Ę GA R N I A W O J S K O W A

Przyjęte przez Komisję Regulaminową Kawalerji

i zatwierdzone przez Sztab Generalny rozkazem z dn.

21/1 1919 r. L. 32.

O P R A C O W A L I:

M A R J U S Z Z A R U S K I , major kawalerji

Dr. EMIL MECNAROWSKI,

porucznik kawalerji

R Y S U N K I W Y K O N A Ł

K A JE TA N S T E F A N O W IC Z , podpor. kawalerji

Druk L. Bilińskiego i W. Maślankiewicza, Nowogrodzka 17.

OD AUTORÓW.

Pragnąc ustalić nazwy techniczne szczegółów rzędu

końskiego, podjęliśmy się tej pracy jeszcze w czasie pobytu

na froncie, gdzie też ją ukończyliśmy.

Różne niezależne od nas powody sprawiły, że dopiero

obecnie oddajemy ją do użytku wojska polskiego.

Rozumiemy odpowiedzialność, którą bierzemy na siebie,

dając całokształt terminologji, dotyczącej powyższego działu.

To też, zanim po gruntownej rozwadze ustaliliśmy naz­

wy poszczególnych części rzędu końskiego, uważaliśmy za

swój obowiązek poczynić drobiazgowe poszukiwania w dzie­

łach literatury polskiej, traktujących o tym przedmiocie.

Źródła te są na końcu podane.

Zasadniczo na nich oparliśmy się.

Nazwy nowe nadaliśmy tem częściom, których w daw­

niejszych rzędach końskich nie było. W tych wypadkach

staraliśmy się, o ile możności, zużytkować słowa ludowe po­

krewne co do treści, np. powęz, jarzmo etc.

Dążeniem naszem było również oczyścić mowę wojsko­

wą od obcych naleciałości, zwłaszcza niemieckich, tak nie­

zgodnych z duchem i brzmieniem języka polsniego. Dlatego

nie zawahaliśmy się zastąpić utartą już nazwę: „cugiel" sta­

ropolska „wodzą“ (wodza, wodzy... wodze etc).

5

RZĄD KOŃSKI.

Rzędem końskim nazywamy całość przedmiotów, któ­

rych przeznaczeniem jest umożliwienie jeźdźcowi wygodnego

i mocnego siedzenia na koniu oraz sprawnego nim kiero­

wania.

Rząd koński składa się z następujących głównych części:

1. UZDA.

2. SIO D ŁO .
3. D O D A T K O W Y SPRZĘT K O Ń SK I.

UZDA.

Składowe części uzdy:

1. Ogłów wędzidłowy.

2. Ogłów musztukowy.
3. Kiełzno (inaczej żelaza).
4. W odze wędzidłowe.

5. W odze musztukowe.

Szczegóły:

Ogłów wędzidłowy (rys. 1) składa się z nagłówka a,

z dwóch policzek bb, z których jedno (prawe) zakończone
jest sprzączką c, z przysłutką i dwiema zasuwkami, drugie
zaś (lewe) oprócz końcowej sprzączki d, z przystułką i dwie­

ma zasuwkami posiada u góry sprzączkę

, z jedną zasuwką

i jedną przesuwką. Umożliwia to przystosowanie ogłowu
wędzidiowego do wielkości głowy konia.

O głów m usztukow y (rys. 1) składa się tak samo

z nagłówka f, zakończonego z lewej strony przystułkami g,
z prawej zaś podgardlem h, ze sprzączką, zasuwką i prze-
śliwką; dwóch policzek i, zakończonych u dołu sprzączkami,

przystułkami i zasuwkami, po dwie na każdem, u góry zaś

sprzączkami k z jedną zasuwką i jedną przesuwką.

Z naczółka 1, zakończonego dwiema pętlami m, które

obejmują obydwa ogłowy.

6

Uwaga: uzdy oficerskie posiadają krzyż z plecionki rze­

miennej z różyczką środkową i czterema różyczkami bocznemi.

7

Na rysunku krzyż nie jest uwidoczniony.
Kiełzno n (rys. 1) składa się z wędzidła i musztuka.
Składowe części wędzidła (rys. 2): ogniwa aa, pierście­

nie bb z wąsami cc.

8

Składowe części musztuka (rys. 2): ściągierz a, zakoń-

ny z dwóch stron zaklepkami bb; pośrodku ścięgierz posiada
kabląk c; do ścięgierza przyklepane są ramiona dd, zakoń­

czone u góry okami ee, do ok przyczepione są dwa haczyki ff,

na które zakłada się łańcuszek o (rys. 1).

Uwaga: łańcuszek niekiedy przytwierdzony bywa z pra­

wej strony na głucho; wtedy jest tylko jeden haczyk z lewej
strony.

Ramiona u dołu kończą się czankami hh (rys. 2), do

których są przytwierdzone pierścienie ii.

Uzda wojskowa ma dwie pary wodzy (rys. 1): dwie w o­

dze wędzidłowe i dwie musztukowe.

W odze wędzidł owe składają się z dwóch rzemieni p,

zeszytych ze sobą końcami; drugie końce zakończone są
sprzączkami r z przystułkami i dwiema zasuwkami na każ­
dej wodzy.

W odze musztukowe s również są zeszyte ze sobą,

inaczej jednak, niż wodze wędzidłowe; końce ich przylegają

tu stroną wewnętrzną, przyczem na samym końcu wstawio­
ny jest klinek t ze skóry. Obydwie wodze zakończone są
sprzączkami u z przystułkami i dwiema zasuwkami na

każdej.

SIODŁO.

Składowe części siodła:

1. Terlica. 2. Pokrycie (skórzane). 3. Puśliska.

4. Strzemiona. 5. Popręg. 6. Powęz.

Terlica jest podstawową częścią siodła. Składa się ona

z dwóch ławek a (rys. 3) połączonych ze sobą dwoma łąka­
mi: łękiem przednim, b i łękiem tylnym c. Ławki zazwyczaj

są drewniane, często jednak bywają z giętkiej blachy stalo-
wej. Jedne i drugie mogą być stałe lub ruchome. W ostat­

nim wypadku łączą się one z łękami zapomocą zawiasów.

9

Ławki drewniane mają wykroje d na puśliska, w których
jest dla zaczepiania ich żelazny bolec e, oprócz tego otwo­

ry f na żyłowanie i ucha g dla troków. Łęk tylny posia­
da zawsze kulą h z wykrojem. Niekiedy w siodłach woj­
skowych kulę posiada również łęk przedni. W łękach znaj­

dują się wykroje i, przez które przeciąga się rzemienie tro-

Rys. 3.

kowe — łęk przedni ma ponadto dwie klamry na rzemienie

jarzmowe.

Łęki połączone są u góry mostkiem k z rzemienia su­

rowcowego, ten zaś z ławkami łączy się żyłowaniem 1.

Do prawej ławki przytwierdzony jest popręg m , zakoń­

czony dwiema sprzączkami n, do lewej zaś dwie przy-

stuły o.

10

Pokrycie całe ze skóry (rys. 4) składa się z siedzi­

ska a i tybinek b. Siedzisko ma z tyłu zasuwkę, z przodu

przystułkę, za pomocą których przytwierdza się je do łę­

ków. Tybinki z przodu posiadają poduszki c z przyszytemi

Rys. 4.

do nich uchami d, przez które przewleka się rzemienie od
juczków.

Puśliska e mają sprzączki, po jednej zasuwce i jednej

Przesuwce.

11

N apierśnik

(rys.

4)

składa się z naszyjnika f i
podbrzusznika

z pętlą

g.

W miejscu ich połączenia znaj­
duje się różyczka h. Końce
naszyjnika za pomocą przy-
stułek ze sprzączkami i łączą
się z jarzmem k, które za­
kończone jest pierścieniami 1.
Cały napierśnik za pomocą

rzemieni jarzmowych m łączy
się z terlicą.

Strzemię (rys. 5) skła­

da się z kabląka a z uchem b
i ze stopnia c.

P opręg na jednym koń-

Rys. 5.

cu posiada sprzączką, drugim
przytwierdzony jest do terlicy.

Powęz (rys. 2) na jednym końcu posiada naszyty

zwierzchu rzemień ze sprzączką a i trzema zasuwkami b, na

drugim przystułą c.

SPRZĘT DODATKOWY.

Juczki (rys. 4 i 6) składają się z miechów n z pokry­

wami o, które za pomocą przystulek p zapinają się na

sprzączki. Miechy połączone są ze sobą nałąkiem r, mającym

po środku trzy wykroje. Juczki posiadają dwa rzemienie ław­

kowe s ze sprzączkami, przystułkami i zasuwkami. Rzemie­
nie te przewleka się przez zasuwki t na spodniej części na-

łęku. D wa rzemienie tybinkowe z przystułkami, sprzączka­

m i i zasuwkami. Obydwa juczki ściąga się rzemykiem łącz­
nym w, lewy juczek ma ponadto dwa rzemyki kolkowe z.

Do siodła należą również troki y, czyli 3 rzemienie ze

12

sprzączkami, zasuwkami i przystułkami, służące do troczenia

płaszcza, derki etc. (rys. 4).

Z tyłu siodła troczy się dwoma rzemieniami sakwy płó­

cienne ż na owies i siatki na siano.

Zwierzch u na płaszczu kotlik.

U lewej ławki zawiesza się podkownicę x, skórzaną to­

rebkę na podkowy—z klapą, sprzączką, przystułką, zasuwką
i rzemieniem ławkowym (rys. 4).

Uździenica (rys. 7) składa się z ogłowu a i powodu b.

Ogłów tak samo jak w uździe ma nagłówek c, naczółek d
z dwiema pętlami, dwa policzka e, z których jedno ma
sprzączką z zasuwką i przesuwką, oraz przystułką, nachra-

pnik f, podbródek g, podgardle h ze sprzączką, zasuwką,
przesuwką i przystułką.

13

Podbródek z podgardlem łączy się wiązadłem i. Po­

liczka z nachrapnikiem i podbródkiem połączone są zapomo-

cą ramek k. Za pomocą takiej że ramki łączy się podbró­

dek z wiązadłem i powodem.

Powód b, posiada sprzączką m z zasuwką i przystułką,

na drugim zaś końcu ramką n, ponadto kluczką o, luźnie

Rys. 7.

ślizgającą się po rzemieniu, co pozwala na przedłużenie lub

skrócenie powodu.

Do sprzętu końskiego również należą:

1. Wytok z widełkami, pierścieniami i pętlą.

2. Kawecan do ujeżdżania koni.
3. Szczotka.

14

4. Zgrzebło.
5. Kopystka (żelazna lub drewniana) do oczyszczania

kopyt.

6. Szmatka płócienna.

7. Sukienko.
8. Sakwy na owies.
9. Siatki na siano.

10. Obrocznik — torba płócienna do karmienia koni.
11. Putnia — wiadro płócienne.
12. Kołek obozowy do uwiązywania koni

13. Torebka kowalska z narzędziami.
14. Kotlik, toporek, łopatka, latarka, solniczka, worecz­

ki prowiantowe, ocele (hacele), podkowy zapasowe i linka.

Źródła.

1 . Sprawa a lekarstwa końskie przez Conrada Królewskiego

kowala doświadczone, a napirwey o poznaniu dobrego konia 1532*.
(Nakł. Akad. Um. w Krakowie 1905).

2. Piotr Czescencyusz. „O pomnożeniu i rozkrzewieniu wszel­

kich pożytków ksiąg dwojenaśćie: ludziom stanu każdego, którzy się
uczciwem gospodarstwem bawili wielce potrzebne, a pożyteczne. Teraz

na wielu miejscach z niemałą pilnością poprawione a rozszerzone i zno­
wu drukowane. W Krakowie u Stanisława Szraffenberga. Roku Pań­
skiego 1571 “.

3. Józef Rostafiński. , 0 myślistwie, koniach i psach łowczych

książek pięcioro z lat 1584— 1690*.

Z tych pięciu ksiąg dwie dotyczą nauki o koniu:

„Gospodarstwo jezdeckie, strzelcze i myśliwcze z doświadczenia

N. N. szlachcica napisane Roku pańskiego 1600“.

„Hippika albo sposób poznania, chowania i stanowienia koni

przez Chryzostoma Pieniążka r 1607". (Nakł. Akad. Um. w Krakowie).

4. Krzysztof Monwid na Dorostajach Dorohostajski „Hippika“.

Najjaśniejszemu Zygmuntowi III z łaski Bożej polskiemu Królowi, wielkie­
mu Księciu Litewskiemu, szwedzkiemu, gockiemu, wandejskiemu, Królo­

wi Panu swemu wielce miłościwemu. Potrzebna i krotochwilna młodości

swej zabawa, ku pożytkowi ludzi rycerskich na jasność wydana 1603*.

5. Ks. Krzysztof Kluk. „Historja naturalna zwierząt domowych

i

dzikich“ . Warszawa 1779.

15

6. „Regulamin execerunku dla Brygad Kawalerji narodowej i puł­

ków przedniej straży wojska obojga narodów“. Wydany w Warszawie

1786. W Drukarni Narodowej J. K. Mości i PP. Kom. Eduk. Naród.

7. „Regulamin execerunku dla regimentów Kawalerji“ .

War­

szawa 1775.

8. „Koński ekwipaż dla towarzysza i szeregowego 1791“.

9. „Ekwipaż konny dla artylerji konnej 1810".

10. „Szkoła żołnierza konnego z rozkazu J. Cesar. Mości W. Księ­

cia Konstantego dla jazdy polskiej wydana w Warszawie“ w r. 1815,

drugie wydanie 1823.

11. „O oporządzeniu konia“. Przepisy 1815— 1830.

12. „Przepis ubioru, ustanowiony przez króla 1810“.
13. „Dekret Rady Ministrów“ z 26.V.1812.
14. „Generał Henryk Dąbrowski. Rozkazy. Przepisy z dn. 2.III.1807“.

„Ubiór jazdy“.

15. Marjan hr. Czapski. „Historja powszechna konia. Poznań—

1874 r.“

16. Konstanty Górski. „Historja jazdy polskiej".

17. Bronisław Gembarzewski. „Wojsko Polskie— Księstwo War­

szawskie (1807— 1814)“ . Wojsko polskie—„Królestwo Polskie (1815-1830)*.

18. Tymczasowy regulamin musztry Kawalerji.

Zatwierdzony

przez komendę I brygady Legjonów Polskich*. Nakładem I Dywizjonu
Jazdy Polskiej. Kraków 1915.

19. „Regulamin jazdy kawalerji Legjonów polskich“. Nakładem

centralnego biura wydawnictw N. K. N. 1916.

20. J. Choromański — rękopis bez daty, zawierający regulamin

musztry, budowę konia, opis rzędu etc.

21. Słowniki języka polskiego (B. Linde, A. Kryński i Inne).

16

PEZEPISY SŁUŻBOWE.

W Y D A N E DRUKIEM:

1. Artykuły wojenne W . P.

— .25

2. Piechota (cz. I. Musztra formalna,

cz. 1L Szkoła walki) (wyd. II).

1.60

3. 1. Obowiązki . Dowódcy Pułku; IL

Obowiązki Dowódcy Bataljonu.

—.40

4. Obowiązki Dowódcy Kompanji.

—.35

5 . Obowiązki Sierżanta Sztabowego.

— .35

6. i. Obowiązki Podoficera Magazyno­

wego. IL Obowiązki Furjera.

—.25

7. Obowiązki Drużynowego.

— .25

8. Obowiązki Podoficera Kuchennego.

— .10

9. Obow iązki Podoficera Broni.

—.25

10. Karabin Mauzera M. 98,

—.70

11. Przepisy strzeleckie.

1,20

12. Służba garnizonowa.

—.60

13. Wojenne księgi ewidencyjne.

— .50

14. Dyscyplinarne przepisy karne dla armji, —.80
15. Przepisy o drodze służbowej przy wno­

szeniu zażaleń, (wydanie II.)

—.45

16. Przepisy panitarne pokojowe.

120

17. Przepisy do oceny zdolności do służby.

wojrkowej.

2.40