www.think.wsiz.rzeszow.pl

, ISSN 2082-1107,

Nr 3 (11) 2012, s. 43-46

C

AŁA

P

RAWDA O

K

ONSERWANTACH

Aleksandra Flis, Katarzyna Pikul

Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie

Streszczenie

Środki konserwujące wraz z barwnikami i związkami zapachowymi są jednymi z najbardziej kontro-
wersyjnych surowców kosmetycznych, gdyż są powodem najczęstszych alergii u użytkowników. Stąd
też wynika koniecznośd ograniczenia ich zawartości do minimum. Równocześnie czystośd mikrobiolo-
giczna kosmetyków jest jednym z ważniejszych priorytetów przemysłu kosmetycznego. Spowodowane
jest to tym, że większośd preparatów kosmetycznych stanowi doskonałą pożywkę dla różnego rodzaju
drobnoustrojów. Zagrożenie ze strony mikroorganizmów jest duże, gdyż obniżają jakośd wyrobów,
prowadząc do obniżenia wartości produktów, ale mogą również stad się przyczyną poważnych reakcji
zapalnych u konsumenta. W celu zapobiegania zepsuciu kosmetyków stosuje się konserwanty. Do
tych związków zalicza się m.in. związki chemiczne dodawane w celu zapewnienia stabilności mikro-
biologicznej produktu, będące właściwymi środkami konserwującymi, ale również niektóre składniki
kosmetyków, które oprócz swoich podstawowych własności wykazują mniejsze lub większe działanie
bakteriobójcze lub wspomagają działanie konserwantów. Ważna jest zasada – środek konserwujący
powinien byd nietoksyczny, niedrażniący, nieuczulający, pozbawiony smaku, zapachu i koloru. Musi
byd ponadto aktywny wobec szerokiego spektrum organizmów patogennych, efektywny w niskich
stężeniach i szerokim zakresie pH, rozpuszczalny w wodzie oraz zgodny z innymi składnikami receptu-
ry i opakowania, nie powinien byd lotny i ulegad hydrolizie.

1. Czy konserwanty powinny się źle kojarzyd?

Nazwa „konserwanty” wywodzi się od łacioskiego słowa conservo, czyli zachowuję. Są to substancje,
które hamują namnażanie i rozwój mikroorganizmów, tj. bakterie czy pleśnie np. w kosmetykach.
Działanie przeciwbakteryjne środka konserwującego jest tym lepsze, im większe jest jego stężenie,
jednakże wiąże się z tym ryzyko wystąpienia reakcji uczuleniowej na ten składnik. Stosowanie kon-
serwantów ma na celu zachowanie kosmetyku w czystości mikrobiologicznej zarówno podczas ich

Cała prawda o konserwantach

44

wytwarzania oraz pakowania, jak również podczas całego okresu użytkowania. Obecnośd konserwan-
tów jest wymagana we wszystkich produktach do stosowania miejscowego, zwłaszcza tych, które
zawierają w swym składzie chodby małą ilośd wody. Konserwanty zapewniają stabilnośd mikrobiolo-
giczną, chronią produkt przed zepsuciem, a użytkowników przed utrata zdrowia. Szczególnie niebez-
pieczne dla kosmetyków są zakażenia bakteriami Gram (-), które posiadają wyjątkową zdolnośd przy-
stosowywania do zmieniających się warunków środowiskowych. Niektóre z nich wykazują dużą ak-
tywnośd metaboliczną i mogą rozwijad się wykorzystując do wzrostu nawet trudno przyswajalne sub-
stancje, np. węglowodory. Ściany komórkowe bakterii Gram (-), ze względu na specyficzną budowę,
są mało przepuszczalne. Ich struktury są dodatkowo stabilizowane przez jony Ca i Mg. Wszystko to
powoduje, że są one odporne na działanie wielu konserwantów [1,2,3,4].

2. Jak dobrad najlepszy konserwant dla kosmetyku?

Dobór środka konserwującego pozostaje pod ścisłą kontrolą. Dostępna jest lista nieszkodliwych sub-
stancji, które nie powodują toksyczności preparatu. Ważne jest także, aby był on niedrażniący, nie-
uczulający, pozbawiony smaku, zapachu i koloru, gdyż zastosowanie na przykład pigmentów koloro-
wych może zahamowad działanie konserwantu. Musi byd obojętny chemicznie, odporny na działanie
światła, tlenu, podwyższonej temperatury oraz zgodny z innymi składnikami receptury. Nie bez zna-
czenia pozostaje też pH środowiska. Bakterie „wolą” środowisko słabo alkaliczne, podczas gdy droż-
dże i pleśnie lekko kwaśne. Istotne, aby nie zakłócał on naturalnej flory bakteryjnej bytującej saprofi-
tycznie na powierzchni skóry. Nawet opakowanie odgrywa istotną rolę, ponieważ tworzywa poliety-
lenowe, mogą wiązad konserwanty, a produkty, które są oferowane w tygielkach muszą znosid więk-
sze obciążenie zarazkami niż te w pojemnikach dozujących. Konserwant nie powinien byd lotny i ule-
gad hydrolizie, aby nie zaburzyd fazy wodnej kosmetyku. Ważny jest współczynnik podziału konser-
wantu na fazy; określa on stosunek jego rozpuszczalności w układzie. Jest to o tyle istotne, że w ukła-
dach emulsyjnych wzrost drobnoustrojów odbywa się wyłącznie w fazie wodnej. Emulsje W/O,
w których woda jest zdyspergowana w czynniku olejowym, przy zachowaniu podstawowych zasad
higieny, praktycznie nie stanowią w konserwowaniu problemu. Rozproszone kropelki wody mają
bowiem wielkośd równą wielkości jednej z najmniejszych bakterii Pseudomonas, co w znaczny sposób
ogranicza możliwośd rozmnażania w nich drobnoustrojów. Dużo trudniejsze w utrzymaniu czystości
mikrobiologicznej są natomiast emulsje odwrotne, w których fazę zewnętrzną stanowi woda. Jedno-
cześnie muszą przenikad przez błonę lipidową mikroorganizmów, czyli muszą rozpuszczad się w tłusz-
czach. Z tego powodu używa się mieszanin konserwantów: liofilowego i hydrofilowego. Środki kon-
serwujące wykazują różną aktywnośd w stosunku do bakterii G(+) i G(-), drożdży i grzybów. Zwykle
konserwanty są bardziej skuteczne tylko dla jednej grupy, a dla drugiej mniej. Ważne w tym przypad-
ku jest znalezienie i zastosowanie minimalnego stężenia hamującego dla każdego gatunku drobno-
ustrojów. Aby uzyskad szerokie spektrum działania, stosuje się mieszaniny substancji o różnej aktyw-
ności *1,2,4+.

Istnieje wiele substancji chemicznych używanych w produkcji, jako konserwanty. Najczęściej podział
ich nie jest zależny od struktury, lecz od sposobu działania. Tak, więc do konserwantów działających
na błonę komórkową zaliczane są alkohole, czwartorzędowe sole amoniowe, fenole, kwasy i ich sole.
Do czynników reagujących ze składnikami komórki należą natomiast izotiazoliny, aldehydy, pochodne
rtęci oraz chlorowców.

Cała prawda o konserwantach

45

W wielu krajach sporządza się listy dopuszczonych do stosowania w kosmetykach konserwantów
wraz z zalecanymi stężeniami użytkowymi. Większośd paostw w swoim ustawodawstwie opiera się na
wytycznych obowiązujących w krajach UE. Pomimo obszerności listy związków, jakich można używad,
w praktyce wykorzystywanych jest zaledwie kilka substancji czynnych [2].

Do najczęściej pojawiających się w recepturach preparatów kosmetycznych konserwantów należą:



Kwas p-hydroksybenzoesowy i jego estry (parabeny), które mają właściwości konserwujące

w stężeniu 0,4%, posiadają pH lekko kwaśne bądź obojętne. Związki te używane są w kremach,
mleczkach i płynach kosmetycznych.



Formaldehyd i wyzwalacze formaliny, takie jak imidazolilomoczniki, substancje te mają szerokie

spektrum działania przeciwbakteryjnego w środowisku o pH 3-8. Prawdopodobnie są rakotwór-
cze, dlatego dopuszczalne są tylko małe stężenia 0,1% w preparatach do higieny jamy ustnej,
0,2% do pielęgnacji ciała, 0,5% w utwardzaczach do paznokci. W stężeniach poniżej 0,05% nie
muszą byd oznaczone, jako składniki na opakowaniu. Środki te znajdują się m.in. w szamponach,
żelach pod prysznic i dodatkach do kąpieli.



Czwartorzędowe zasady amoniowe reagują w słabym środowisku zasadowym, dlatego najlepiej

sprawdzają się do konserwowania środków do pielęgnacji i dezynfekcji skóry.



Alkohole, takie jak benzylowy, fenoksyetanol, glikol propylenowy konserwują wodne preparaty

i kosmetyki do makijażu oczu.



Chloroheksydyna i jej sole są dobrze tolerowane przez skórę z tego powodu stosuję się je do ko-

smetyków dla niemowląt, preparatów do higieny intymnej i jamy ustnej.



Kwas sorbinowy dopuszczalny w stężeniu 0,6%, jest mało toksyczny, ale podatny na utlenienie

i musi byd łączony z czynnikiem antyoksydacyjnym.



Kwas salicylowy stosowany w stężeniu 0,5% nie powinien występowad w preparatach kosme-

tycznych przeznaczonych dla dzieci poniżej 3 roku życia. Wykorzystywany jest m.in. w pudrach,
mydłach, szamponach przeciwłupieżowych, wodach do twarzy, spirytusie salicylowym. Jego ester
fenylowy (salol) używany jest w środkach do pielęgnacji jamy ustnej i zębów *1,3,4+.

Tabela 1. Wybrane konserwanty [4]

SYMBOL

SUBSTANCJA

UWAGI

ZASTOSOWANIE

E 200

Kwas sorbinowy

Dopuszczalne normy w

środkach spożywczych
podano w Zarządzeniu

Ministra Zdrowia i Opieki

Społecznej z dnia

12.11.1990r. (Monitor

Polski nr 45 z 4.12.1990)

Kremy i inne kosmetyki

E 201-203

Kwas sorbinowy (sole Na, Ca, K)

Kremy i inne kosmetyki

E 210

Kwas benzoesowy

Maści, wody do ust, kremy

E 211

Benzoesan sodu

Maści, wody do ust, kremy

E 214

p-hydroksybenzoesan etylu

Kremy, mleczka, płyny ko-

smetyczne

E 215

p-hydroksybenzoesan etylu

Kremy, mleczka, płyny ko-

smetyczne

E 236

Kwas mrówkowy

Wody toaletowe, płyny do

włosów

E 237-239

Kwas mrówkowy (sole Na, Ca, K)

Wody toaletowe, płyny do

włosów

E 280

Kwas propionowy

Kosmetyki przeciwłupieżowe,

art. higieny osobistej

Cała prawda o konserwantach

46

3. Czy konserwanty to wyłącznie pojedyncze związki chemiczne, a także jaka jest pewnośd

działania konserwantów?

Środkami konserwującymi mogą byd również naturalne produkty o działaniu przeciwbakteryjnym. Są
to takie związki, jak wyciągi z kitu pszczelego, tymol z olejku tymiankowego, aldehyd cynamonowy
z olejku cynamonowego, alkohol fenyloetylowy z olejku różanego, farnezol z kwiatów lipy. Są stoso-
wane znacznie rzadziej ze względu na wysoką cenę, nieprzyjemny zapach, niewystarczające działanie,
a także większe ryzyko uczulenia *1+.

Skutecznośd sprawdza się przeprowadzając test na obecnośd drobnoustrojów. Do kosmetyku wpro-
wadza się cały standardowy roztwór drobnoustrojów i kontroluje w odstępach czasowych. Kinetyka
obumierania mikroorganizmów daje nam gwarancję dobrze działającego systemu konserwującego
i bezpieczeostwa kosmetyku. Taki test jest niezbędny przy każdej zmianie receptury i powinien byd
powtórzony po czasie nawet 6 miesięcy po to, aby móc rozpoznad ewentualne zmiany w działaniu
konserwantów w kosmetyku *3+.

4. Podsumowanie

Wizualnym dowodem zmian organoleptycznych w zepsutym produkcie mogą byd: rozdzielenie faz,
zmiana konsystencji, zapachu, barwy czy też pojawiające się w roztworach osady. W przypadku past,
płynów do płukania ust i pomadek można wyczud zmianę smaku. Niekorzystne zmiany zachodzące
pod wpływem drobnoustrojów można zahamowad dzięki zastosowaniu odpowiednich surowców
kosmetycznych. Kosmetyki, aby spełniały swą rolę i nie szkodziły zdrowiu ludzi muszą zawierad kon-
serwanty. Nie należy się ich bad, ponieważ jak da się zauważyd, ich zawartośd w produkcie jest ściśle
kontrolowana. Zachowanie odpowiednich zasad higieny, w tym także higieny kosmetyków jest ele-
mentem zasad zdrowia publicznego, które rozwijało się w ostatnich pięddziesięciu latach, jako częśd
naszej cywilizacji i doprowadziło do zmniejszenia i, w niektórych przypadkach, do zaniku chorób
przenoszonych drogą bakteryjną.

Bibliografia

1. dr Peters I.B., Kosmetyka, wyd. Rea, Warszawa 2010.

2. dr Sikora M., artykuł, http://www.biotechnologia.pl/biotechnologia-

portal/info/kosmetologia/34_artykuly-opracowania/445,konserwanty_w_kosmetyce.html

3. Kipper P., Kosmetyka ozdobna i pielęgnacja twarzy, wyd. MedPharm, Wrocław 2007.

4. Martini M.C., Kosmetologia i farmakologia skóry, wyd. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa

2007, 2008.