Historia książki

Historia książki i bibliotek

zapis wykładu prowadzonego

w semestrze zimowym

roku akademickiego 2010/2011

przez dr Jacka Puchalskiego

IINiSB UW

Historia książki i bibliotek......................................................................................................2

Początki pisma......................................................................................................................2
Pismo klinowe.......................................................................................................................3
Kreteńskie pismo linearne..................................................................................................4
Pismo egipskie ......................................................................................................................5
Pismo greckie........................................................................................................................7
Biblioteka Aleksandryjska ..................................................................................................9
Biblioteka Pergamońska....................................................................................................10
Pismo i książka w starożytnym Rzymie ..........................................................................11
Książka i biblioteka w Bizancjum....................................................................................13
Książka w świecie islamu..................................................................................................16
Książka i biblioteka w średniowieczu.............................................................................18
Książki średniowieczna w Polsce.....................................................................................20
Książka w renesansie.........................................................................................................24
Początki drukarstwa ..........................................................................................................24
Drukarstwo w Polsce w XVI w..........................................................................................27
Drukarstwo a reformacja..................................................................................................30
Biblioteki w okresie odrodzenia ......................................................................................31
Biblioteki w Polsce w okresie renesansu .......................................................................32
Książka barokowa...............................................................................................................35
Cenzura w Polsce ...............................................................................................................35
Drukarstwo europejskie w XVII w. ..................................................................................37
Drukarstwo w Polsce w XVII w. .......................................................................................37
Biblioteki XVII w. w Europie.............................................................................................40
Biblioteki XVII w. w Polsce...............................................................................................41
Książka europejska w XVIII w. .........................................................................................42
Biblioteki europejskie w XVIII w. ....................................................................................42
Książka polska w XVIII w...................................................................................................43
Działalność braci Załuskich ..............................................................................................43
Drukarstwo polskie w XVIII w. .........................................................................................44
Czasopisma polskie ............................................................................................................45
Rozwój księgarstwa polskiego .........................................................................................45

Historia książki i bibliotek

Początki pisma

Początki książki wiążą się z narodzinami pisma. Pierwsze znaki pamięciowe –

mnemotechniczne, których zadaniem było nie tylko wyobrażenie wydarzeń, ale

także z czasem przekazywanie komunikatu innym członkom wspólnoty. Te

komunikaty cechowały się dosłownością, starały się realistycznie odzwierciedlać

rzeczywistość. Przykładem są rysunki naskalne (petroglify). Pojawiły się też

systemy znaków, które przede wszystkim miały wspomagać pamięć ludzką,

początkowo nie nosząc zamiaru komunikatu, np. karby na materiale. Z czasem

poszczególne rysunki, które miały też charakter komunikatów, przeradzały się w

tzw. pisma obrazkowe. Cechą charakterystyczną pism obrazkowych jest to, że były

uniezależnione od mowy. Można je więc odczytać, nie znając języka danej

społeczności. Pismo obrazkowe w poszczególnych cywilizacjach upraszczało się,

stawało się coraz bardziej symboliczne, oderwane od rzeczywistości, bo potrzebna

była olbrzymia ilość obrazków. Następuje coraz częstsze stosowanie znaków

symbolicznych. Kolejny etap ewolucji to podział znaków wynikający z ich

dostosowanie do mowy ludzkiej. Od znaków wyrażających pojęcia, do tych

wyrażających wyrazy, sylaby a na końcu głoski. W tej ewolucji można wyróżnić.

• pisma obrazkowe,

• pisma wyrazowe,

• pisma sylabowe,

• pisma alfabetyczne.

Ewolucja pism wywoływana była kilkoma czynnikami. Pierwszym i

najistotniejszym był rozwój cywilizacyjny poszczególnych społeczności używających

pism. Im więcej handlu, gospodarki, tym większa konieczność zapisywania. Z

rozwojem tym wiązał się rozwój administracji państwowej, a więc konieczność

tworzenia zbiorów informacji. Obok tego czynnikiem była religia. Na ewolucję pism

wpływało też zjawisko przejmowania pism przez jedne ludy od innych,

dostosowując systemy pism do własnej mowy. Trzecim elementem istotnym był

dostępny materiał pisarski. Na terenach, gdzie najbardziej dostępna była glina

(dorzecze Eufratu i Tygrysu), pismo obrazkowe przekształciło się w pismo klinowe.

Używano tabliczek glinianych, więc łatwo było użyć kliny jako znaki pisarskie.

Podobne zjawisko można zaobserwować w Egipcie, gdzie wraz z wynalezieniem

technologii papirusu, pismo hieroglificzne zmieniało się.

Pismo klinowe

Za najstarszą odmianę pisma uważa się pismo klinowe. Nazwa ta została

nadana od znaków, które wyciskano w glinie. Pismo to rozwinęło się na Bliskim

Wschodzie. Jego początki sięgają 4 tys. p.n.e. Najwięcej tekstów zapisanych

pismem klinowym i najstarszych znaleziono na terenach państwa Sumerów.

Pochodzą one z 4 tys. p.n.e. Dlatego też wynalezienie pisma klinowego

przypisywano Sumerom, choć podobne zabytki odnajduje się też na terenach poza

cywilizacją sumeryjską.

Początkowo pismo klinowe miało charakter obrazkowy, składało się ze

znaków zwanych piktogramami. Z czasem pismo nabrało charakteru ideograficzno-

wyrazowego, przekształcając się z czasem w pismo wyrazowo-sylabowe. Na etapie

pisma ideograficznego, pismo klinowe miał ok. 2 tys. znaków i było uniezależnione

od mowy. Ewolucja znaków obrazkowych polegająca na zastąpieniu ich klinami i

powiązaniu ich językiem, doprowadziła do tego, że na poziomie pisma wyrazowo-

sylabowego, miało ok. 500 znaków. Pismo ulegało dalszym przekształceniom.

Zawsze ewolucja zmierzała do powiązania znaków z mową. W 3 tys. p.n.e. pismo

klinowe nabrało charakteru sylabowego i pojawiły się znaki fonetyczne, związane z

językiem sumeryjskim. Ok. 2000 r. p.n.e. nastąpiła zmiana i system pisma

sumeryjskiego przejęli Akadowie, którzy do istniejących znaków dodali swoje znaki

fonetyczne, odzwierciedlające ich mowę. Pismo akadyjskie wykształciło w końcu 3

rodzaje znaków:

• ideogramy – znaki wyrazowe,

• sylaby – znaki zgłoskowe,

• determinatywy – znaki wyjaśniające ich znaczenie.

W ten sposób powstał system pisma wyrazowo-sylabowego.

Pisma klinowego używano na Bliskim Wschodzie powszechnie do XIV-XIII w.

p.n.e., a jego kres rozpoczął się wraz z podbojem tych terenów przez Aleksandra

Wielkiego w IV w. p.n.e. Ostatni zabytek pisma klinowego pochodzi z I w. n.e.

Pismo klinowe zostało odczytane w poł. XIX w., m.in. przez Henry’ego

Rowlingsona. Materiałem pisarskim była glina, stosowano także metal. Początkowo

pisano od prawej do lewej, w II poł. 3 tys. nastąpiła zmiana. Teksty zapisywano na

tabliczkach w ten sposób, że zwilżano tabliczkę i rylcem stawiano znaki, dzięki

czemu tabliczkę można było wielokrotnie używać. Istnieje hipoteza, że w

przypadku szczególnie istotnych tekstów dla utrwalenia tabliczki wypalano. Równie

prawdopodobna hipoteza twierdzi, że wypalone tabliczki są wynikiem pożarów

związanych z działaniami wojennymi.

To, co charakterystyczne dla wczesnych systemów pisma to to, że kultura

pisma, umiejętność pisania i czytania, miała ograniczony charakter. Środowisko

posiadające te umiejętności związane było zazwyczaj z ośrodkami władzy i

pracowało dla dworów królewskich, zarządców, arystokracji, stąd najbogatsze

zabytki to pozostałości po archiwach królewskich, np. archiwum a zarazem

biblioteka króla Asyrii Asurbanipala, którego dwór znajdował się w stolicy państwa,

Niniwie. W poł. XIX w. odkryto tę bibliotekę, odnajdując ok. 2 tys. glinianych

tabliczek, uporządkowanych, oznaczonych (najstarszy ekslibris) i spisanych w

katalogu działowym Wyróżniono działy:

• filologia,

• astrologia,

• matematyka,

• prawo,

• teologia.

Oprócz księgozbiorów władców funkcjonowały także księgozbiory innego rodzaju,

np. szkolne, o czym może świadczyć biblioteka odkryta w świątyni Sippar, czy też

biblioteki przyświątynne, które odkrywa się na terenie Babilonii.

Kreteńskie pismo linearne

Gliny jako materiału pisarskiego używali również Kreteńczycy, począwszy od

pisma hieroglificznego, skończywszy na linearnym, które badacze podzielili na:

• pismo linearne A,

• pismo linearne B.

Pismo linearne A było używane na Krecie między 1700 a 1600 r. p.n.e. Teksty

zapisywane pismem linearnym A miały charakter ideograficzny. Jednym z

najważniejszych zabytków jest dysk z Fajstos datowany na 1600 r. p.n.e. Pismo

linearne B używane było między 1400-1500 r. p.n.e. Jest to modyfikacja pisma

linearnego A. Nie jest to już pismo ideograficzne, choć zawiera takie znaki, a pismo

sylabiczne.

Pismo egipskie

Tak jak w innych systemach, system egipski wywodzi się z pisma

obrazkowego. Używano hieroglifów już od 3 tys. lat p.n.e. Zainteresowanie pismem

i kulturą egipską jest odnotowywane już w kulturze antycznej, ale badania

przyniosła wyprawa armii Napoleońskiej do Egiptu w 1798 r. (Osły i uczeni do

środka czworoboku, Napoleon). W 1822 r. francuski uczony Jean Champolion odkrył

płytę z tekstami, kamień z Rosetty. Dzięki temu zabytkowi udało się rozszyfrować

pismo egipskie, co uważa się za początek egiptologii. Egipcjanami interesowano się

już wcześniej. Nazwa „hieroglify” została wymyślona ok. 200 r. n.e. przez

Klemensa z Aleksandrii. Pismo ciekawiło ze względu na rolę – dla Egipcjan pismo

pochodziło od boga Hot. Jego rozwój związany był jednak nie tylko z religią, ale

także administracją i handlem.

Pierwsze zabytki odkryte zostały z 3 tys. p.n.e., choć system może pochodzić

z 4 tys. p.n.e. Pierwotny system pisma wykształcił się na przełomie 4 i 3 tys. p.n.e.

Wykształcił się z obrazków określanych piktogramami. Te piktogramy tradycyjnie

starały się odzwierciedlać rzeczywistość. Ten charakter graficzny zachował się w

piśmie hieroglificznym z tym, że te obrazki nabierały z czasem symbolicznego,

wieloznacznego charakteru, co wiązało się z dostosowaniem pisma do mowy. Zatem

pojawiły się w miarę ewolucji takie znaki jak ideogramy (wyrazowe), które miały

charakter wieloznaczny. śeby wyeliminować tę wieloznaczność, system pisma

uzupełniono o znaki fonogramy i determinatywy. Zadaniem fonogramów było

uściślenie znaczenie dźwiękowego wyrazów. Temu samemu celowi służyły

determinatywy, choć nie miały charakteru dźwiękowego. To, co charakterystyczne

dla pisma egipskiego to to, że w tym systemie stosowano znaki tylko dla spółgłosek,

więc dopiero wykształcenie trzech rodzajów znaków umożliwiło jednoznaczność

tekstu.

Ewolucja pisma egipskiego również wiązała się z materiałem piśmienniczym i

opracowaniem technologii wytwarzania materiału miękkiego, tzw. papirusu. Na

tym materiale można było pisać szybciej, więc zmieniał się kształt znaków,

nabierając kursywnego charakteru. Takim typem kursywy, która ok. 2000 r. p.n.e.

(2100-2200 r. p.n.e.) nabrała ustalonego kształtu, było pismo hieratyczne,

nazywane też kapłańskim. Nazwał je tak Klemens z Aleksandrii, zauważając, że

służyło do przepisywania ksiąg religijnych. To pismo także ulegało zmianom ze

względu na funkcje, którym miało służyć. Między 1500 a 1300 r. p.n.e. hieratyka

wykształciła dwie formy. Jedną z nich była hieratyka właściwa, pismo staranne dla

istotniejszych tekstów religijnych, literackich, historiozoficznych. Drugi typ to

hieratyka kursywna, pismo mniej staranne służące do bieżących zapisków. Z pisma

kursywnego wykształcił się kolejny typ zwany demotyką (pismem demotycznym lub

też ludowym). Było to pismo bardzo uproszczone, symboliczne, stosowane głównie

na papirusie.

Różne typy pisma hieroglificznego były stosowane do początków ery

chrześcijaństwa, ale z czasem umiejętność zapisywania tekstów tym pismem

zanikała. Elementy pisma hieroglificznego, dokładnie 7 znaków, przechowało tzw.

pismo koptyjskie. Powstało ono ok. III w. n.e. i zostało opracowane przez Koptów,

chrześcijańskich

Egipcjan.

Początkowo

służyło

zapisywania

tekstów

chrześcijańskich w języku egipskim, potem także innych, codziennych.

Egipcjanie używali zarówno materiałów twardych, jak i miękkich – papirusu.

Do dziś można zobaczyć inskrypcje hieroglificzne na posągach, ścianach świątyń.

Ostatni taki zabytek datowany jest na 4 r. n.e. Oprócz kamienia, używano też

gliny, ostraków, skóry, metalu. Prawdziwym przełomem stała się technologia

produkcji papirusu. Pierwsze odnalezione zabytki w postaci tekstów zapisanych na

papirusie datuje się na ok. 2400 r. p.n.e. Uczeni wyróżnili kilka gatunków papirusu

w zależności od użycia. Wyróżnia się papirus hieratyczny, którym określa się

papirus do zapisywania tekstów oraz papirus kupiecki, który nie nadawał się do

tekstów, służył głównie do pakowania. Teksty, które straciły na aktualności, służyły

do pakowania zwłok – mumii.

Ponieważ papirus upowszechnił się we wszystkich cywilizacjach Morza

Śródziemnego, stworzył pewną formę książki, nazywaną zwojem, dlatego, że

większe teksty trzeba było pisać na wystarczającej liczbie arkuszy i papirus trzeba

było sklejać. Ponieważ mierzył czasem 10 metrów, zapisany tekst zwijano. śeby

można było tekst przeczytać na dziesięciometrowej taśmie, tekst pisano w

kolumnach. Zazwyczaj pisano na stronie wewnętrznej strona zewnętrzna

pozostawała pusta. Ze zwojem wiąże się terminologia, którą historycy używają do

dziś. Ta terminologia pochodzi głównie z języka łacińskiego:

• volumin od łac. volvere – zwijać,

• incipit – początek tekstu,

• excipit – koniec tekstu.

Forma zwoju jest też również bardzo ważna, ponieważ zadecydowała m.in. o

sposobie tworzenia księgozbioru i opisywania poszczególnych zwojów. Drogi

rozpowszechniania papirusu to Grecja w VII w. p.n.e. i Rzym.

Tak jak w poprzednich kulturach, w kulturze egipskiej umiejętność pisania i

czytania była domeną nielicznych, głównie kasty kapłańskiej. Do tej grupy należała

także wyższa kasta urzędnicza. Ludzie ci nabywali umiejętności w szkołach

przyświątynnych, stąd też przy świątyniach powstawały również warsztaty pisarskie

i biblioteki.

Informacji o zbiorach jest niewiele, pochodzą z 2 tys. p.n.e. Przykładem jest

notatka historyka greckiego, Diodora, stwierdzająca, że w czasach Ramzesa II, na

przełomie 3000 i 2000 r. p.n.e., miała istnieć biblioteka nazywana „Lecznicą dusz”.

O tym, że istniały biblioteki przyświątynne, świadczą wykopaliska z Edfu, odkrycie

miejscowej świątyni Horusa, na której ścianie zachował się spis 37 tytułów dzieł –

katalogu tej biblioteki.

Pismo greckie

Znacznie bardziej uproszczony system pisma, przystosowany do mowy,

stosowali Grecy. Ten system składał się już z zespołu znaków określających

poszczególne głoski – pismo alfabetyczne. Pismo greckie nie ewoluowało od

obrazka, ponieważ Grecy przejęli system pisma od Fenicjan. Fenicjanie stosowali

pismo o charakterze spółgłoskowym, czyli alfabetycznym. Zabytki fenickie

pochodzą z 300 r. p.n.e. Przypuszcza się, że Grecy przejęli ich pismo ok. X w.

p.n.e., ale pierwsze greckie teksty datuje się na VIII w. p.n.e.

Pismo to przechodziło też różne zmiany, prowadząc do wykształcenia się

trzech stylów:

• wschodni,

• południowy,

• zachodni.

W tym podziale upatruje się genezy przyszłych pism ludów Europy Wschodniej oraz

pisma stosowanego przez Rzymian (zachodni). Równocześnie tą najbardziej

upowszechnioną formą (teksty klasyczne) było pismo nazywane greckim alfabetem

klasycznym. Ukształtowało się ono w V w. p.n.e. Składało się z 24 liter.

Na dalszą ewolucję wpłynął materiał pisarski. Dla tekstów rytych w

materiale twardym używano zazwyczaj liter dużych o równej wysokości. Taką

formę pisma określa się majuskułą. W momencie upowszechnienia papirusu coraz

częściej stosowano małe litery, czyli minuskuły. Oprócz papirusu i kamienia Grecy

stosowali też glinę, m.in. tabliczki, ale z czasem również tabliczki drewniane.

Drewno było o tyle dogodniejsze, że używając wosku do powleczenia, można było

tabliczkę użyć wielokrotnie. Dla tekstów o większej objętości stosowano kilka

tabliczek, wiązanych w tzw. wiązki. W tych wiązkach upatruje się prototypu

przyszłego kodeksu, nowej formy książki, która ok. 4-3 r. wyparła zwój. Kodeks

trzeba wiązać z upowszechnieniem pergaminy.

W starożytnej Grecji podstawową formą książki był zwój papirusowy.

Pierwsze zabytki pochodzą z VI w. p.n.e., ale tak naprawdę książka jako forma

zapisu treści upowszechniła się ok. V w. p.n.e. Dla formy książki greckiej i w

kulturze hellenistycznej znaczącym wydarzeniem było powołanie do życia Biblioteki

Aleksandryjskiej, ogromnego zbioru, który narastał nie tylko poprzez kopiowanie

tekstów w bibliotece, ale także przez zakupy. Kupując książki na terenach państw

helleńskich, Aleksandryjczycy narzucali sprzedawcom określone normy techniczno-

wydawnicze sporządzania zwojów, tym samym upowszechniając standardową

formę zwoju: określona wysokość (15-30 cm), stosowanie drążków do nawijania

tekstów, stosowanie aparatu wydawniczego (incipit, excipit, titullus – karteczka

dołączona do zwoju).

Ten import książki przez Bibliotekę Aleksandryjską był możliwy dzięki temu,

że w państwach helleńskich funkcjonował już rozwinięty rynek księgarski oraz firmy

wytwarzające także zwoje, warsztaty gromadzące kopistów nazywanych skrybami –

skryptoria. Ten rynek książki ukształtował się ok. V w. p.n.e., o czym mogą

świadczyć teksty literackie z postaciami księgarzy. Rozwój wytwórstwa wiązał się z

popytem, więc można wnioskować, że umiejętność pisania i czytania oraz chęć

posiadania książki w V-VI w. p.n.e. mogła być w Grecji dosyć rozpowszechniona w

sferach elitarnych.

Źródła wiadomości o księgozbiorach greckich tego czasu są jednak nieliczne.

Ok. VI w. p.n.e. istniała biblioteka przy dworze Pizystrata. W traktacie „O

bibliotekach” pisze o niej Waron (I w. p.n.e.). Oprócz księgozbiorów nadwornych,

są informacje o bibliotekach szkolnych oraz księgozbiorach prywatnych, np. pisarzy

greckich (Platon, IV w. p.n.e.). Wiadomo również, że swoją bibliotekę posiadał

Arystoteles. Był to księgozbiór zorganizowany i przystosowany do wypożyczania.

Służył jako warsztat podręczny szkoły i miał swojego opiekuna.

Biblioteka Aleksandryjska

Najważniejszą i największą biblioteką była Biblioteka-Muzeum w Aleksandrii

założona przez Ptolemeusza Sotera w III w. p.n.e. jako instytut naukowo-badawczy

pod nazwą Musejon. Planował utworzenie księgozbioru, ale dopiero Ptolemeusz I

Filadelfos to urzeczywistnił. Właśnie jego ambicją było zgromadzenie całego

ówczesnego piśmiennictwa i to on spowodował, że biblioteka kopiowała wszystkie

teksty greckie. Rękopisy kopiowano lub kupowano. Całość zbiorów zgromadzono dla

dworzan w bibliotece w obrębie pałacu królewskiego, nazywanej Bruchejon.

Szersze grono mogło korzystać z biblioteki przy świątyni Serapisa – Serapejonu. W

Bruchejonie znalazło się prawie 500 tys. zwojów, w Serapejonie 43 tys. zwojów.

Biblioteka odgrywała rolę instytutu wydawniczego – dochodzono do pierwotnego

brzmienia tekstów, więc prowadzono tam prace redakcyjno-edytorskie, np.

ustalanie autorstwa. Równocześnie te prace edytorskie wyraziły się w formie

książki, tj. zwoju jako standardzie.

Księgozbiór miał charakter uporządkowany. Główne zasługi przypisuje się

aleksandryjskiemu uczonemu Kallimachowi z Cyreny. Całość zbioru Bruchejonu

podzielił wedle działów głównych , ok. 10, a obejmowały wszystkie ówczesne

dyscypliny wiedzy, np. filozofia, historia, retoryka, matematyka, nauki

przyrodnicze, utwory literackie: dramaty, poezje, eposy oraz dział prawa. W

obrębie tych działów poszczególne pozycje ułożono alfabetycznie według nazw

nazwisk autorów, a w obrębie autora według gatunków literackich, a w obrębie

gatunków alfabetycznie według tytułów. Sposób uporządkowania i opracowanie

zbiorów znany jest dzięki bibliografii Kallimacha „Tablice tych wszystkich, którzy

wsławili się w jakiejkolwiek dziedzinie literatury”. Tę bibliografię liczącą 120

tomów, mającą charakter uniwersalny, nazywamy Pinakes. Poszczególne hasła w

tym dziele miały charakter biobibliograficzny. Na opis bibliograficzny składał się

tytuł (właściwy lub nadany przez Kallimacha), incipit, liczba wierszy, liczba tomów,

czyli zwojów oraz adnotacje na temat np. ustalenia autorstwa. Tak jak Biblioteka

Aleksandryjska narzuciła formę zwoju, tak i sposób organizacji, uporządkowania i

opracowania zbioru upowszechnił się w innych miastach helleńskich, o czym

świadczą zabytki, tj. fragmenty zachowanych greckich katalogów datowanych do II

w. p.n.e., wedle których układ działowy i alfabetyczny w obrębie działów był

powszechnie stosowany.

Znaczącym wydarzeniem dla dziejów biblioteki był przełom 48 i 47 r. p.n.e.,

kiedy to wskutek działań wojennych, bitwy w czasie inwazji Juliusza Cezara na

Egipt, od płonących statków zajęły się zbiory Bruchejonu. Co do poniesionych strat,

są różne hipotezy, ale musiały być poważne, bo Marek Antoniusz tytułem

rekompensaty ofiarował ok. 200 tys. zwojów z biblioteki w Pergamonie. W trakcie

tych wydarzeń ocalał Serapejon, jednak oba księgozbiory nigdy nie odzyskały

wcześniejszego znaczenia. W szczątkowej formie działały aż do 391 r. n.e., kiedy

patriarcha aleksandryjski Teofil, wykonując rozkaz cesarski zniszczył częściowo

zbiory Serapejonu, aby zniszczyć dzieła pogańskie. To, co ocalało, ok. 642 r. n.e.

zostało zniszczone przez kalifa Omara też z pobudek religijnych.

Biblioteka Pergamońska

Od II poł. III w. p.n.e. działała też inna wielka biblioteka i ośrodek

wydawniczy w Pergamonie. Uznaje się, że została zapoczątkowana przez władcę

Pergamonu Attalosa I (III/II w. p.n.e.). Jednak prawdziwym twórcą był kolejny

władca, Eumenes II. Na temat jej zbiorów niewiele wiadomo, chociaż mogły być

podobne do zbiorów Biblioteki Aleksandryjskiej. Sam budynek był pokaźny, z

czytelnią i magazynami oraz skryptorium. Pergamon od pewnego momentu był

traktowany przez Aleksandrię jak konkurencja. Doszło do tego, że Ptolemeusz V

Epifanes starał się ograniczyć eksport papirusu do Pergamonu. Dlatego w tym

upatruje się źródło wynalezienia nowego materiału piśmienniczego, tj. pergaminu.

Zastosowanie technologii produkcji pergaminu, wykorzystanie skóry zwierzęcej,

było próbą uniezależnienia się od importu drogiego pergaminu. Pierwsze zabytki

pergaminu pochodzą z III w. p.n.e. O tym, że kultura piśmiennicza była w

Pergamonie rozwinięta, świadczy fakt, że powstały tam jedne z pierwszych

traktatów bibliologicznych – traktat Artemona z Kasandrei (I r. p.n.e.) o

zbieractwie książek i organizacji bibliotek. Działalność Biblioteki Pergamońskiej i

jej księgozbiór znacznie ograniczyło postępowanie Rzymian. Zabranie 200 tys.

zwojów przyczyniło się do jej upadku. Funkcjonowała do II w. n.e.

Pismo i książka w starożytnym Rzymie

Na Półwyspie Apenińskim przez długie lata w Rzymie panowali Etruskowie,

mający własny system pisma. Ich pismo stworzyło podstawę dla pism Półwyspu

Apenińskiego, także rzymskiego poprzez przystosowanie pisma do ich mowy.

Wczesny alfabet łaciński składał się z 21 liter , później dodano litery Z i Y, czyli

miał 23 litery. Pismo rzymskie uzależnione było od materiału piśmienniczego.

Najstarszym typem pisma była łacińska majuskuła (kapitała). Teksty tym pismem

ryto w materiale twardym, np. w kamieniu. Początkowo pismo majuskulne było

kwadratowe, z czasem przekształciło się w bardziej zaokrąglone – uncjałę. W

uncjale spotykane są już małe litery. Na kolejnym etapie przekształceń zaczęto

stosować półuncjałę (dużo znaków małych liter). Wraz z rozwojem piśmiennictwa i

jego użytkiem oraz stosowaniem materiałów miękkich, pojawia się kursywa, czyli

pismo z duktem pochyłym. Stosowano w nim początkowo majuskułę, potem

przekształciło się w minuskułę.

Dzięki armii rzymskiej, a potem chrześcijaństwu, alfabet rzymski

upowszechnił się na terenie prawie całej Europy. Rozwój pisma jest widoczny

poprzez coraz częstsze stosowanie, zwłaszcza w II w. p.n.e., co wiązało się z

rozwojem piśmienności Rzymu, a to z kolei z podbojami miast-państw helleńskich.

Zapoznanie się z kulturą grecką wywołało u Rzymian modę na znajomość greki, jej

literatury i gromadzenie księgozbiorów, początkowo do użytku prywatnego, a

potem z myślą o ich publicznym udostępnianiu. Ten trend mody na literaturę

grecką widoczny jest od II w. p.n.e. Większość książek była zagrabiona w

podbojach. Natomiast pierwsze ślady handlu książką rzymską pochodzą dopiero z I

w. p.n.e. Te informacje to świadectwa o istnieniu księgarni. Księgarze

równocześnie organizowali skryptoria. Dopiero później skryptoria funkcjonowały

jako odrębne firmy wydawnicze. O funkcjonowaniu takiego przedsiębiorstwa pisze

Cyceron do Attyka, swojego wydawcy. Niezależnie od wykształcenia się rynku

wydawniczego, w arystokratycznych domach księgozbiór zaopatrywano przez

przepisywanie ksiąg przez kopistów, wykształconych niewolników. Dużo informacji

na temat organizacji handlu książką dają epigramaty satyryka Marcjalisa, żyjącego

za czasów cesarza Dioklecjana. Większość autorów szukała mecenasa, ponieważ nie

istniało prawo autorskie.

Istniała cenzura i nieraz palono całe nakłady książki. Cenzura istniała także

już w Grecji, np. w efekcie sporów politycznych w 411 r. p.n.e. władze Aten

nakazały spalenie pism Protagorasa (cenzura represyjna). W Rzymie cesarz

Dioklecjan nakazał spalenie wszelkich tekstów chrześcijańskich. W 373 r. n.e.

cesarz Walens nakazał spalenie wszystkich książek pogańskich. Julian Apostata

znów kazał spalić księgi chrześcijańskie. Równie istotna była cenzura prewencyjna.

Należy brać też pod uwagę aspekt autocenzury.

Pierwsze księgozbiory rzymskie były efektem grabieży. Od II w. p.n.e. kolejni

wodzowie przywozili do Rzymu zrabowane księgozbiory. Z końcem republiki i z

początkiem cesarstwa biblioteki znajdowały się w każdym znaczącym

arystokratycznym domu rzymskim. Musiało być to standardem życia, ponieważ w

traktacie architekta rzymskiego Witruwiusza osobny rozdział poświęcono budowie

biblioteki w domu rzymskim. Domowe biblioteki gromadziły księgozbiory łacińskie i

greckie, które bardziej ceniono. Wielkość tych księgozbiorów nie jest znana, choć

wiadomo, że uczeni, np. Walo (ok. 40-50 r. p.n.e.) posiadał fachową bibliotekę

naukową, zabraną mu w walkach politycznych. W pałacach rodzin cesarskich też

istniały bogate biblioteki. Na okres schyłku republiki datuje się pierwszy projekt

utworzenia biblioteki publicznej w Rzymie. Projektodawcą był Juliusz Cezar, miał

się nią zajmować Waro. Nie zostało to jednak zrealizowane. Ideę tę zrealizował

Gajusz Azyniusz Polio, kolejny wódz rzymski, który za środki z wypraw założył w 39

r. p.n.e. pierwszą znaną bibliotekę publiczną w Świątyni Wolności na Forum

Romanum – Atrium Libertatis. Dzięki cesarzowi Augustowi biblioteki publiczne stały

się interesem państwowym, ponieważ założył bibliotekę publiczną w 28 r. p.n.e. na

Palatynie w świątyni Apollina – Bibliotheca Palatina. Działała do 64 r. n.e. Spłonęła

w wielkim pożarze Rzymu za czasów Nerona.

Ideę Juliusza Cezara i Azyniusza Polio kontynuowali cesarz August (spalił

księgi Sybilli), który założył ok. 28 r. p.n.e. na Palatynie przy świątyni Appolina

największą w tamtym czasie bibliotekę – Bibliotheca Palatina. Spłonęła w pożarze

w 64 r. n.e. Kolejną bibliotekę publiczną August założył na Polu Marsowym.

Księgozbiór był grecki i łaciński. Spłonęła, odbudował ją Domicjusz. Kolejną

biblioteką jest Biblioteka Ulpia założona przez Trajana ok. 100 r. n.e. Ostatnią jest

biblioteka założona na Panteonie przez Aleksandra Sewera w III w. n.e., która

oprócz księgozbioru łacińskiego i greckiego, obejmowała również książki w języku

hebrajskim, ponieważ bibliotekarz był chrześcijaninem. Ok. 370 r. n.e. na terenie

Rzymu funkcjonowało ok. 30 bibliotek publicznych.

Książka i biblioteka w Bizancjum

Po podziale cesarstwa głównym ośrodkiem części wschodniej było

Bizancjum,

zajęte

370

przez

Konstantyna

Wielkiego,

nazwane

Konstantynopolem. Bizancjum kontynuowało dorobek antyku w dziedzinie

pisarstwa, kultury i sztuki; wykształciło nową formę książki. Dominowała tu

tradycja grecka (helleńska). Przez długi czas współistnienie tradycji pogańskiej –

antyku i chrześcijańskiej, która stopniowo zaczęła dominować, a w końcu stała się

religią państwową. Ten pierwszy okres trwał do VII w. n.e. Funkcjonowanie nauki,

kultury, sztuki powodowało, że w Bizancjum książka była dobrem powszechnym i

była wytwarzana i gromadzona przy różnych ośrodkach. Ośrodkami świeckimi były

akademie, np. Akademia Neoplatońska w Atenach, uniwersytet powołany przez

Teodozjusza w V w. n.e. Ośrodki duchowne to warsztaty przyświątynne, świątynie.

Istniały też księgozbiory prywatne.

Ogromną rolę w Bizancjum zaczęły odgrywać klasztory. Tę rolę w życiu

klasztorów wiąże się z postacią Bazylego Wielkiego, twórcy reguły zakonu

bazylianów. Kontemplacja pociągała za sobą konieczność studiowania, np.

traktatów teologicznych (np. traktatów Orygenesa, Jana Chryzostoma Złotoustego),

więc klasztory stały się głównymi ośrodkami wytwórstwa książki. W sumie ic zasoby

do VII w. to kilkanaście tysięcy rękopisów. Dla kultury książki zgromadzeń

zakonnych ogromne zasługi należy przypisać opatowi klasztoru Studion w

Konstantynopolu, Todorowi (XVIII-IX w.). Teodor Studyta nie tylko pilnował

funkcjonowania skryptorium, ale także spisał swoje doświadczenia pracy w

skryptorium w traktacie O kaligrafii.

Ogromne znaczenie ma wytworzenie przez kulturę Bizantyjską nowej formy

książki. Od IV w. n.e. w Bizancjum (Pergamon) nad zwojem zaczyna dominować

kodeks, do stworzenia którego wykorzystywano pergamin. Przewagą pergaminu

było to, że dawało się go zapisywać obustronnie i pięknie zdobić – to wyróżniało

Bizancjum. Na zdobienia składały się: ilustracja w formie malarstwa

miniaturowego, ilustracja do tekstu, miniatury, inicjały, zdobienia marginesów.

Dodatkowo doszły do tego oprawy sporządzane z desek, a następnie obijane

szlachetnym metalem, zdobione kamieniami, kością słoniową (oprawy ołtarzowe).

Styl bizantyjski nie był jednak szczególnie powszechny wśród książek ogólnie w tym

czasie, choć częsty. Zachowało się kilka zabytków, np. Dioskulides Wiedeński,

zawierający teksty z zakresu medycyny (farmakologii) spisane z traktatów greckich.

Powstał ok. 512 r. n.e., ma 480 kart, zawiera 400 miniatur. Sam tekst bywał

zdobiony złotem i purpurą, nagłówki rozdziałów i podrozdziałów. Nazwa pochodzi

od Wiednia, do którego trafił w XVI w.

Na podstawie zabytków i źródeł wyróżnia się kilka rodzajów luksusowych

bizantyjskich opraw złotniczych. Pierwszy rodzaj charakteryzuje się tym, że na

świetle (pierwszej części oprawy) umieszczano płaskorzeźbę z kości słoniowej.

Drugi rodzaj to blacha złota lub platynowa zdobiona szlachetnymi kamieniami.

Trzecia grupa to oprawa emaliowana. Charakterystyczny dla opraw bizantyjskich

jest duży wpływ sztuki malarskiej.

Ok. VII w. zrodził się ruch religijny, któremu przerost formy nad treścią

przeszkadzał. Postrzegano tę formę jako kult obrazu. Ten ruch zdobył poparcie

cesarza na początku VIII w., więc Leon III w 726 r. wydał dekret przeciwko kultowi

obrazów. Zaczęło się niszczenie świątyń, obrazów i książek ilustrowanych. W

efekcie część mnichów uciekła z Bizancjum do Włoch, przywożąc ze sobą kodeksy,

co zapoczątkowało w Europie Zachodniej nowy styl w iluminatorstwie rękopisów.

Sytuacja książki w Bizancjum wróciła do normy w IX w. n.e. Patriarcha

Konstantynopola, Focjusz (IX w., doprowadził do schizmy wschodniej), zaznaczył

się w historii książki tym, że podjął próbę akcji przepisywania dzieł autorów

greckich w celu ich zachowania. Gdy oryginał nie był dostępny, sporządzał noty

bibliograficzne.

Oprócz skryptoriów, ruchów naukowych, istniały biblioteki: królewskie,

szkolne, kościelne, klasztorne, prywatne.

Wśród królewskich warto pamiętać bibliotekę Konstantyna Wielkiego (120

tys. tomów). Miała ona swoich bibliotekarzy, skryptorium, w którym pracowało 4

kopistów zajmujących się dziełami greckimi i 3 od pism łacińskich. Biblioteka ta

przechodziła zmienne koleje losu. W 475 r. została w dużej części zniszczona przez

pożar. Inne wydarzenia związane były z najazdem Krzyżowców, a potem Turków –

księgozbiór się rozproszył. Biblioteka była jednocześnie archiwum. Zawierała dzieła

antyczne i chrześcijańskie.

Z bibliotek kościelnych warto pamiętać bibliotekę patriarchatu. Zawierała

zbiory

dokumentujące

kształtowanie

się

kanonicznego

chrześcijaństwa

wschodniego, m.in. wiele dzieł heretyckich. Wedle źródeł biblioteka była przez

jakiś czas prowadzona przez św. Cyryla. Uległa zniszczeniu ok. 780 r., ale została

odbudowana i przetrwała w szczątkowym charakterze do XVI w.

Z bibliotek klasztornych, oprócz klasztoru Studion warto pamiętać o

klasztorach na Górze Ratos, które musiały posiadać bogate księgozbiory. Do dziś

zachowało się 11 tys. książek.

Z Cyrylem wiąże się problem chrystianizacji Słowian Południowych. Książę

morawski zwrócił się do cesarza Michała III o przysłanie misjonarzy. Realizację tej

misji powierzono dwóm uczonym Konstantynowi (Cyrylowi) i Metodemu. Opracowali

oni alfabet słowiański, którym spisali teksty liturgiczne. Dostali fundusze od

papieża Hadriana II w poł. IX w. Pierwszy alfabet Cyryla nazywa się głagolicą.

Opierał się na alfabecie greckim w odmianie wschodniej. Został on przekształcony

przez uczniów Cyryla, którzy opracowali nowy system – cyrylicę. Też był oparty na

alfabecie greckim, ale także łacińskim i hebrajskim. Pierwszy znany zabytek

cyrylicy pochodzi z X w.Bizancjum zostało rozbite przez islamskie państwa.

Książka w świecie islamu

Za początek islamu uznaje się działalność proroka Mahometa (622 r. ucieczka

do Medyny). Islam jest związany mocno z ideą państwa. Szybko stał się religią

państwotwórczą Półwyspu Arabskiego i było bardzo ekspansywne (południowe

wybrzeże Morza Śródziemnego). Elementem scalającym był Koran zawierający

nauki Mahometa, których ostateczna forma ustaliła się w 563 r. W celu

ukorzenienia jej zniszczono wszystkie inne. Do Koranu doszła Sunna, zbiór

przykładów i komentarzy z życia Mahometa. Ze względu na rolę tych dzieł,

konieczność ich studiowania i powielania, książka zajęła naczelne miejsce w

kulturze arabskiej. Islam zabrania przedstawień obrazowych, więc książka przyjęła

inne formy zdobienia tekstu. Charakterystyczne jest wykorzystanie pisma jako

elementu estetycznego. Z tego punktu widzenia ewolucja pisma arabskiego brnęła

w formy estetyczne.

Pismo arabskie wywodzi się z pisma aramejskiego – alfabet spółgłoskowy o 28

znakach. Charakterystyczne jest nabranie z przyczyn religijnych cech zdobniczych.

Kaligrafowie arabscy mieli swoje własne akademie, założyli także cech. Zawód

cieszył się uznaniem, ponieważ podstawą pracy był Koran i sztuka książka

wykształciła się poprzez jego kopiowanie. Artystyczne pismo arabskie dzieli się na

kilka typów.

1. Kufi, typ pisma nazwanego do miasta Kufa, używane głównie do

przepisywania Koranu oraz dokumentów urzędowych. Miało ozdobny

charakter, więc występowało jako element zdobniczy w architekturze

(inskrypcje). Występowało od VII w.

2. Nashi – wykształcenie datuje się na IX w. Stosowano je do rycia inskrypcji,

także jako pismo kancelaryjne.

3. Magribi, występowało w północnej Afryce i Hiszpanii. Najstarsze zabytki

pochodzą z X w. najczęściej stosowane w XII w. Jest to jedna z odmian kufi.

4. Talik, powstało na terenie Persji (Iran). Powstało w XII w. Była to

najbardziej rozpowszechniona forma. Pisma tego używano do spisywania

tekstów o charakterze literackim.

Nie tylko pismo miało charakter dekoracyjny, także oprawy, a zwłaszcza

charakterystyczna

ornamentyka

wzorowana

perskich

kobiercach.

Charakterystyczne dla książki islamskiej jest unikanie przy ilustracjach malarstwa

figuralnego, z chęcią wykorzystywano motywy roślinne. Taką ornamentykę

nazywamy arabeską. Drugi typ zdobień oparty był na motywach geometrycznych.

Ten typ nazywa się maureską. Oprawy miały różnorodny charakter, najczęściej była

to deska obleczona skórą, którą tłoczono, a tłoczenia wypełniano np. złotem.

W świecie arabskim bardzo dobrze rozbudowane były księgozbiory o

charakterze naukowym i edukacyjnym. System edukacyjny oparty był na szkołach

przyświątynnych różnego poziomu. Niektóre z bibliotek przyświątynnych opisano w

źródłach ze względu na znaczenie, funkcję, wielkość. Wśród nich, a były one

publiczne, warto zapamiętać bibliotekę meczetu katedry w Bashrze, Medynie i

Mekce, Damaszku, Bagdadzie, Cordobie (Hiszpania) i Kairze (Egipt). Dzięki roli

książki w świecie islamu, rozrostowi bibliotek, istniał popyt na książkę, więc

aktywnie działali kopiści, warsztaty introligatorskie oraz księgarnie. Ponoć w IX w.

w Bagdadzie działało ponad 100 księgarzy. Oprócz bibliotek przyświątynnych i

księgozbiorów prywatnych, na uwagę zasługują biblioteki władców, np. Dom

Mądrości, Dom Wiedzy. Dom Mądrości funkcjonował w Bagdadzie od 830 r.,

założony przez władcę, mający charakter uczelni z biblioteką jako warsztatem

naukowym. Pisano o niej w Poranku ślepego (encyklopedia), że miała liczyć co

najmniej 10 tys. tomów. Podobny charakter miał Dom Wiedzy w Kairze, założony i

utrzymywany w X w. przez Fatemidów, o księgozbiorze naukowym ze wszystkich

gałęzi wiedzy. Musiała być ogromna, ponieważ po zniszczeniu jej w XII w., ocalało

ok. 100 tys. tomów. Biblioteki islamskie były bardzo dobrze zorganizowane, miały

charakter publiczny, składały się z zorganizowanych magazynów, czytelni.

Księgozbiór był ułożony według działów wiedzy. Udostępniano zbiory na miejscu,

wypożyczenia były wykonywane w zastaw.

Książka arabska była zapisywana na pergaminie. Ze względu na

upowszechnienie w różnych częściach Europy, pergamin dzielimy na:

• południowy, carta italica – Włochy, Hiszpania, płd. Francja;

• północny, carta teutonica – grubszy, nie zawsze dobrze wyprawiony; płn.

Europa, Niemcy, Polska, Płn. Francja.

Książka i biblioteka w średniowieczu

Po upadku cesarstwa rzymskiego głównymi ośrodkami kultury książki stały się

klasztory. Bardzo szybko dla skryptoriów klasztornych, od IV w. pergamin stał się

podstawowym materiałem pisarskim. Do papirusu nie było już dostępu. Początkowo

pergamin zwijano, potem w końcu użyto kodeksu. Pergamin pozostał bardzo długo

podstawowym materiałem pisarskim, do czasu wyparcia przez papier, który trafił

do Europy później niż do świata islamu. Arabowie przejęli zasady produkcji od

Chińczyków w VIII w., a pierwsza europejska papiernia pochodzi z XII w.

W momencie wyparcia zwoju przez kodeks zmieniła się forma książki.

Pozostały elementy tradycyjne, a także pojawiły się nowe: informacje pozwalające

składać zapisane karty w odpowiedniej kolejności – kustosze, czyli oznaczenia kart

w składce. Nie stosowano paginacji. Czasami stosowano, choć rzadko, żywą paginę.

Od XI w. pojawiły się reklamanty, które miały ułatwić składanie książki. Polegało to

na tym, że powtarzano ostatnie wyrazy na kolejnej karcie. Charakterystyczne dla

kodeksu było pisanie po obu stronach karty. Z tym wiążą się palimpsesty.

W kodeksie bardzo rozwinęła się sztuka zdobnictwa – iluminatorstwo.

Ozdabiano nie tylko ilustracjami, a także zdobiono marginesy, podkreślano istotne

fragmenty tekstu (rubrykator), czasem barwiona była cała karta, czasem do pisania

używano złota (np. Księga z Kels).

Średniowiecze wykształciło kilka typów opraw: mnisza, sakwowa, libri

catenati – oprawa łańcuchowa, księgi przytwierdzano do półek w regałach i

pulpitów łańcuchami.

Biblioteki istniały w klasztorach, przy kościołach, później na dworach

panujących i przy szkołach, z czasem również istniały księgozbiory prywatne.

Pierwsze biblioteki datuje się na V-VI w. Święty Benedykt stworzył regułę dla

zgromadzenia klasztornego benedyktynów. W regule zawarł także obowiązek

studiowania ksiąg, a ponieważ zależało to od pracy kopistów i bibliotekarzy, reguła

określała także ich obowiązki.

Innym ważnym środowiskiem książki byli mnisi z klasztorów irlandzkich.

Chrystianizację Irlandii rozpoczął w V w. n.e. święty Patryk. Podstawą działalności

ewangelizacyjnej był księga. Pierwsze kodeksy trafiły do Irlandii dzięki

misjonarzom, np. z Rzymu. Na tych wzorcach Irlandczycy, mnisi z wyspy, podjęli

działalność

ewangelizacyjną

Wyspach

Brytyjskich

kontynencie,

upowszechniając swoją sztukę. Główne skryptoria: Bandor, Ardah. W tych

skryptoriach klasztornych, oprócz literatury religijnej, przepisywano także dzieła

antyczne. Zabytki: Księga z Kels, jedna z najbogatszych w zdobienia i iluminacje,

powstała ok. 800 r., przechowywana obecnie w Dublinie. W trakcie działalności

misyjnej w Europie założyli wiele klasztorów, przy których tworzyli skryptoria.

Zasłużyli się więc dla upowszechniania kultury książek, np. św. Kolumban.

Inne klasztory, które zasłużyły się dla kultury książki, to klasztor Vivarium,

założony w 540 r. przez Kasjodora, dworzanina króla Teodoryka (Italia). Dużą rolę

przywiązywano do życia masowego mnichów, więc w regule, Institutiones,

podkreślił, że służba Bogu to też studiowanie ksiąg oraz ich wytwarzanie, przy czym

wskazywał, że należy studiować też literaturę świecką, oprócz religijnej łacińskiej i

greckiej. Sam był bardzo wykształcony, był historykiem, dbał więc, aby skryptorium

było miejscem, w którym edycja tekstu jest poprawna, należało dotrzeć do

(pierwowzoru).

Kolejną ważna osobą jest biskup Izydor z Sewilli (VI-VII w.). Musiał posiadać

ogromną bibliotekę, ponieważ dysponował dużą wiedzą na temat bibliotek i

książek, bibliograficzną, o czym świadczą jego dzieła, np. rękopis Etymologie, o

charakterze encyklopedycznym, zawierający wiele informacji bibliologicznych.

Z czasem księgozbiorów powstawało coraz więcej. W bibliotekach

klasztornych starano się gromadzić także literaturę świecką. Początkowo dostępne

były tylko dla mnichów, w późnym średniowieczu pozwalano korzystać innym, np.

skandynawska biblioteka klasztoru San Dalen. O częstszym wykorzystywaniu ksiąg

klasztornych świadczą źródła oraz jeden z pierwszych katalogów centralnych,

stworzony w XIII w. w Anglii, zawierający opisy dzieł klasztorów franciszkańskich.

W przeciągu wieków zmieniały się źródła gromadzenia. Podstawowym

pozostawało skryptorium. Z czasem doszły do tego darowizny, tj. dotacje i legaty.

Dokumenty darowizn, inwentarze są podstawowym źródłem wiedzy o gromadzeniu

księgozbioru, kulturze książki i jej uczestnikach. Sam kodeks jest także takim

źródłem poprzez świadectwa odbioru czytelniczego, np. marginalia – zapiski na

marginesach. Są źródłem również recepcji księgi, odnoszą się do faktów

historycznych, zjawisk. Liczebność zbiorów; były o wiele mniejsze niż w świecie

arabskim – od kilkudziesięciu do kilkuset woluminów. W klasztorach, mimo ich

kontemplacyjnego charakteru, zachowało się stosunkowo dużo odpisów literatury

świeckiej, m.in. antycznej, więc były źródłem studiów w renesansie.

Biblioteki klasztorne, zgodnie z regułami, miały standardowy sposób

organizacji. Zawsze księgozbiór miał wydzielony lokal z osobnym wejściem.

Księgozbiór był połączony ze skryptorium, służącym też jako czytelnia. Księgi

rozkładano na pulpitach. Książki przechowywano w szafach bibliotecznych,

sporządzano

kasety

drewniane

(klasztor

paulinów

Skałce).

Często

przytwierdzano księgi do półek lub pulpitów łańcuchami (oprawa łańcuchowa,

cartenata). Zakres tematyczny obejmował pismo teologiczne (Pismo Święte i

komentarze, pisma ojców kościoła), pisma świeckie – naukowe i literatura piękna.

W wielu bibliotekach był dział prohibitów, ksiąg zakazanych. Sposób narastania

zbiorów to praca skryptorium, dary – legaty, spadki mnichów i osób spoza

zgromadzenia. Sposób opracowania to zazwyczaj inwentarz. Inwentarze ksiąg miały

dwa rodzaje: sporządzane przy okazji, np. wizytacji, książki są tylko częścią

majątku; w bibliotekach Europy Zachodniej sporządzano wcześniej inwentarze

biblioteczne, w których spisywano księgi. Istniała osoba zajmująca się

prowadzeniem biblioteki, nazywana zwyczajowo librariusem. Czasem wiązało się

to z zarządzaniem skryptorium – scriptorarius. Rzadziej funkcje te były oddzielne.

Wykorzystanie księgozbioru – siłą rzeczy książki dostępne były dla mnichów. Stopień

ich wykorzystania był różny w różnych zgromadzeniach (u benedyktynów

wymieniano książki raz do roku).

Książki średniowieczna w Polsce

W średniowieczu historia książki pojawia się w Polsce. Początkowo książka

była dobrem importowanym. Pojawienie się piśmienności, więc i kodeksów, wiąże

się z przyjęciem chrztu w 966 r. Pismo, wraz z przyjęciem chrztu i tworzeniem się

państwa, było niezbędne w działalności misyjnej, liturgii, administracji kościelnej i

świeckiej. Do Polski przybywali też ludzie związani z książką.

Pierwszy okres obejmuje X-XII w., gdy pismo dopiero się utrwala. Później

pojawiają się polscy pisarze, intelektualiści, historiografowie, gromadzący własne

księgozbiory już z polskimi książkami. Byli związani z duchowieństwem, potem

dworem. Dopiero od XIV-XV w. umiejętność czytania, pisania, wykorzystywania i

gromadzenia książki rozszerza się na inne warstwy społeczne (szlachta, bogate

mieszczaństwo).

Forma polskiego kodeksu nie odbiegała od wzorców zachodnich. Stosowano

pismo gotyckie. Pierwsze kodeksy były do Polski przywożone, tworząc standard dla

polskich kopistów. Pierwsze zabytki to, m.in. Kodeks Gertrudy, który przez pewien

czas znajdował się w Polsce. Kodeks sporządzono w X w. W 1013 r. został

przywieziony do Polski przez żonę Mieszka II, Rychezę, jako część posagu. Później

drogą spadku dotarł do Gertrudy i razem z nią wyjechał z Polski. W końcu trafił do

Niemiec. Innym zabytkiem jest Ewangeliarz Gnieźnieński. Pochodzi z XI w.

Pochodził ze skryptorium czeskiego. Podobnie czeską szkołę iluminatorską

reprezentuje Kodeks Złoty Pułtuski (XI w.), pisany złotem, bogato iluminowany.

Został przywieziony do Polski przez Judytę, żonę Władysława Hermana.

Innymi zabytkami są początki kronikarstwa w Polsce: z XI w. pochodzi

Rocznik świętokrzyski dawny zawierający marginalia, notki kronikarskie, autorstwo

których przypisuje się Jakubowi ze śmina; Kronika Galla Anonima z XII w.; Rocznik

kapitulny krakowski z XIII w.; Kronika z XIII w. biskupa krakowskiego Wincentego

Kadłubka. Ten okres średniowiecznego kronikarstwa polskiego zamyka Kronika Jana

Długosza z XV w.

Najstarsze zabytki języka polskiego to bulla papieża Innocentego I z 1136 r.

zawierająca kilkaset polskich nazw osobowych i miejscowości. Inny zabytek to

Księga henrykowska, będąca kroniką zakonu cystersów mieszczącego się w

Henrykowie na Śląsku, spisana na przełomie XIII i XIV wieku, zawierająca zdanie w

języku polskim (Daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj!). Zabytki te pokazują

kształtowanie się języka polskiego i zastosowanie go w piśmiennictwie. Proces ten

pokazują Kazania świętokrzyskie, zawierające dłuższe teksty w języku polskim,

datowane na XIV w. Prof. Brückner odnalazł je w oprawie XV-wiecznego kodeksu (w

oprawie pergaminowej usztywnianej makulaturą). Z przełomu XIV i XV w. pochodzi

Psałterz floriański zawierający psalmy po łacinie, polsku i rusku. Nazwa pochodzi

od tego, że był przechowywany w klasztorze św. Floriana w Lintzu (Niemcy).

Sporządzony w Krakowie dla królowej Jadwigi; obecnie w Bibliotece Narodowej. Z

XV w. pochodzi Biblia królowej Zofii, sporządzona dla czwartej żony Władysława

Jagiełły, z której pozostały tylko pojedyncze kartki.

Ośrodki książki to dwory piastowskie we wczesnym średniowieczu, klasztory,

biskupstwa, a później, od XIII w., księgozbiory prywatne, m.in. książąt polskich.

Inne księgozbiory posiadały szkoły parafialne, Akademia Krakowska to XIV w.

Najważniejszymi ośrodkami książki były klasztory, zwłaszcza benedyktyńskie, dość

często lokowane w Polsce od XI w., m.in. w Tyńcu, na Łysej Górze. Klasztory

cystersów lokowano w Polsce od XII w., m.in. Henryków, Wąchock, Mogiła, Rudy,

Paradyż. Później pojawili się franciszkanie. Trudno powiedzieć coś o tym

księgozbiorach, ponieważ były rabowane, niszczone, siedziby klasztorów się

przenosiły. Można wnioskować ze źródeł, że duża liczba skryptoriów była obecna od

XIII w. Zakres tematyczny nie różnił się od księgozbiorów zachodnich. Trudno

powiedzieć cokolwiek o ich wielkości. Na pewno biblioteki posiadały do

kilkudziesięciu tomów, może więcej.

Oprócz bibliotek klasztornych dużą rolę miały biblioteki kościelne. Istnieją

źródła mówiące, że dosyć dobrze zaopatrzona była Biblioteka Kapitulna w Gnieźnie

w XI w.; kapituła krakowska też miała bibliotekę. Istnieją dwa spisy dotyczące

historii książek. Pierwsze z 1101 r. dotyczył przedmiotów znajdujących się w

skarbcu katedry. Spis odnotowywał trzy kodeksy liturgiczne. Drugi spis z 1110

wymienia 52 tytuły, wśród nich księgi liturgiczne, dzieła prawnicze, podręczniki

szkolne. Nie są to inwentarze biblioteczne, raczej majątkowe. Tak samo musiały

istnieć biblioteki przy kolegiatach, ponieważ musiały one prowadzić szkoły.

Biblioteki parafialne też mogły mieć biblioteki od XIII w. (statuty synodalne tego

nakazywały), ale dopiero w XV w. są konkretne informacje dotyczące bibliotek

parafialnych w Krakowie i Gdańsku o ponad stu tomach (dla porównania parafia

spod Częstochowy w 1421 r. miała 36 pozycji).

Ważnym wydarzeniem w historii książki polskiej było powstanie Akademii

Krakowskiej w 1364 r., ponieważ powstało środowisko, dla którego książka była

podstawą. Poszerzał się krąg odbiorców książki w Polsce. Akademia Krakowska

miała Bibliotekę Jagiellońską. Jej zbiory stanowią odzwierciedlenie zainteresowań

środowiska akademickiego oraz spoza niego, ponieważ jej zbiory narastały także

dzięki osobom prywatnym. Rozwój datuje się po 1400 r., w momencie odnowienia

Akademii. W pierwszym okresie księgozbiory powstawały przy kolegiach.

Najzasobniejszym był księgozbiór Collegium Maius, na które składały się wydziały

teologiczne i humanistyczne. Od tego księgozbioru datuje się początek biblioteki

jako jednego księgozbioru dla całego uniwersytetu. Od XVI w. pełnił rolę

księgozbioru centralnego. W XVIII w, wszystkie księgozbiory połączono. Biblioteka

Jagiellońska stanowi źródło wiedzy o organizacji bibliotek. Z archiwaliów wynika,

że od 1429 r. księgozbiór Collegium Maius miał dwóch kustoszy, którzy zajmowali

się jego gromadzeniem, opracowaniem i udostępnianiem. Prawo uniwersyteckie

kładło nacisk, aby książki wypożyczać tylko członkom korporacji, ale wypożyczano

je też poza uniwersytet osobom godnym zaufania. Ważną rolę pełniło skryptorium.

XIV w. to w Polsce rozwój skryptoriów, a co za tym idzie warsztatów

iluminatorskich i introligatorskich. Rozkwit wytwórczości książki to XV w., choć i po

wynalezieniu druku w sferach intelektualnych przez długi czas gromadzono i

ozdabiano kodeksy rękopiśmienne. Robili to np. włoscy Medyceusze, polski biskup

Erazm Ciołek. To przywiązanie do rękopisów w Polsce trwało do lat 30. XVI w.

Skryptoria działały przy klasztorach, uniwersytecie, w większych miastach, gdzie

czytano. Podobnie było z warsztatami iluminatorskimi i introligatorskimi.

Kopiowanie i zdobienie ksiąg – przez cały czas korzystano z wzorów francuskich,

włoskich, niemieckich, czeskich. W I poł. XVI w. niektórzy autorzy dopatrują się

polskich cech iluminatorstwa w działalności warsztatów Lwowa, Krakowa,

Poznania, Płocka, np. Stanisław Samostrzelnik.

Te warsztaty korzystały z popytu czytelników – duchownych, nauczycieli,

szlachty, bogatego mieszczaństwa i okazjonalnie książek luksusowych. W Polsce w

okresie rękopiśmiennym tę grupę tworzyli hierarchowie kościoła, np. biskupi,

którzy łączyli często pozycję w kościele z ważną pozycją państwową: zarządzali

państwem, pełnili obowiązki dyplomatyczne, zdobywali wykształcenie na

uniwersytetach w zachodniej Europie, np. Erazm Ciołek, Zbigniew Oleśnicki; uczeni

XV w.: Jan Długosz, Paweł Włodkowic. Wielkość ich księgozbiorów prywatnych to

kilkadziesiąt do stu i więcej tomów.

Książka w renesansie

Odrodzenie jako epoka to nawrót do antyku, zainteresowanie jego

dorobkiem literackim i naukowym, co pociągało za sobą zainteresowanie książką.

kres

odrodzenia

czas

wielkich

księgozbiorów

prywatnych.

też

urzeczywistnienie idei bibliotek publicznych.

Znakomite księgozbiory prywatne posiadali bibliofile włoscy, np. Petrarka

(XIV w.), fragmenty jego księgozbioru znalazły się w XV-XVI w. w bibliotece

królewskiej we Francji; także władcy, książęta włoscy, posiadający środki

finansowe, np. w Rzymie dwór papieski Mikołaja V, którego księgozbiór dał

początek Bibliotece Watykańskiej. Te księgozbiory miały charakter uniwersalny, z

nastawieniem na teksty antyczne. W okresie istniał osoby przeszukujące zbiory na

zlecenie, szukające tekstów antycznych, np. utworów Cycerona, Wergiliusza,

Tacyta, Petroniusza.

Z bibliotek książęcych warto pamiętać o kolekcjach Medyceuszy. Pierwszą

taką biblioteką, powołaną do życia przez Cosimi de Medici, była biblioteka

Marcjana. Druga, biblioteka Laurencjana, założona została nakładem Wergiliusza

Wielkiego Medyceusza. Miały charakter publiczny, wspierały pracę naukową

Akademii we Florencji (wydział neoplatoński), były bogate w rękopisy iluminowane.

To charakterystyczne, że we Florencji drukarstwo pojawiło się dosyć późno, nie był

on ceniony, ponieważ florenckie rękopisy były perfekcyjnie wykonane i zdobione.

Początki drukarstwa

Wynalazek druku jest jedną z najważniejszych cezur historii książki, choć to

pojęcie mylące. Dzieło Gutenberga jest tylko udanym zwieńczeniem procesu. Jego

istota polegała na tym, że w dobie humanizmu, wraz z rozwojem życia naukowego,

wzrastała liczba osób, które szukały książek. Klasyczna technologia kopiowania

ręcznego nie mogła zaspokoić tego zainteresowania, więc od dawna myślano o

technologii mechanicznego powielania tekstu. W Europie początkowo starano się

wykorzystać technologię drzeworytu. Wyryty w klocku drewna tekst dało się

wielokrotnie powielać. W ten sposób powstała książka blokowa (ksylograficzna).

Technologia książki ksylograficznej była stosowana w Europie w pierwszym 30-leciu

XV w. Najwięcej zabytków pochodzi z Holandii. Charakterystyczna jest również

tematyka: karty, prognostyki, awiza (zbiory informacji), literatura dewocyjna,

emblemata (obrazek i utwór literacki, zazwyczaj wiersz). Ale stosowanie tej

technologii nie rozwiązywało problemu popytu. Powielenie tekstu wymagało

odpowiedniej płyty. Płyta ta mogła wyprodukować tylko jeden tekst. Płyty i klocki

szybko się zużywały. Z tego powodu na początku XV w. zaczęto myśleć o ruchomej

czcionce.

Ruchoma czcionka umożliwia składanie wielu tekstów, bo jednej literze

odpowiada jedna czcionka. Zazwyczaj ich produkcją zajmowali się złotnicy. Pierwsi

wynalazcy czcionki to: holender Laurens Janszon Coster, czech Prokop Waltfoger.

Jako wynalazcę czcionki uznaje się Johanna Gutenberga z Moguncji. Opracował:

•

technologię

wytwarzania

czcionek,

umożliwiającą

ich

wielokrotne

odlewanie,

•

skład stopu, który nadawał im odpowiednią twardość,

•

skład farby drukarskiej, odpowiedni do powielania tekstu,

•

technologię prasy drukarskiej,

•

technologię składania czcionek w teksty i ich odciskania,

Wydrukował w stosunkowo dużym nakładzie dzieło o dużej objętości, Biblię.

przyjmuje się, że jego technologia była gotowa ok. 1440 r. Sposób, w jaki doszedł

do tego osiągnięcia, jest niejasny. Trudno powiedzieć, czy znane nam druki są

najwcześniejsze.

Druki:

dwutomowa

Biblia

(1452-1455)

prawie

200

egzemplarzach. Do dzisiejszych czasów zachowało się ponad 40 egzemplarzy, jeden

z nich znajduje się w Pelplinie.

Pierwsze produktu drukarskie ustaliły na dłuższy czas formę druku. Były

maksymalnie zbliżone pod względem kompozycji, sposobu druku do formy kodeksu

rękopiśmiennego (dwie kolumny, rubrykowanie, puste miejsca na inicjały, incipit,

explicit, kolofon). Dlatego pierwsze wytwory drukarskie nazywane są inkunabułami.

Wszystkie druki wydane do 1500 r. to inkunabuły. Nawet sposób ich opracowania

jest inny niż opracowanie starych druków.

Stare druki są odmienne od inkunabułów, ponieważ nabierają cechy

wynikające z zastosowania typografii. Pojawia się zdobniczy inicjał drukowany,

drukowane ilustracje (drzeworyt, miedzioryt i inne), karta tytułowa, paginacja.

Starymi drukami nazywamy druki wydane między 1500 a 1800 r. Później zmienia się

technologia produkcji z manufakturowej na maszynową. Książki XIX w. mają bardzo

zakwaszony papier, więc też powinny być chronione.

Słowo druk pochodzi od niemieckiego drücken - odciskać. Warsztaty

drukarskie nazywa się też tłoczniami lub oficynami drukarskimi.

Gutenberg przybył do Moguncji już ze swoją technologią. Miał wspólnika,

nakładcę, finansującego druk Biblii, Johanna Fusta. Nie mogli się oni porozumieć,

więc Fust zajął warsztat Gutenberga. Postanowił dalej prowadzić przedsiębiorstwo

w spółce z drukarzem Peterem Schoferem. Ich pierwszy wspólny druk ukazał się w

1457 r.

Początkowo technologia była objęta tajemnicą. W 1460 r. Moguncja została

zajęta i splądrowana, i uczniowie Gutenberga i Schofera zaczęli otwierać warsztaty

w innych miastach. Rozpoczęła się ekspansja druku na Niemcy (początkowo miasta

nad Renem i środkowych Niemiec) i Europę (Szwajcaria, Włochy). We Włoszech

pierwsza drukarnia powstała w 1465 r. Założyli ją uczniowie Schofera w klasztorze

Subiaco pod Rzymem, a potem w Rzymie. Ten fakt miał ogromne znaczenie. W tym

czasie Włochy były bardzo ważnym ośrodkiem książki, np. Wenecja, dokąd zwożono

rękopisy znalezione w dawnej Grecji. Wenecja stała się miejscem, w którym

drukarstwo rozwinęło się na wielką skalę. Pierwszą drukarnię w Wenecji założyli

Niemcy. Także tam działała oficyna, która odgrywała największą rolę w

kształtowaniu się sztuki drukarskiej, Aldusa Manucjusza. To Manucjusz, a wcześniej

francuz Nicolas Jenson, opracowali kroje czcionek, niezależne od wzorów pism

kodeksów rękopiśmiennych. Manucjusz upowszechnił kartę tytułową, obyczaj

sygnowania utworów sygnetem drukarskim. Stworzył też wzorzec oficyny

drukarskiej

powielany

całej

Europie.

Manucjusz,

jako

humanista,

wyspecjalizował się w edycjach tekstów antycznych. Były to edycje o charakterze

naukowym, w których poprzez komentarz i pracę redakcyjną starano się wydawać

teksty zbliżone do oryginałów. Z tego względu oficyna, oprócz drukarzy, skupiała

uczonych z różnych dziedzin nauki (komentatorzy, redaktorzy, tłumacze). Takie

oficyny dbały o właściwy poziom edytorski w sensie technicznym, np. ilustracje.

Stąd zatrudniano najwybitniejszych artystów.

Ten model upowszechnił się we Włoszech; Szwajcarii, oficyna Frobenów w

Bazylei; Niemczech, II poł. XV w. oficyna Antona Hobergera w Norymberdze, jedna

z największych oficyn w środkowej Europie, ponad 200 tytułów (Kronika świata

Hartmana Schedla, 1493 r.). Z czasem, od lat 70. XV w. pojawiły się drukarnie w

innych krajach. Funkcjonowali też drukarze wędrowni, którzy poszukując

odpowiedniego miejsca (zbyt na książki), odwiedzali kolejne miasta. Drukarnie

powstawały dużych ośrodkach handlowych, zwłaszcza wyspecjalizowanych w

handlu książką, np. ośrodkach uniwersyteckich (choć z oporami ze względu na

system pecji; Paryż dość długo nie miał drukarni); ośrodkach kościelnych i

siedzibach biskupstw. W XV-XVI w. obecne były reformy kościelne, np. ustalano

teksty liturgiczne, więc drukarz, który dostał zlecenie od diecezji na księgi

liturgiczne, miał duży zysk. Bywało tak, że w dużych miastach niemieckich nie było

oficyn, a w biskupstwie Bambergu tak. W latach 70. XV w. powstały oficyny w

Niderlandach (Antwerpia), Anglii (Londyn), Francji (Lyon, Paryż 1476 r.; po

trzydziestu latach było 70 oficyn).

Najwybitniejsi drukarze tworzyli teksty naukowe, antyczne, ojców kościoła.

Mniejsze drukowały to, co znajdzie zbyt: podręczniki, np. podręcznik gramatyki

łacińskiej Donatus; literaturę dewocyjną; traktaty historiograficzne, geograficzne;

druki o charakterze informacyjnym, np. awiza, wiadomości, które dały początek

późniejszym

periodykom;

druki

jarmarczne,

listy

odpustowe,

literaturę

sowizdrzalską. Druki te nie miały zazwyczaj większej objętości.

Istniał też krąg elitarny: uczeni, intelektualiści, sfery dworskie.

Upowszechnienie druku spowodowało w całej Europie rozszerzenie się kręgów

odbiorców książki, co łączyło się z upowszechnieniem tekstów w językach

narodowych. Wynalazek druku zakończył z czasem erę książki rękopiśmiennej i

skryptoriów. Poprzez spadek ceny, zmieniły się księgozbiory - bardziej liczne,

książka jest dostępniejsza (warsztaty drukarskie, rozbudowa sieci księgarskiej).

Samo drukarstwo przechodziło ewolucję. Do końca XV w. zanikli drukarze

wędrowni. Organizacja oficyn wydawniczych też się zmieniała. Początkowo drukarz

był też wydawcą i księgarzem, z czasem te funkcje się wyspecjalizowały -

wydawcy, nakładcy, księgarze hurtowi i detaliczni.

Drukarstwo w Polsce w XVI w.

Drukarstwo w Polsce było dosyć słabo rozwinięte. W XVI w. wynikało to z

tego, że stałych oficyn było dość mało, skupione były tylko w kilku ośrodkach

(Kraków). Produkcja wydawnicza nie była imponująca. Obrazem słabości

drukarstwa jest fakt, że w księgozbiorach prywatnych dominuje książka wydana

poza granicami Polski. Na ten stan rzeczy wpływały różne czynniki: słabość miast i

mieszczaństwa, wąski krąg odbiorców tekstów, stosunkowo mała samodzielność

oficyn drukarskich, z których wiele mogło funkcjonować tylko dzięki przywilejom

od władz świeckich lub kościelnych. Jednak najważniejsze dzieła literatury i nauki

polskiej zostały wydane w Polsce.

Pierwsi drukarze, którzy pojawili się w Polsce w końcu XV w., byli

drukarzami wędrownymi (Elyan, Straube, Baumgarten). Na początku XVI w.

pojawiły się pierwsze stałe oficyny. Takim ośrodkiem drukarstwa stał się Kraków,

ponieważ był dużym ośrodkiem handlowym, siedzibą dworu królewskiego i

Akademii Krakowskiej.

Początek stałego drukarstwa to 1503 r. Wiąże się to z inicjatywą Jana

Hallera, który był właścicielem oficyny drukarskiej, prowadzonej przez Kaspra

Hochfedera. Sam Haller nie był zawodowym drukarzem, a kupcem, finansistą,

nakładcą. Haller miał duży zmysł kupiecki i kontakty, dzięki którym zapewnił sobie

monopol na działalność wydawniczą w Krakowie. Taką pozycję drukarze starali się

uzyskać poprzez przywileje na wyłączność wydawania typów druków lub tytułów.

Repertuar wydawniczy Hallera był standardowy: druki liturgiczne, literatura

świecka, także na użytek Akademii. Ta sytuacja nie sprzyjała rozwojowi drukarstwa

w Krakowie. Pozycję Hallera próbowało przełamać kilku drukarzy: Florian Ungler,

który jako jeden z pierwszych wydawał druki w języku polskim, Raj duszny Biernata

z Lublina; Hieronim Wietor, którego oficyna po przełamaniu monopolu Hallera

zdystansowała wszystkie inne krakowskie drukarnie.

Wietor był doświadczonym typografem, pracował wcześniej w Wiedniu

(przez jakiś czas działały obie oficyny). Dzięki kontaktom wiedeńskim miał dostęp

do najnowszych osiągnięć typografii. Należał do drukarzy humanistycznych,

ponieważ przez swoje wydawnictwa starał się upowszechniać literaturę

humanistyczną, np. traktat Erazma z Roterdamu. Wydawał po łacinie, polsku, w

grece i po hebrajsku (dla katedry hebraistyki Akademii Krakowskiej). W porównaniu

z innymi oficynami, drukarnia Wietora wyróżniała się nie tylko wielkością

nakładów, ale także jakością druków. Wietor nie był pierwszym drukarzem, który

starał się wyjść poza RP (eksport na Węgry).

Wcześniej, pod koniec XV w. do Krakowa przyjechał drukarz wędrowny,

Szwajpolt Fiol. Drukarz ten znalazł się w Krakowie z inicjatywy rodziny Turzonów,

rodziny kupieckiej o znaczeniu na skalę europejską. Zlecili mu zaopatrywanie

terenów wschodnich w druki prawosławne dla liturgii. Fiol miał doświadczenia z

terenu Bałkanów. Ze względu na protest władz kościelnych inicjatywa ta szybko

upadła.

Oficyna Wietora stanowi przykład oficyny o charakterze rodzinnym. Po

śmierci Wietora firmą kierowała jego żona, która wyszła za mąż za Łazarza

Andrysowicza, który zajął się oficyną. Jego syn kontynuował działalność,

przyjmując imię Jan Januszowski. Za jego działalności oficyna stała się najlepszą w

tamtych czasach. Był autorem projektu czcionki przystosowanej do drukowania w

języku polskim. Pracował też nad ortografią polską, traktat Nowy karakter polski.

Miał status drukarza nadwornego. Za swoje zasługi dla państwa został nobilitowany.

Inne oficyny, które wyróżniały się wielkością nakładu i poziomem edytorskim

druków: Szanferbergów, Zibeneiherów. W sumie jednak działalność w I poł. XVI w.,

w porównaniu ze znaczeniem kraju, była na tle europejskim raczej nikła. Ta słaba

pozycja drukarstwa wynikała z tego, że oprócz Krakowa nie rozwijały się ośrodki

prowincjonalne. W Poznaniu nie było stałej drukarni do lat 70. XVI w. Sieć

drukarska nie istniała, ponieważ mieszczaństwo i ośrodki miejskie były słabe,

szkolnictwo

nierozwinięte,

oferta

wydawnicza

drukarni

polskich

niewystarczająca. Istniała konkurencja w postaci firm zachodnich, zwłaszcza

niemieckich, szwajcarskich, włoskich. Powodem była też niechęć autorów, np.

kardynał Hozjusz, Marcin Kromer. Na zachodzie było taniej, a druki miały wyższy

poziom edytorski. Stanisław Hozjusz chciał wydać Confessio w oficynie

Zibeneiherów, ale korekta obejmowała ponad 400 błędów. Innym powodem były

względy cenzuralne, zwłaszcza po wystąpieniu Lutra. W dodatku oficyny działające

na terytorium RP nie chciały drukować na własny koszt, a na koszt autora. Polscy

autorzy publikowali najczęściej:

•

w I poł. XVI w. w oficynie Melchiora Lottera w Lipsku. Drukarz ten wydawał

m.in. druki liturgiczne na zlecenie diecezji poznańskiej. Lotter był propagatorem

tekstów Lutra, ale jednocześnie publikował teksty kontrreformacyjne, np. księdza

Wróbla z Poznania. Po 1520 r. obowiązywały edykty antyluterańskie w Polsce.

•

w II poł. XVI w. w oficynie Mateinusa Hoinusa w Kolonii. Kolonia była

ośrodkiem wydawniczym katolickim, więc ukazywało się tam wiele pozycji autorów

polskich: Hozjusza, Kromera, Sokołowskiego.

•

w oficynie Johanna Frobena w Szwajcarii (1491-1527), która była jedną z

najznamienitszych oficyn europejskich przełomu XV i XVI w. Froben, tak jak

Manucjusz, odegrał rolę w wykształceniu się cech starych druków. Współpracował z

wieloma uczonymi, np. Erazmem z Roterdamu.

•

w oficynie Johanna Opalinusa w Bazylei (1536-1679).

O słabości polskiego drukarstwa świadczy niski eksport. W XVI w. powstawały

oprócz drukarni księgarni, targi książki - Lipsk, Frankfurt, Wittenberga, Paryż,

Wenecja. W tej ogólnoeuropejskiej wymianie udział książek z Polski był znikomy (0,

2%).

Struktura oficyn drukarskich w Polsce była podobna do europejskich:

drukarze działający jako rękodzielnicy; drukarze na zlecenie nakładców; drukarze

będący jednocześnie nakładcami i księgarzami.

Drukarstwo a reformacja

Ważnym wydarzeniem był wybuch reformacji, a właściwie wystąpienie

Marcina Lutra. To właśnie drukarze, którzy zaczęli wydawać teksty Lutra,

uzmysłowili wszystkim, jak ważnym narzędziem propagandowym może stać się

druk. Przeciętny nakłada przed wystąpieniem Lutra wynosił 300 egzemplarzy, po

nim nakład niektórych druków zaczął sięgać 5 tys. egzemplarzy, np. tekst Lutra z

1520 r. Odezwa do chrześcijańskiego rycerstwa narodu niemieckiego (Lotter, 4 tys.

egzemplarzy). To zjawisko spowodowało, że stałe oficyny zaczęły powstawać

masowo. Oficyny działały na zlecenie poszczególnych odłamów religijnych (oficyny

różnowiercze). Kościół zareagował wzmożeniem oferty wydawniczej, ale i

cenzuralnej, zwłaszcza po Soborze Trydenckim. Na Soborze Trydenckim

postanowiono walczyć z protestantami, także słowem drukowanym. Od tego

momentu datuje się znaczny wzrost katolickich wydawnictw. Walka religijna, która

w istocie nie dotyczyła tylko prymatu papieża, ale także interpretacji Pisma

Świętego, musiała się oprzeć na językach narodowych, więc wybuch reformacji

wiąże się też ze wzrostem publikacji w językach narodowych, co też wpłynęło na

rozwój drukarstwa.

Także w Polsce i na terenach zależnych powstawały oficyny różnowiercze,

np. w Prusach Książęcych wydawano teksty luterańskie po łacinie, niemiecku i

polsku. Właściwie każdy odłam religijny starał się uruchomić swoje oficyny, np.

kalwini Brześciu Litewskim Radziwiłów, Łosku, Grodzisku, Lesznie; bracia polscy w

Rakowie. Te oficyny różnowiercze obejmowały również prawosławie: Kijów, Ławna,

Ostroróg. Oficyny te działały często w miejscowościach prywatnych i miały dzięki

temu ochronę. Drukowały literaturę teologiczną i religijną polemiczną, ale także

literaturę świecką, np. traktaty polityczne. Był to sposób na ominięcie cenzury, np.

O naprawie Rzeczpospolitej Frycza Modrzewskiego wyszło w oficynie łoskiej.

Poszerzało to krąg odbiorców czytelnictwa. Oficyny różnowiercze wzbogaciły ruch

wydawniczy na terenie RP.

Biblioteki w okresie odrodzenia

W przypadku najważniejszych bibliofilów druk powoli wkraczał do ich

księgozbiorów do lat 30. XVI w. Nie zmienia to faktu, że w XVI w. obserwuje się

rozwój księgozbiorów prywatnych, a gromadzenie kolekcji staje się normą i modą

wśród wyższych warstw społecznych. Struktura księgozbiorów pozostaje podobna.

Mamy biblioteki instytucjonalne i księgozbiory prywatne. Biblioteki instytucjonalne:

kościelne, klasztorne; świeckie królewskie, narodowe (Francja), szkolne szkół

wyższych, średnich, podstawowych. Wskutek reformacji struktura biblioteczna się

zmienia. Pojawiają się bogate biblioteki miejskie rad miejskich. W Niemczech

wskutek reformacji przeprowadzono sekularyzację dóbr kościelnych i książki z nich

trafiały do osób prywatnych, szkół i bibliotek miejskich.

Z czasem książka drukowana znalazła swoje miejsce w księgozbiorach, więc

II poł., XVI w. jest okresem wzrostu liczby gromadzonych książek. Biblioteki liczą

kilkadziesiąt tysięcy tomów. Miało to wpływ na organizację księgozbiorów i

tworzenie katalogów, inwentarzy, umożliwiających korzystanie z tych zasobów. W

XVI w. zaczął się kształtować zawód bibliotekarza. W przypadku księgozbiorów

prywatnych też powstał obyczaj tworzenia bibliotek, które miały służyć umacnianiu

prestiżu ich właściciela poprzez lokal, ale przede wszystkim samą książkę, np.

superexlibris, znak własnościowy, znak właściciela książki wyciskany na oprawie

skórzanej.

Ważniejsze biblioteki instytucjonalne to:

•

biblioteka królewska w Hiszpanii w Escorialu, pałacu królewskim,

zorganizowana przez króla Filipa II u schyłku XVI w. Zawierała ok. 18 tys. tomów,

szczególnie cennych zdobionych, iluminowanych rękopisów. Księgozbiór o

charakterze humanistycznym.

•

biblioteka cesarska w Wiedniu, założona przez Maksymiliana I.

W bibliotekach królewskich można szukać początków zbiorów narodowych,

państwowych, centralnych. Pierwszym władcą, który w sposób planowany chciał

otworzyć centralną bibliotekę, był król Francji, Franciszek I, który nie tylko grabił

księgozbiory włoskie (pozostałości kolekcji Petrarki), ale także wydał w 1537 r.

edykt o egzemplarzu obowiązkowym, który zobowiązywał wydawców francuskich

do dostarczania egzemplarza każdego wydanego tytułu do Biblioteki Królewskiej.

Biblioteki w Polsce w okresie renesansu

XVI w. to w Polsce rozwój księgozbiorów instytucjonalnych i prywatnych.

Biblioteki kościelne i księgozbiory duchownych gromadziły kanon literatury

teologicznej;

bibliotekach

świeckich

występowała

również

literatura

prawnopolityczna, filozoficzna i historyczna. Liczba książek w księgozbiorach nie

była zbyt duża. W największych bibliotekach kilka tysięcy, ale zwykle od kilkuset

do kilkudziesięciu tomów (inwentarze bibliotek XVI w.).

Wśród księgozbiorów prywatnych warto pamiętać bibliotekę królewską

Zygmunta Augusta (opisana przez A. Kawecką-Gryczową). Była ona dosyć posażna,

liczyła ponad 4 tys. tomów. Księgozbiór ten charakteryzował się specyficznymi

oprawami: superexlibris królewski na księgach oprawnych w skórę. Był to

księgozbiór bardzo dobrze zorganizowany, posiadał swoich bibliotekarzy: Stanisław

Koszucki, Łukasz Górnicki (autor Dworzanina polskiego). Księgozbiór Zygmunta

Augusta, liczny i dobrze zorganizowany, jest świadectwem mody na książki w

sferach elitarnych RP. Wystarczy porównać tę bibliotekę z księgozbiorem Zygmunta

Starego – zawierał zaledwie 70 dzieł.

W kręgu elitarnych zbieraczy posiadających duże księgozbiory znaczną rolę

odgrywali duchowni, biskupi, tacy jak Erazm Ciołek (I poł. XVI w.), w którego

księgozbiorze, oprócz druków, przeważały rękopisy bogato iluminowane. W tym

samym okresie żył i działał biskup Jan Lubrański, nie tylko posiadacz cennej

biblioteki, ale także fundator Akademii Lubrańskich w Poznaniu. Jako jeden z

pierwszych superexlibris posiadał biskup, a później arcybiskup, Maciej Drzewicki.

Ważną osobą jest też Jan Łaski, kanclerz i prymas Polski, posiadacz książek i autor

zbioru praw, Statutu Łaskiego. Ta grupa to duchowni łączący wysoką pozycję w

hierarchi kościoła z działalnością polityczną, więc mieli mocny kontakt ze

środowiskami kulturalnymi, politycznymi i duchownymi całej Europy. Przykładem z

I poł. XVI w. może być biskup Piotr Tomicki, podkanclerz, reformator Akademii

Krakowskiej – wzbogacał jej księgozbiór, przekazując fragmenty własnego

księgozbioru, m.in. unikatowe druki hiszpańskie. Podobnie jest w księgozbiorze

Piotra Wolskiego.

Kolejną grupą bibliofilów są możnowładcy, tacy jak w I poł. XVI w. Krzysztof

Szydłowiecki, a w II poł. XVI w. hetmanowie Jan Tarnowski i Jan Zamoyski (twórca

Akademii Zamoyskiej wyposażonej w bibliotekę i drukarnię). W takich

księgozbiorach wiele tomów było bardzo cennymi rękopisami.

Do wzorów kręgu elitarnego nawiązywały najbogatsze rodziny kupieckie w

Polsce: krakowskich Becjuszów, Turzonów. Odmiennie do wspomnianych, dość

uniwersalnych

księgozbiorów,

odmienną

rolę

odgrywały

księgozbiory

specjalistyczne, w których dominowało piśmiennictwo specjalistyczne, np. lekarzy

krakowskich, Mikołaja Kopernika (obecnie część w bibliotekach w Szwecji),

uczonych Akademii Krakowskiej, np. pozostałości po bibliotece Macieja z

Miechowa, lekarza, geografa i historyka z I poł. XVI w., autora Kroniki polskiej i

Traktatu o obu Sarmacjach (wyd. w Krakowie); zdobył uznanie w Europie.

Obok tradycyjnych bibliotek kościoła katolickiego, w II poł. XVI w. pojawiły

się biblioteki instytucjonalne zakładane przy zborach i gminach różnowierczych,

np. Biblioteka Synodalna Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w Wilnie, która

powstała dzięki mecenatowi Radziwiłła Czarnego. Podobne biblioteki protestanckie

Radziwiłłowie zakładali w Birżach, Brześciu.

Biblioteki szkół wyższych, wraz z biblioteką Akademii Lubrańskiego (zał.

1519 r.), Akademii Zamoyskiej (zał. 1593 r., działająca od 1595 r.), Akademii

Wileńskiej (powst. dzięki jezuitom), wszystkie one miały doborowy księgozbiór

dostosowany do potrzeb; ale nie równały się z Biblioteką Akademii Krakowskiej.

W momencie, kiedy zakon jezuitów znalazł się w Polsce, zajął się rozwojem

szkolnictwa na poziomie średnim, tworząc tzw. kolegia (szkoły średnie). Ich sieć

powstawała od 1565 r. Biblioteki w działalności kolegiów jezuickich odgrywały

ważną rolę, a ich organizacja stała się wzorcowa dla innych szkół średnich, np.

pijarów. Na organizację składał się staranny dobór książek ze ściśle określonymi

kryteriami wyboru oraz określenie roli i zadań bibliotekarza.

Druga poł. XVI w. to liczniejszy udział szlachty w edukacji, docenianie roli

książki w życiu codziennym jako źródła wiedzy i rozrywki. Dużą rolę odgrywała

prestiżowa rola książki. O tym, że posiadanie książki stało się dla szlachty istotne,

świadczą również druki, które ukazywały się w Polsce na przełomie XVI i XVII w.,

zwłaszcza wydawnictwa, które określały pewien wzór życia, np. Jakuba Haura,

Anzelma Gostomskiego. Dzieła te, mając wiele wydań, propagowały konieczność

czytania, zbierania ksiąg.

Prócz kolegiów jezuickich w Polsce w II poł. XVI w. zaczęły tworzyć się szkoły

średnie o bardziej świeckim charakterze, tzw. protestanckie gimnazja

akademickie, fundowane i otwierane w miastach na północy Polski, np. w Elblągu,

a w II poł. XVI w. w Gdańsku i Toruniu. Gimnazjum w Toruniu miało bibliotekę,

działającą od 1574 r. Do jej organizacji zasługi wniósł Ulrich Schobert. Otworzyła

swoje podwoje nie tylko dla uczniów i nauczycieli, ale także mieszkańców miasta.

Charakter publiczny miała też biblioteka arian w Rakowie.

Książka w Polsce w XVI w. staje się bardzie dostępna dzięki drukowi i

rozwojowi szkół różnego typu, z uniwersalnymi lub fachowymi księgozbiorami lub

zbiorkami książek. Księgozbiory wykraczające poza standard europejski to w kręgu

książki w RP i na terytoriach zależnych księgozbiór księcia pruskiego Albrechta

Hohenzollerna w Prusach Książęcych. Część tego księgozbioru zachowała się i

znajduje się w Bibliotece Uniwersyteckiej w Toruniu pod nazwą Srebrna Biblioteka.

Książki mają wyjątkowo cenne oprawy pod względem bogactwa i artystycznym.

Książka barokowa

W baroku książka odzwierciedla prąd kulturowy i artystyczny epoki.

Charakteryzuje się rozmaitością form książki, czcionek, bogactwem ilustracji,

szerszym niż do tej pory wykorzystaniem techniki graficznej miedziorytu,

pojawieniem się nowych elementów książki, takich jak frontyspis – karta

poprzedzająca kartę tytułową, wykonana techniką miedziorytniczą, zawierająca

przede wszystkim przedstawienie ikonograficzne, w które wpisane są elementy

wydawnicze (imię, nazwisko autora, skrócony tytuł, czasem miejsce i rok wydania).

W XVII w. upowszechniają się nowe typy wydawnictw, m.in. książka i druki

emblematyczne, charakteryzujące się dominacją obrazu, ilustracji, gdzie tekst

albo jest integralnie związany z obrazem, albo stanowi jego mało znaczące

uzupełnienie, np. wierszyk. Karta tytułowa sztychowana to zazwyczaj miedzioryt,

zawierała wszystkie dane wydawnicze, była pięknie zdobiona. Same tytuły w

książce barokowej są bardzo charakterystyczne, rozbudowane, zawierające w sobie

często wiele zdań złożonych. Poszczególne fragmenty wyróżniano różnymi

rodzajami czcionki, dodatkowo stosując czcionkę czerwoną.

Książka drukowana XVII w. różni się znacząco od inkunabułów. Ma

wykształconą kartę tytułową zawierającą wszystkie dane wydawnicze. Wzbogacana

jest o tzw. literacką ramę wydawniczą: teksty poprzedzające tekst główny książki,

np. dedykacje, którymi autor lub wydawca odwdzięczał się lub uzyskiwał łaskę

mecenasa, umieszczane zaraz po karcie tytułowej; herb, wykonywany w Polsce

techniką drzeworytniczą; przedmowy wydawnicze kierowane do uniwersalnego lub

wybranego odbiorcy lub grupy, podpisywane przez autora, wydawcę, nakładcę lub

osobę polecającą książkę; różne utwory wierszowane poświęcone dziełu, autorowi,

mecenasowi lub skierowane do czytelnika; od II poł. XVI w. aprobatio cenzorskie

(polecenie cenzury), drukowany list od cenzora dopuszczający dzieło do druku;

żywa pagina; od lat 20-30. XVI w. numerowanie stron; niknie implicit i explixit;

kolofon powoli zanika, choć jeszcze w XVII w. można go znaleźć.

Cenzura w Polsce

W RP znaczenie cenzury wzrasta po wybuchu reformacji. Pojawiają się

edykty Zygmunta Starego wymierzone w rozpowszechnianie druków luterańskich.

Jest to cenzura na tle religijnym. Cenzurze religijnej towarzyszyła polityczna oraz

obyczajowa. Cenzura religijna była równie silna w przypadku ruchu wydawniczego

w przypadku kościoła katolickiego, jak i kościołów różnowierczych.

W organizacji mieszały się kompetencje cenzury kościelnej katolickiej i

Akademii Krakowskiej, której powierzyła obowiązki władza świecka. Skuteczność:

palenie, np. w Poznaniu, Krakowie w XVI w. Z drugiej strony to, co nominalnie

znajdowało się na indeksach ksiąg zakazanych, było w obiegu. Istniały dwa obiegi

tekstów: drukowany i równie popularny rękopiśmienny. Ich funkcjonowanie

równolegle było pochodną istnienia cenzury, ale także stanu drukarstwa. To nie

tylko cenzura kościelna, świecka, czy autocenzura, ale także obyczajowa, np.

bestseller XVII w., książka Nekandy Trepki Liber plebeanorum lub chamorum,

odnosząca się do pochodzenia niektórych rodów magnackich, nie była wydana

drukiem, ale zachowało się wiele kopii rękopiśmiennych.

Na sytuację książki wpływała też ogólnoeuropejska sytuacja polityczna.

Drukarstwo rozpowszechniło się w Europie dzięki drukarzom niemieckim. Przez cały

XVI w. Niemcy odgrywały centralną rolę. Wiek XVII przyniósł znaczące zmiany

wynikające z upadku Niemiec, który był skutkiem wojny trzydziestoletniej. W

efekcie wojny trzydziestoletniej silniejszą pozycję zdobyły ośrodki wydawnicze w

Niderlandach i Włoszech. W Niderlandach pojawiły się stałe periodyki, gazety i

firmy, których działalność obejmowała praktycznie całą Europę, np. oficyna

Elzewirów w Lejdzie i Amsterdamie. Firma ta stworzyła nowy typ wydawnictw.

Wprowadziła wydawnictwa, które dały początek późniejszym seriom wydawniczym,

np. zespół wydawnictw Małe republiki, tytuły poświęcone poszczególnym

państwom europejskim, składane w podobny sposób. Elzewirowie upowszechnili

małe formaty książek, np. Małe republiki wydawane był w ósemce. Poprzez sieć

przedstawicielstw firmy działających w całej Europie nastąpił rozwój kolportażu

wydawnictw Elzewirów, co przełożyło się na nakłady, a co za tym idzie – ceny. Było

to bodźcem dla innych firm. Elzewirów wyróżniało to, że choć wydali ok. 2200

tytułów przez 120 lat, poziom wydawniczy był na najwyższym standardzie.

Drukarstwo europejskie w XVII w.

We Francji XVII w. najważniejszą drukarnią była Drukarnia Królewska,

założona na czasów Ludwika XIII z inicjatywy kardynała Richelieu, której zadaniem

było wspieranie władzy, dworu, rodzącego się absolutyzmu; i zwalczanie

protestantów (literatura propagandowa i polemiczna). Ale odznaczała się także

bogatą ofertą, jeśli chodzi o wydawnictwa naukowe, literackie, przy tym

wyróżniała się w produkcji europejskiej pod względem estetycznym.

Bardzo ważną drukarnią, jaka powstała w XVII w. drukarnia rzymska

Kongregacji Propagandy Wiary (zało. 1626 r.). Jej zadaniem było szerzenie wiary

rzymskokatolickiej na całym świecie. Dysponowała wówczas największym zasobem

czcionek obcych języków, a jej produkcja docierała wszędzie tam, gdzie

misjonarze.

XVII w. dla Anglii to niezbyt dobry okres ze względu na wojny domowe.

Podobnie było w Niemczech. Niemcy na skutek wojny trzydziestoletniej straciły

swój prymat. W Anglii w I poł. XVII w. opublikowano dzieła Shakespeare'a.

Drukarstwo w Polsce w XVII w.

XVII-wieczna książka polska nawiązywała stylem wydawniczym do

ogólnoeuropejskich prądów, form, stanowiących pokłosie baroku. Tyle że mimom

stosunkowego wzrostu ilości wydawanych tytułów i nakładu, ogólnie w historii

książki ocenia się tę epokę jako czas regresu.

Drukarstwo w Polsce rozwijało się do poł. XVII w. nie tylko na ziemiach

centralnych, ale także w ośrodkach prowincjonalnych, ale okres potopu (1655-

1660) przyniósł zmianę w sytuacji. Pierwsza poł. XVII w. to też wpływ na rozwój

drukarstwa cenzury, zarówno świeckiej (czasy Zygmunta III Wazy). Istniały jednak

zawsze dwa obiegi książki - drukowanej i rękopiśmiennej. Wynikało to z obawy

przed cenzurą, autocenzury, np. Liber plaebanorum. Funkcjonowanie tego obiegu

wynikało też z nieudolności drukarstwa i było obyczajem szlacheckim (szlacheckie

silvy). Ta niewydolność drukarstwa polskiego w I poł. XVII w. spowodowała, że ten

okres zaznaczył się już procesem zmniejszania się liczby oficyn prywatnych.

Przejmowane są przez instytucje, zwłaszcza zakony, pijarów i jezuitów. Te

symptomy zmian zostały pogłębione przez wojny szwedzkie. Efekt był taki, że do

1655 r. działało na terenie RP 130 oficyn, a po potopie zostało 69.

Z tych drukarń I poł. XVII w. część jeszcze kontynuowała działalność swoich

poprzedników z XVI w., np. drukarnia Szarfenbergów do 1605 r. Później na

znaczeniu zyskują oficyny zakonne, tworzone od początku albo przejmowane od

drukarzy prywatnych. Zakonne oficyny drukarskie były związane z działalnością

szkół, np. kolegiów jezuickich. Najważniejsze działały w Warszawie, Krakowie,

Poznaniu, Braniewie i Wilnie. Ich oferta służyła szkołom (podręczniki) i

wydawnictwa religijne, dewocyjne, polemiczne. Tak jak i drukarnie prywatne,

drukarnie zakonne walczyły o przywileje drukowania wydawnictw urzędowych. Sieć

przy szkołach średnich uzupełniały drukarnie akademickie (Kraków, Zamość).

Istniały też oficyny utrzymywane przez magnatów w swoich dobrach, np. przez

Szczęsnego-Herburta w Dobromilu, w której ukazywały się, np. Historia Długosza

czy pisma Stanisława Orzechowskiego; działała za czasów Zygmunta III, powstała,

ponieważ Herburt był rokoszaninem i produkował teksty wymierzone w króla i

dynastię.

Przez pewien czas na początku XVII w. dobry poziom produkcji wydawniczej

utrzymywały oficyny różnowiercze przy zborach i szkołach. Tak było w przypadku

drukarni arian w Rakowie (1600-1638) pod kierownictwem Sebastiana Sternackiego.

Drukarnia ta z jednej strony utrzymywała środowisko Akademii Rakowskiej, z

drugiej spod jej pras ukazywała się popularna literatura polska (Klonowic, herbarz

Paprockiego). Drukarnia braci czeskich, Jednoty, działała w Lesznie (1630-1656)

przy miejscowej szkole, utworzonej w oparciu o program pedagoga Jana Amosa

Komeńskiego. Pod względem produkcji wydawniczej wyróżniała się wydawnictwami

o charakterze naukowym i popularnonaukowym. Zamknięte drukarni ariańskiej

wiązało się z uchwałą sejmu o zamknięciu szkoły w Rakowie, której ideologię

uważano za antypaństwową. Ośrodek w Lesznie upadł w czasie wojny. W efekcie po

potopie nastąpiła akcja zamykania ośrodków protestanckich.

W I poł. XVII w. na ziemiach centralnych najważniejszą rolę odgrywały

oficyny krakowskie, np. drukarnia Piotrkowczyków (do 1672 r.); ze względu na

przywileje królewskie i kościelne (druk dokumentów państwowych i ksiąg

liturgicznych) mogła prowadzić dość samodzielną "politykę wydawniczą", zamawiała

istotne teksty, publikowała w dużym nakładzie, o wysokim standardzie, miała wiele

czcionek i ilustracji. Opublikowała ponad 650 tytułów o dużej objętości. Drugą

firmą krakowską była firma Cezarych (1616-1731). Również jej repertuar

wydawniczy był liczny - 1400 pozycji, z czego duża część o dużej objętości,

zwłaszcza wydawnictwa o charakterze naukowym, ponieważ oficyna Cezarych

podejmowała wydawnictwa dla Akademii Krakowskiej. Sama Akademia starała się

uniezależnić od zamówień zewnętrznych, więc w 1674 r. zorganizowała łasną

drukarnię. Drukarnia Akademii Krakowskiej stale doskonaliła swój warsztat,

wykupując zasoby typograficzne oficyn prywatnych, np. Piotrkowczyków i

Cezarych. W toku dziejów zyskała najznamienitsze miejsce wśród drukarni

krakowskich.

Powstawały też inne ośrodki. Ważnym wydarzeniem było przeniesienie

stolicy do Warszawy. Warszawa stała się miejscem obrad sejmu. Potrzebne były

druki urzędowe. Początkowo nie istniały drukarnie stałe. Pierwszą stałą drukarnię

w Warszawie otworzył i prężnie prowadził w latach 20. i 30. XVII w. Jan Rossowski.

Po jego śmierci w 1634 r. warsztat ten przejął Jan Trelpiński. Jednak na tle ich

produkcji znacznie lepsze wyniki osiągnęła oficyna Jana Elerta (zm. 1653 r.) w

latach 40., która to drukarnia w części działała na zlecenie dworu Władysława III, a

zwłaszcza na rzecz teatru. Stąd w jej ofercie znalazły się druki muzyczne.

Poza Krakowem i Warszawą należy pamiętać o Gdańsku. Gdańsk, w

przeciwieństwie do innych ośrodków typograficznych był ściśle związany z

ośrodkami zagranicznymi. Czerpał wzory przede wszystkim od drukarzy

niderlandzkich. Stąd druki gdańskie pod względem poziomu typograficznego

odbiegały od reszty kraju.

•

Firma księgarska i nakładcza założona przez Georga Ferstera, działająca w

latach 1617-1667. Ferster sprowadzał druki z całej Europy i dzięki sieci swoich

przedstawicielstw, np. w Lublinie, Warszawie, zasilał w produkcję europejską

polskich odbiorców. Inicjował też wydawnictwa i je finansował.

•

Podobną działalność prowadził w latach 1608-1656 Andreas Hümfeld.

•

Warto też pamiętać o oficynie Jana Heweliusza (1622-1679), astronoma,

który dbał o znakomite wydanie swoich traktatów (wykorzystanie miedziorytu), np.

Selenografia.

Starali się oni o dobry poziom druków, więc wykorzystywali znamienitych

rytowników, jak Wilhelm Fondius i Jeremiasz Fary.

II poł. XVII w., przełom wieków do lat 40. XVIII w. to drobnica publikowana

nakładem autora lub na zlecenie zewnętrzne - druki urzędowe, poradniki,

kalendarze, panegiryki, literatura sowizdrzalska, polemiczna i propagandowa.

W XVII w. pojawiła się inicjatywa wydawania pierwszego polskiego

czasopisma, Merkuriusza Polskiego (tygodnik z 1661 r.; Kraków, Warszawa). Po

opublikowaniu 41 numerów ta inicjatywa upadła. Współtwórcą pomysłu był

dworzanin królewski o bogatym księgozbiorze, Hieronim Pinocci. Trzeba pamiętać,

że periodyki miały początki w nowinach, awizach. Były to druki okolicznościowe,

nieperiodyczne, ale relacjonujące bieżące wydarzenia. Z czasem zamieniły się w

stałe periodyki.

Biblioteki XVII w. w Europie

Książnica paryska, stanowiąca początek francuskiej biblioteki narodowej,

założona w 1643 r. przez kardynała Mazarini, którego ambicją było gromadzenie

literatury francuskiej możliwie kompletnie i udostępnianie księgozbioru publicznie.

Organizatorem tej placówki był Gabriel Node, autor pierwszego podręcznika

bibliotekarskiego.

Ważną książnicą europejską jest biblioteka uniwersytetu w Oksfordzie,

założona przez Tomasza Bodleya. Ciekawe, że jednym ze sposobów na

powiększenie jej zbiorów, był rozkaz królewski zobowiązujący kapitanów do

przywożenia książek z podróży.

Na mapie bibliotekarstwa w XVII w. pojawiają się Stany Zjednoczone, dzięki

założeniu w 1638 r. biblioteki przy uniwersytecie Harvarda w Cambridge.

Oprócz bibliotek uniwersyteckich, nadal do największych i najlepiej

zorganizowanych należą księgozbiory dworów królewskich, np. paryska sięgnęła

ponad 70 tys. tomów. Oprócz tradycyjnych księgozbiorów pojawia się biblioteka

królewska w Szwecji w Uppsali i Sztokholmie. Powstała dzięki rabunkom wojsk

szwedzkich w I poł. XVII w. Wiele księgozbiorów Szwedzi zrabowali w Polsce, m.in.

bibliotekę kolegium w Braniewie, we Fromborku (księgozbiór Kopernika),

Warszawie. W ramach pokoju w Oliwie pojawił się przepis dotyczący rewindykacji

zbiorów. Szwedzi mieli oddać polskie zbiory, ale tego nie zrobili.

W Niemczech na znaczeniu zyskują biblioteki książęce i miejskie

(sekularyzacja zbiorów). Ze zbiorów klasztornych powstała biblioteka pałacowa

księcia Fryderyka Wilhelma w Berlinie, dając początki pruskiej bibliotece

narodowej; czy księcia Augusta w Wolffenbüttel.

Biblioteki XVII w. w Polsce

W Polsce księgozbiory powstawały tak jak w całej Europie. Zawierały

przeważnie kanon literatury europejskiej. Druki polskie były w mniejszości, co było

podobne do czasów wcześniejszych. Narastanie księgozbiorów zahamowały rabunki

wojenne, które towarzyszyły kolejnym inwazjom na RP od 1601 r. Najbardziej

ucierpiały księgozbiory instytucjonalne - zbiory królewskie (archiwa koronne) oraz

kościelne, klasztorne, szkolne, czasem też prywatne. Działo się to na terenie

całego kraju, w Warszawie, Krakowie, Poznaniu, Toruniu, Braniewie, Fromborku.

Najznamienitsze księgozbiory funkcjonowały przy szkołach wyższych:

Akademii Krakowskiej, Zamoyskiej, Rakowskiej i Akademii braci czeskich w

Lesznie. O księgozbiory szkolne na poziomie średnim dbały kolegia jezuickie i

pijarskie (te od 1642 r.). Istniały też kolonie Akademii Krakowskiej, w których

strukturze istotną rolę pełniły biblioteki. Bogate były też biblioteki klasztorne i

kościelne. W Polsce ze względu na słabość mieszczaństwa nie rozwinęły się

biblioteki miejskie, za wyjątkiem miast Prus Królewskich, w Toruniu i Gdańsku.

Swoje księgozbiory gromadzili również władcy, np. Wazowie, ale one uległy

rabunkowi. Ciekawy księgozbiór zgromadził Jan Sobieski, tyle że powstał on w

części, a w części był odziedziczony - liczył 7 tys. tomów. W części książki Jana III

Sobieskiego znalazły się w bibliotece Załuskich, Andrzej Stanisław otrzymał je

przez spadek. Status tych księgozbiorów królewskich był inny niż w Europie, były

one prywatnymi zbiorami władców. Rangę państwową otrzymywały te obiekty,

które władca zebrał w trakcie panowania.

Posiadanie księgozbioru, okazale urządzonej biblioteki, było świadectwem

prestiżu i pozycji społecznej. Mieli je magnaci: Tarnowscy, Lubomirscy, Ossolińscy,

Radziwiłłowie, Opalińscy. I wśród tych księgozbiorów bywały biblioteki

kształtowane w sposób świadomy, wykorzystywane w pracy, np. Łukasza

Opalińskiego, pisarza politycznego.

Książka europejska w XVIII w.

XVIII w. przyniósł kolejne zmiany, jest to epoka oświecenia, a dla książki

stylu rokoko (I poł. XVIII w.). Zdobnictwo zgodne było z ogólnym prądem w sztuce.

Nowe rozwiązania wydawnicze, także w organizacji drukarstwa, m.in. nowe kroje

czcionek, udoskonalenie produkcji wydawniczej (typografia Johna Baskervilla (od

1757 r.); czcionki Bodoniego; firma Didotów we Francji). Firmę tę założył w 1713 r.

w Paryżu Franciszek Didot, który przy współpracy Fourniera, zajmującego się m.in.

czcionkami, rozwinął firmę do jednej z najbardziej znaczących w Europie.

Didotowie wprowadzili nowe typy czcionek, antykwę; upowszechnili różne typy

graficzne w zakresie ilustracji książek, miedzioryt; wprowadzili do produkcji papier

welinowy; ustalili system mierzenia czcionek, punkt drukarski; wykorzystali w

produkcji wydawniczej stereotypię, co pozwoliło na podniesienie wielkości

nakładów.

Bardzo ważną firmą dla rozwoju drukarstwa w Europie była niemiecka

oficyna Breitkopfów. Specjalizowała się w wydawnictwach muzycznych i

kartograficznych.

Biblioteki europejskie w XVIII w.

Rozwój ruchu wydawniczego w Europie i rozwój nauki spowodowały wzrost

produkcji wydawniczej, co pociągnęło za sobą zwiększenie księgozbiorów,

zwłaszcza bibliotek naukowych. Filozofia oświecenia propagowała ogólny dostęp do

zbiorów. Ponieważ księgozbiory narastały, pojawiły się nowe koncepcje ich

porządkowania w celu zapewnienia informacji o ich i udostępniania. Jednym z

twórców nowego systemu opracowania zbiorów był uczony niemiecki, Gotfryd

Wilhelm Leibniz, który opracował system porządkowania zbiorów oparty na

koncepcji katalogu systematycznego, wyodrębniającego 10 podstawowych dyscyplin

wiedzy. W tym schemacie upatruje się początków UKD. Stosował go w bibliotece

księcia Augusta w Wolffenbüttel. Ta koncepcja nawiązywała do prac francuskiego

teoretyka, Nodego. Następna postać to Panicci, który zreformował porządek

zbiorów Muzeum Brytyjskiego (zał. 1759 r.). Koncepcja Panicciego spowodowała, że

mimo olbrzymich zbiorów, sposób organizacji stał się wzorcowy dla całej Europy i

USA.

Książka polska w XVIII w.

W Polsce te nowe trendy są widoczne od lat 30. XVIII w. Jeszcze do lat 20. w

polskiej produkcji wydawniczej nie ma zmian w stosunku do II poł. XVII w. (druki

ulotne, okolicznościowe, o małej objętości, na bardzo niskim poziomie

edytorstwa). Na przełomie XVII i XVIII w. zmienia się jednak geografia ruchu

wydawniczego. Oficyn jest coraz więcej, w większej ilości miejscowości. Prymat

wiedzie Warszawa, kosztem Krakowa. Z pewnego punktu widzenia nowatorski jest

Gdańsk, ponieważ w Gdańsku i Prusach Królewskich pojawiły się nowe formy

sprzedaży, np. sprzedaż aukcyjna.

Działalność braci Załuskich

Józef Andrzej Załuski, biskup kijowski, bibliofil i bibliołap, sformułował swój

cel ufundowania biblioteki publicznej w rozprawie Programma litterarium ad

bibliophilos... (Program wydawniczy dla bibliofilów; Warszawa 1732 r.). W dziele

tym, podnosząc rolę książki i ruchu wydawniczego w oświeceniu publicznym i

rozwoju nauk, zarysował program polityki wydawniczej i bibliotecznej,

sprowadzający się do koncepcji wielkiej biblioteki o charakterze publicznym, w

której gromadzono by dawną i bieżącą produkcję wydawniczą, z jednej strony jako

dokumentację spuścizny piśmienniczej, literackiej i naukowej państwa, z drugiej

strony jako warsztat naukowy konieczny dla rozwoju dyscyplin wiedzy. Publikując

to dzieło, bracia Załuscy jednocześnie gromadzili księgozbiór.

W oparciu o zgromadzone książki ufundowali bibliotekę, która została

oficjalni otwarta w 1747 r. Do współpracy Załuscy pozyskali grono ówczesnych

uczonych, ale także drukarzy, m.in. Mintzlera de Kolof. Biblioteka Załuskich

faktycznie miała charakter uniwersalny. Zawierała dzieła z różnych dziedzin

wiedzy, a także zbiory specjalne (rękopisy, kartografię, muzykalia, inkunabuły,

obiekty muzealne, np. zbiory numizmatyczne, medale). Rzeczywiście biblioteka

Załuskich w pewnym zakresie spełniła założenie jako warsztat naukowy, np. prace

bibliograficzne Jana Daniela Janockiego, prefekta biblioteki. Jako biblioteka

publiczna miał problemy, według niektórych trudno było w niej cokolwiek znaleźć.

Ciekawy jest regulamin biblioteki, który m.in. groził ekskomuniką temu, kto

ukradnie książkę i zakazywał tupać w podłogę. Załuscy mieli problemy z

utrzymaniem księgozbioru, brakowało środków i ludzi. Wkrótce po uruchomieniu

biblioteki i śmierci Andrzeja Załuskiego, Józef podjął negocjacje z jezuitami, żeby

im przekazać bibliotekę. Skończyło się na niczym, m.in. dlatego, że Józef został

wywieziony przez Rosjan do Kaługi. Po powrocie ze zsyłki w 1772 r. podjął rozmowy

z jezuitami. Do przekazania biblioteki nie doszło, bo rok później zakon został

skasowany, a Józef umarł w 1774 r.

Bibliotekę przejęła Komisja Edukacji Narodowej. KEN w programie reformy

szkolnictwa zawarła kwestię bibliotek, opracowano koncepcję sieci bibliotek,

Naczelnej Dyrekcji Bibliotek. W tej sieci biblioteka Załuskich miała odgrywać rolę

biblioteki narodowej, centralnej. Świadczy o tym uchwała sejmu RP z 1780 r.,

przyznająca jej egzemplarz obowiązkowy. Wszystkie prace przerwały zabory i

upadek RP. Biblioteka Załuskich została zarekwirowana przez Rosjan w 1795 r. z

rozkazu carycy Katarzyny.

Do 1920 r. z tego księgozbioru ocalało ok. 30% zbiorów. Stały się one

przedmiotem rokowań polsko-rosyjskich w Rydze po wojnie 1920 r. W efekcie w

traktacie pokojowym zawarto punkt o rewindykacji polskiego dziedzictwa

kulturowego z Rosji Sowieckiej. Po podpisaniu traktatu część dóbr kultury wróciła

do Polski, w tym część biblioteki Załuskich. Ten zbiór złożył się na zasób Biblioteki

Narodowej, powołanej dekretem prezydenta w 1928 r.

Drukarstwo polskie w XVIII w.

W II poł. XVIII w. w Warszawie działało 11 oficyn wydawniczych. Na początku

XVIII w. najważniejsze były dwie oficyny zakonne: Drukarnia Pijarska (zał. 1693 r.) i

Drukarnia Jezuitów (zał. 1717 r.). W II poł. XVIII w. oprócz nich pojawiły się oficyny

prywatne. Pierwszą z nich była oficyna Warzyńca Mintzlera de Kolof (1757-1778).

Wspierała ona swoją produkcją wydawniczą bibliotekę Załuskich, jako jedna z

pierwszych przekazując tam wydawnictwa. Zaczęła publikować czasopisma

naukowe: Acta Litteraria, Nowe Wiadomości Ekonomiczne i Uczone oraz źródła

historyczne do historii Polski. Wśród współpracowników miał Franciszka Bohomolca,

edytora źródeł, historyka, redaktora, dyrektora Drukarni Jezuitów.

Jednak za najwybitniejszego drukarza warszawskiego XVIII w. uznaje się

Michała Groella. Prowadził on zarówno oficynę typograficzną, jak i księgarnię

sortymentową i wydawnictwo (zał. 1778 r.). Opublikował ok. 500 tytułów, wiele

druków ulotnych (ok. 1000), ale wydawał 9 tytułów czasopism. Jego wydawnictwa

w swojej masie odznaczały się poziomem edytorskim.

Trochę mniejszą aktywnością i słabszą jakością wydawniczą odznaczała się

oficyna Piotra Defoura (zał. 1775 r.). Opublikował ok. 200 tytułów, ale w dużych

nakładach, ok. 2 tys. egzemplarzy. Były też w tym repertuarze wydawnictwa

bogato ilustrowane, o nowych czcionkach zachodnich i miedziorytach.

Czasopisma polskie

Pierwszy periodyk, który ukazywał się stale, to Nowiny Polskie od 1729 r. Za

ich kontynuatora uważa się Gazetę Warszawską, wychodzącą w latach 1713-1791

pod redakcją Stefana Łuskina. Bardzo duży wpływ społeczno-polityczny miały

wydarzenie polityczne. W okresie obrad Sejmu Wielkiego (1788-1792) pojawiły się

Gazeta Narodowa i Obca oraz Korespondent Warszawski. W czasie powstania

kościuszkowskiego ukazywało się w samej Warszawie 10 tytułów.

Piśmiennictwo naukowe. Od 1753 r. ukazywała się nakładem Kolofa

Warschauer Bibliothek. On też podjął się druku periodyku społeczno-politycznego

Monitor (1763-1785, z przerwami; druk przejęty przez Defoura). Wśród redaktorów

Monitora spotykamy Franciszka Bohomolca, ale także Ignacego Krasickiego.

Ważnym pismem były Zabawy Przyjemne i Pożyteczne (Groell 1770-1777). Wśród

redaktorów był Adam Naruszewicz. Co ciekawe, pojawiły się czasopisma dla dzieci.

W latach 1789-1792 ukazywał się Przyjaciel Dzieci.

Rozwój księgarstwa polskiego

Nie tylko pojawienie się na rynku stałych periodyków charakteryzuje rozwój

rynku wydawniczego. Zmienia się także księgarstwo. Zmiany te wiąże się z

działalnością Michała Groella. Upowszechnił on sprzedaż aukcyjną, subskrypcję,

reklamę i informację o książkach, wykorzystując, m.in. periodyki. Również nie

zaniedbywał publikowania katalogów.

Tradycyjnie księgarze starali się utrzymywać kontakty z zagranicą. Mimo

wzrostu

publiczności

wydawniczej,

najbardziej

popularna

była

książka

importowana. Groell sprowadzał książki z Paryża, Amsterdamu, Lipska. On i

księgarze warszawscy wprowadzili w ruchu księgarskim specjalizację. Pojawia się

podział na księgarnie sortymentowe i sortymentowo-nakładowe, które nie tylko

gromadziły i rozpowszechniały książki, ale księgarz prowadził też działalność

nakładczą. Oprócz firm zajmujących się wyłącznie handlem książką, istniały

księgarnie przy oficynach drukarskich. Kolejną formą działalności tego typu była

sprzedaż okolicznościowa, obwoźna, np. na jarmarkach. Szczególnie widoczny jest

wzrost stałych księgarni, np. w Warszawie na początku lat 60. było 9 księgarni, a na

przełomie lat 80. i 90. - 18. Książkę można było też przeczytać na miejscu, w

czytelniach, gabinetach literatury lub wypożyczyć do domu.

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Historia książki 4
Historia książki
HISTORIA KSIĄŻKI I PISMA
Historia książki 5
Historia ksiazki Starozytnosc Sredniowiecze id 203352
Historia książki 4
Historia książki
historia książki
Historia książki
historia książki 2
Referat z historii książkiKatarzyna Wieczorek
Literatura wykorzystana w Wirtualnej historii książki i bibliotek
Historia książki 2
Historia książki
historia książki notatki z ćwiczeń
Historia książki
Historia książki i bibliotek ściąga
historia książki i Bibliotek ZALICZENIE
HISTORIA KSIĄŻKI

więcej podobnych podstron