1. Pojęcie łaski w pismach Pawłowych

• łaska często na tle autobiograficznym (osobiście pociągnięty przez Jezusa i Jego dar Boży, zaczyna Go

głosić);

• A. Harnack: chrześcijaństwo pod wpływem św. Pawła odeszło od pierwotnej ścieżki Jezusowej – Paweł

nadał mu własny charakter, w którym specyficzny był wątek dotyczący łaski;

• brak sprzeczności między nauczaniem Pawła, a Ewangelia – Jezus uczy o pierwszeństwie Bożego daru,

którego efektem jest wymaganie moralne, tak jak św. Paweł;

• słowo łaska (χαρις; x100) w kontekście chrystologicznym, widać to w pozdrowieniach listów;

• chrystologiczne zapośredniczenie łaski, np. w formule przez Chrystusa, z Chrystusem, w Chrystusie;

• określenia mówiące o darze zbawienia: łaska, nowe życie, nowe stworzenie, synostwo Boże,

usprawiedliwienie;

• Pawłowa refleksja nad usprawiedliwieniem – określenie z jego żydowskiego doświadczenia – Izraelita

stara się być sprawiedliwym przed Bogiem;

• określenie sprawiedliwości człowieka wobec Boga i odwrotnie ma dynamikę w Starym Testamencie –

pierwotnie wiązało się wiernością przymierzu, z biegiem czasu przerodziło się w postawę moralną;

• Paweł: ideał ówczesnych Żydów to dochowanie wierności poprzez moralną doskonałość – stanie się

sprawiedliwym przed Bogiem na podstawie własnych dokonań;

• w Rz: nikt nie może sam siebie uczynić sprawiedliwym przed Bogiem; Prawo samo w sobie jest dobre,

lecz nikt nie może wypełnić go w sposób doskonały (również poganie, którzy nie są bez winy, ponieważ
nie poznali Boga na podstawie dzieła stworzenia);

• wszyscy zgrzeszyli (Żydzi i poganie) i pozbawieni są chwały Bożej, a dostępują usprawiedliwienia

darmo, z Jego łaski, przez odkupienie, które jest w Jezusie Chrystusie (Rz 3,23-26: Usprawiedliwienie
ludzie otrzymują darmo przez ofiarę Chrystusa i wiarę w niego, bo Jezus jest sprawiedliwy i
usprawiedliwia każdego kto w Niego wierzy.);

• usprawiedliwienie jest darem Boga przyniesionym przez Chrystusa poprzez odkupienie – każdy jest

darmo usprawiedliwiony;

• Ga (2,16): człowiek doznaje usprawiedliwienia nie dzięki spełnianiu uczynków, lecz poprzez wiarę w

Chrystusa (jedynie On nas może usprawiedliwić, nasze dokonania nie mają takiej mocy);

• prawo moralne nie jest warunkiem usprawiedliwienia, lecz jego efektem (wolność, do której

wyswobodził Chrystus ma być zachętą do miłości).

2. Pojęcie łaski w ewangeliach synoptycznych i pismach Janowych

• Jezus nie mówi o łasce w sensie dosłownym, nie używa tego słowa, lecz przedstawia rzeczywistość

łaski nauczając o Królestwie Bożym:

▪ Królestwo to działanie Boga w świecie ludzi (królowanie), trwanie Boga z ludźmi w

przymierzu, więzi;

▪ nauczanie o Królestwie Bożym pełne jest znaków obecności Boga – Bóg pierwszy wychodzi do

człowieka, by nawiązać z nim więź;

▪ Król objawia się jako miłosierny Ojciec – te pojęcia wzajemnie się dopełniają (Bóg jest władcą

transcendentnym wobec świata, lecz również można i trzeba Mu zaufać, można na Nim polegać,
budować z Nim więź);

▪ Jezus głoszący Królestwo jako pierwszy wychodzi do ludzi – przekracza granice, które

ustanowili ludzie (koronnym przypadkiem jest wyjście Jezusa do trędowatych);

• Bóg pierwszy obdarza ludzi sobą, swoim darem – wychodzi w Jezusie do chorych, grzesznych i zwraca

ich ku sobie samemu;

• działanie uprzednie - Bóg nie przebacza grzesznikom dlatego, że się zmienili, lecz to oni zmieniają się

pod wpływem tego, że On im przebaczył (nawrócenie jest efektem spotkania z Jezusem);

• znaczenie naszych uczynków ma charakter ograniczony – przede wszystkim dar Boga, łaska Boża

przed naszym zaangażowaniem;

• nauka o Królestwie Bożym jako katalog odpowiednich postaw (np. Kazanie na Górze) – w

rzeczywistości to orędzie o Bogu, który zaprasza do przymierza;

• więź z Bogiem dokonuje przemiany w ludziach (np. Janowa relacja spotkania z jawnogrzesznicą, którą

chciano ukamienować);

• trzy aspekty spotkania z Jezusem (schemat łaski):

▪ zawarcie przymierza;

▪ efektem jest nowe życie (przemiana wewnętrzna, odpuszczenie grzechów);

▪ prowadzące do całkowitej wolności (pójście za Jezusem);

• w pismach Janowych znajduje się mnóstwo formuł immanencyjnych (trwać w, być w…);

• sformułowania dotyczące udzielania życia przez Boga. 1 List Jana (1,1-2) – u początku jest

doświadczenie Jezusa – życie, które daje perspektywę zbawienia;

• 1 J (3,1) określenie dzieci Bożych – rzeczywista przemiana człowieka;

• zbawienie jest wolnym darem Boga niezależnym od naszych uzdolnień etycznych (Łk18, 9-14 – celnik i

faryzeusz);

• Bóg działa w historii w sposób suwerenny – sam wybiera nowe drogi zbawienia, wywracając tym

samym stare hierarchie;

• miłość Boga jest wierna, podnosząca, opiekuńcza i uszczęśliwiająca – patrz: sceny cudownego

uzdrowienia, itp.

3. Systematyczne ujęcie biblijnego orędzia o łasce (przymierze – nowe życie – wolność)

Być chrześcijaninem to znaczy:

1. Trwać we wspólnocie z Bogiem Trójjedynym – moment relacyjny, międzyosobowy;
2. Stać się dzieckiem Bożym – moment ontyczny;
3. Stać się wolnym – moment egzystencjalno-etyczny.

Łaska jest (schemat działania łaski, trzy jej wymiary):

1. przymierzem – jako podarowana osobowa wspólnota Boga Trójjedynego ze swoim stworzeniem,

człowiekiem:

◦ temat weselny – zaślubiny – kontynuacja tradycji ST:

▪ Chrystus Oblubieniec (bohater przypowieści Jezusa, sam Jezus przedstawia się jako oblubieniec,

który znosi post);

▪ Kościół Oblubienica (2 Kor 11,2; Ef 5,22-32, Ap -21,2-9);

▪ symbolem niewierności – odstępstwo, porównywane do prostytucji i idolatrii;

◦ przyjaźń z Bogiem – NT:

▪ Jezus wybiera i wychowuje przyjaciół nie sługi („nie nazwę was sługami, lecz przyjaciółmi – J

15,15);

▪ doskonała przyjaźń wypowiada się w męczeństwie: przyjaciele nie boją się tego, kto zabija ciało

(Łk 12,4);

▪ przyjaźń potwierdzona zostaje wiernością do końca, aż po ofiarę z życia (J 15,13-14);

▪ przyjaźń pozwala na intymne poznanie Boga i Jego Woli (Ef 2,19 – ci, którzy przyjęli chrzest

stali się krewnymi i przyjaciółmi Boga);

2. podarowanym życiem – antropologiczno-ontologiczna rzeczywistość obdarzonego łaską człowieka:

◦ Nowy Testament:

▪ Jezus przyszedł po to, by wezwać grzeszników do nawrócenia (Mk 2,17);

▪ szuka owiec zagubionych jak pasterz, jak kobieta zagubionej drachmy (Łk 15,3-10);

▪ Bóg porusza serce, objawia to, co mocą krwi i ciała nie byłoby możliwe (Mt 11,25-26, 16,17);

▪ Dz: Kościół rozwija się pod natchnieniem Ducha Świętego, do przyjęcia wiary nie wystarczy

przepowiadanie, lecz Boży wybór (Dz 16,14 – Bóg otworzył serce Lidii);

◦ św. Paweł – przed nawróceniem ludzie znajdują się w stanie śmierci duchowej z racji grzechu,

pożądania i złych duchów, stąd potrzeba inicjatywy Bożej (Ef 2,8-10);

◦ św. Jan:

▪ trwanie w Chrystusie gwarantuje wzrost i owocowanie;

▪ J 6,44-66: Ojciec przyciąga do siebie, wezwanie jest darem;

▪ nauczanie pochodzi od Boga (Iz 54,13, Jer 31,33-35, 1 J 2,20);

▪ wiara szczególnym darem Boga (Mt 19,11, J 1,12);

▪ skutkiem chrztu św. jest odnowa (anakainosis), która jest dziełem Boga udzielającego Ducha

Świętego;

▪ 1 P,13-5 idea odrodzenia (anagennesas = rodzę na nowo) odwołuje się do prymatu miłosierdzia

Bożego;

3. podarowaną wolnością – egzystencjonalno-etyczna zdolność człowieka obdarzonego łaską:

◦ „wolność”, „wolny” (ελευθερος) w NT wskazuje na wolność od niewoli, wolność od grzechu, prawa

i śmierci – nie ma mowy o wolnej woli;

◦ człowiek po grzechu pierworodnym nie jest wolny; tylko Bóg w swoim miłosierdziu przywraca mu

wolność;

◦ problem: czy człowiek jest odpowiedzialny za swoje grzechy, nawet jeśli posiada skłonność do

grzechu (concupiscentia) lub też znajduje się pod wpływem łaski, którą może – jako wolny właśnie
– przyjąć lub odrzucić;

◦ św. Paweł uczy: prawo jest pedagogiem przygotowującym na przyjęcie Chrystusa (Ga3,24),

pozwala bowiem na poznanie obowiązku aczkolwiek nie daje siły do jego wypełnienia, stąd trzeba
Chrystusa, aby udzielił siły – taka funkcja prawa byłaby niezrozumiała, gdyby człowiek nie posiadał
zdolności wyboru między dobrem a złem;

◦ człowiek bez łaski nie może wypełnić prawa, jednakże za dokonanie wyboru ponosi osobistą

odpowiedzialność;

◦ NT podkreśla znaczenie wolności: Bóg jest ojcem, który wzywa do nawrócenia (przypowieści),

człowiek musi dokonać wyboru.

4. Doktrynalne rysy sporu Augustyna z Pelagiuszem i ustalenia synodu w Kartaginie.

Pelagiusz:

• człowiek został stworzony na obraz Boży;

• otrzymał on dary podobne do tych, jakie posiada Stwórca, a którymi są przede wszystkim rozum i

wolność;

• natura ludzka nie stanowi przeciwieństwa dla łaski – ona jest łaską;

• wszyscy ludzie, z racji stworzenia na Boży obraz, są zdolni do wypełnienia prawa Bożego wypisanego

w ich sercach – ludzie posiadają naturalną możność niegrzeszenia;

• człowiek z samej natury człowiek może żyć bez grzechu, jeżeli tylko, jako istota rozumna i wolna,

sprzeciwia się złu i podąża za dobrem.

Augustyn:

• dogłębne zepsucie człowieka – poza ratującą go łaską nie ma nic prócz kłamstwa i grzechu;

• łaska jako niezbędna Boża pomoc w procesie usprawiedliwiania człowieka, siła ratująca i uzdrawiająca;

• gdy Bóg uzdrawia wolę i rozbudza ją do tego, aby na nowo zapragnęła autentycznego dobra – w ten

sposób i niesiona nieustannie przez łaskę wola dopiero może być wolna, dopiero wówczas może
prawdziwie zaistnieć;

• łaska Boża i wolność człowieka nie są wobec siebie konkurencyjne – łaska warunkuje wolność;

• tylko dzięki łasce wolność może zaistnieć w całej pełni;

• człowiek pozbawiony możliwości wysłużenia jakiejkolwiek własnej zasługi, wszystkiego dokonuje

łaska;

• działanie Boga uprzedza wszelką aktywność człowieka;

• darem Bożym jest wiara i wytrwanie w dobrym;

• łaska posiada określoną moc – wola człowieka niczego nie może dokonać – gdy jest wsparta łaską

osiąga zamierzony skutek, który realizuje się wbrew ludzkiej woli;

• predestynacja – wszystkie dary konieczne do osiągnięcia życia wiecznego są udzielane bez zasług

człowieka; te dary czy akty łaski Bóg w swej odwiecznej wiedzy przygotował dla przeznaczonych;

• determinizm obejmujący wszystkie ludzkie działania – człowiek nie ma żadnego wpływu na swój los,

co sprawia, że jest zmuszony do jego przyjęcia;

• po grzechu ludzkość stałą się grzesznym tłumem;

• pośrednikiem łaski jest Jezus Chrystus.

Nieporozumienie z Augustynem: różne rozumienie łaski. Błąd pelagianizmu polega na odrzuceniu prawdy o
grzechu pierworodnym jako obarczającym całą ludzkość. Skutkiem takiego myślenia jest odrzucenie
konieczności chrztu do zbawienia. W pojmowaniu łaski błąd ten pojawia się wszędzie tam, gdzie pojawia się
idea samozbawienia.

Synod w Kartaginie (418 r.):

• przyjęto zasadnicze elementy nauki o łasce, jakie wypracował św. Augustyn;

• odrzucono idee pelagiańskie;

• śmierć fizyczna nie należy do pierwotnej natury człowieka (nie wynika z konieczności naturalnej), ale

że stanowi ona karę za grzech Adama – w momencie poczęcia dzieci ulegają skażeniu grzechem
pierworodnym Adama, dlatego też należy je chrzcić na odpuszczenie grzechów;

• usprawiedliwieni przez chrzest przez całe życie potrzebują pomocy łaski – nie ogranicza się jedynie do

odpuszczania grzechów dawnych – służy także do unikania grzechów przyszłych;

• wszyscy ludzie – nawet usprawiedliwieni przez chrzest, ciągle są zagrożeni grzechem, więc zawsze

potrzebne jest im przebaczenie, o które powinni prosić.

P

ROBLEM

P

ELAGIUSZ

–

SPROWADZA

ŁASKĘ

DO

ETYKI

…

A

UGUSTYN

Horyzont myślenia

Uniwersalno-kosmiczny

(tradycja grecka)

Człowiek otrzymał wszystko

Indywidualistyczno-

Subiektywistyczny

O ile nie otrzyma łaski, o tyle

nie może czegoś zrobić.

Podstawowa orientacja

Optymizm soteriologiczny

(człowiek naprawdę może już dojść
do Boga, bo wszystko już otrzymał,

wszystko zależy od naszej wolności,

nie ma predestynacji)

Grzech Adama zaszkodził jemu

samemu. Ludziom szkodzi o tyle, o

ile stanowi zły przykład dla

człowieka. Grzech nie odebrał

wolnej woli człowiekowi.

Pesymizm soteriologiczny

(niezdolność człowieka do

działania, które będzie miało

skutek w zbawieniu –

potrzebujemy łaski,

specjalnego Bożego działania)

Grzech Adama zaszkodził

całemu potomstwu. Człowiek

nie jest zdolny do współpracy z

łaską. Łaska musi najpierw go

uzdrowić.

Łaska

„zewnętrzna” (wzór pociągający nas,

naśladowanie): aktualizm

Dzieje się za pośrednictwem historii.

„wewnętrzna” (miłość Boża w

naszych sercach): habitualizm

Nauka na nic się zda, trzeba

łaski

Wola

Wolna, zdolna czynić dobro

(niezatarty obraz Boży)

Pozbawiona wolności, ale dla

Boga poruszalna, może ją

uzdrowić przez łaskę.

Relacja Bóg – człowiek

Bóg daje człowiekowi środki, dzięki

którym może się zbawić

Zbawia de facto tylko Bóg,

człowiek jedynie przyjmuje

zbawienie

Proces zbawienia

Łaska udzielana przez pośrednictwo

konkretnej historii (wzory, nauka)

Łaska jest bezpośrednim darem

Boga- samodoświadczenie.

5. Semipelagianizm i ustalenia 2. synodu w Orange.

Semipelagianizm (nazwa od XVIII wieku):

• wg Kasjana ludzka wolna wola z powodu grzechu Adama uległa tylko osłabieniu i nadal jest sama

• z siebie zdolna szukać Boga, zapoczątkować proces wiary i wykonywać dobre uczynki;

• człowiek koniecznie potrzebuje łaski Bożej;

• łaska Boga działa jako umacniająca pomoc, sprawiając, że ludzkie wysiłki osiągają cel;

• człowiek może się zwrócić do Boga aktem własnej woli, bez uprzedzającej łaski Bożej.

W VI wieku Cezary z Arles broni ścisłego augustynizmu. Na Synodzie w Oranges (529) doprowadza do
zatwierdzenia sformułowań doktryny łaski, mocno zabarwionych augustynizmem:

• przez przestępstwo Adama cały człowiek, co do ciała i co do duszy, zmienił się na gorsze, a przez

• to ucierpiała też wolność duszy;

• przestępstwo Adama zaszkodziło także jego potomstwu, gdyż kara, jaką sprowadziło na cały rodzaj

ludzki, nie polega tylko na śmierci całego ciała, lecz oznacza grzech, jako śmierć duszy;

• ludzkie wysiłki żadną miarą nie mogą sprowokować łaski Bożej – przeciwnie, to łaska Boża inicjuje

wszelkie działania człowieka służące zbawieniu;

• łaska Boża uprzedza wszystko – nie jest udzielana jako skutek modlitwy, to łaska nas pobudza do

modlitwy;

• Bóg nie czekana naszą decyzję oczyszczenia się z grzechów, to Duch Święty sprawia w nas to, że

chcemy się z nich oczyścić;

• skłonność do wiary nie pochodzi z samej naszej natury, lecz ma źródło w inicjatywie Ducha Świętego i

stanowi dar łaski;

• grzesznik nie może się usprawiedliwić mocą samej swej natury;

• zepsuta ludzka natura została odnowiona dopiero przez Jezusa Chrystusa;

• ochrzczeni mogą prowadzić dobre życie wtedy tylko, kiedy będą ściśle złączeni z Jezusem Chrystusem;

• dar miłości pochodzi od Ducha Bożego, który rozlał ją w sercach.

6. Tomasz z Akwinu: Łaska jako qualitas in anima

Zgodnie z arystotelesowskim schematem materia-forma, św. Tomasz w łasce widział nadprzyrodzoną formę,
doskonalącą materię ludzkiej natury. Łaska jest trwałym stanem (habitus), który w ludzkiej duszy stanowi nową
jakość (qualitas), dochodzącą do niej z zewnątrz właściwość (accidens).

Łaska:

• coś nadprzyrodzonego w człowieku, co pochodzi od Boga;

• udział w Boskiej naturze poprzez rzeczywistośś będącą w duszy człowieka;

• łaska ma swoje siedlisko w istocie duszy;

• skutek bezinteresownej woli Bożej, który – jako dana duszy pomoc – działa na dwa sposoby:

▪ po pierwsze – łaska stanowi poruszenie (motus) duszy polegające na tym, że Bóg porusza duszę

człowieka do poznawania, chcenia lub działania;

▪ po drugie, łaska stanowi jakość (qualitas) duszy, w tym znaczeniu, że Bóg daje się jej jako

habitualny dar; tę jakość Tomasz określa bliżej jako przypadłościową formę duszy – to znaczy
jej dodatkowe określenie, które będąc jej trwałą sprawnością (habitus) stanowi dla niej stałą
pomoc, dzięki której może przez dobre działanie osiągnąć życie wieczne;

• rzeczywistość w ludzkiej duszy, która odnawia wnętrze człowieka.

7. Terminologia scholastyków: łaska niestworzona – stworzona, łaska habitualna – aktualna,
łaska uświęcająca – darmo dana.

Rozróżnienie podstawowe:

• łaska niestworzona (gratia increata); Bóg, który działa w człowieku;

• łaska stworzona (gratia creata); owoc zamieszkania Boga w człowieku.

Ze względu na rodzaj pomocy duszy:

• łaska habitualna (habitulais: sanctificans) – sprawność duszy, która nie jest wypracowana przez

człowieka, ale jest darem Boga; względnie stała w działaniu – człowiek traci ją przez grzech;

• łaska uczynkowa (actualis: adiuvans) – konkretna pomoc udzielona człowiekowi w danym momencie,

aby mógł spełnić dobry czyn.

Ze względu na osobowe odniesienie łaski;

• uświęcająca (gratum faciens) – łaska habitualna, która uświęca konkretną osobę i uzdolnienie do

czynów zasługujących na zbawienie (przez współpracę z łaską);

• darmo dana (gratis data) – charyzmat, czyli łaska dana człowiekowi ze względu na Kościół (dla innych

ludzi).

8. Zarys nauki o usprawiedliwieniu wg Marcina Lutra.

Luter odczytywał usprawiedliwienie jako wyłączny akt zbawczy Boga, który urzeczywistnia się w pełni w
potrójnym „tylko”: sola gratia, sola fides, solus Christus, czyli wyłącznie przez łaskę, wyłącznie przez wiarę i
wyłącznie przez Chrystusa. Uczył więc, że łaska usprawiedliwia grzesznika zupełnie darmowo, bez żadnych
wcześniejszych uwarunkowań z jego strony i bez żadnego wkładu ze strony człowieka. Grzesznik zostaje
uwolniony od winy dzięki łasce. Ponadto usprawiedliwienie dokonuje się przez samą tylko wiarę, a nie na
podstawie uczynków, które nigdy nie są zasługujące, ponieważ wypływają zawsze z człowieka dogłębnie
zniszczonego przez grzech. Wiara działa jako zaufanie, tzn. jako ufność, jaką człowiek pokłada w boskim
miłosierdziu i dziele Jezusa Chrystusa, który dokonał dzieła odkupienia. W końcu usprawiedliwienie jest
wyłącznym dziełem Jezusa Chrystusa, tzn. usprawiedliwienie realizuje się na podstawie zasług Jezusa
Chrystusa. Ze względu na Jego dzieło Bóg dokonuje usprawiedliwienia grzesznika. Sprawia, że
usprawiedliwienie grzesznika nie ma źródła w nim samym, w jego mocy i wysiłkach, ale pochodzi zawsze z
zewnątrz, od Boga. Człowiek otrzymuje je wyłącznie jako dar, który realizuje proces rzeczywistego
usprawiedliwienia od wewnątrz, od Boga. Chrystus dokonuje w usprawiedliwionym powtórnych narodzin, albo
– mówiąc inaczej – daje początek nowemu stworzeniu. Jest to jednak wyłącznie początek, który rodzi potrzebę
kontynuacji i pogłębionej współpracy ze strony człowieka, czyli posłuszeństwa wobec woli Bożej.

9. Zarys doktryny Soboru Trydenckiego o usprawiedliwieniu

Kwestie związane z usprawiedliwieniem Sobór Trydencki podjął na dwóch sesjach: O grzechu pierworodnym i
w Dekrecie o usprawiedliwieniu:

• W Dekrecie o grzechu pierworodnym Kościół sprecyzował, jak należy rozumieć usprawiedliwienie w

sakramencie chrztu świętego, gdzie mamy do czynienia z całkowitym odpuszczeniem grzechów.
Pozostałość po grzechu w postaci „pożądania” nie można nazwać grzechem, może ono być powodem
do zasług.

• W Dekrecie o usprawiedliwieniu Kościół, przypomniał, że usprawiedliwienie z jednej strony oznacza

odpuszczenie grzechów, a drugiej – uświęcenie. Usprawiedliwienie jest przyjściem ze stanu grzechu
Adama do stanu usynowienia w Chrystusie. Dzieje się tak dzięki miłosierdziu Bożemu, bez żadnego
wpływu ze strony człowieka.

Sobór Trydencki z jednej strony stwierdza, ze człowiek nie może być usprawiedliwiony bez interwencji
miłosiernego Boga, a więc jak tylko dzięki zasługom Jezusa Chrystusa, a z drugiej – zaprzecza, iż człowiek
staje się sprawiedliwym jedynie formalnie dzięki sprawiedliwości Chrystusa, bez jego wewnętrznej przemiany.
Usprawiedliwienie jest aktem Bożego miłosierdzia, dzięki któremu Bóg przyjmuje grzesznika, odpuszczając
mu grzechy i odnawiając go wewnętrznie. Zatem usprawiedliwienie jest przejściem ze stanu grzesznego
(grzech pierworodny i osobisty) do stanu syna adoptowanego, co oznacza całkowite przyjęcie przez Boga,
który stał się Ojcem a nie Sędzią. To przyjęcie przez Boga oznacza odpuszczenie grzechów i odnowienie. Od
strony aktywnej usprawiedliwienie jest dziełem Boga, od strony pasywnej usprawiedliwienie jest przejściem z
jednego stanu do drugiego. Inicjatywa pochodzi od Boga, lecz dorosły musi wyrazić zgodę współpracując z
łaską.

Sobór uczy, że łaska jest środkiem do realizacji usprawiedliwienia, aczkolwiek samo usprawiedliwienie jest
czymś znacznie więcej niż wyłącznym owocem łaski, jak chciał tego Tomasz. Wszelka łaska jest możliwa
dzięki Duchowi Świętemu, który doprowadza do chrztu, udziela łaski wiary, daje siłę nadziei, pozwala kochać i
czynić pokutę. Jest ona czymś więcej niż tylko środkiem do usunięcia grzechu i jego skutków, ponieważ jest
również środkiem do uczestniczenia w wewnętrznym życiu Trójcy Świętej. Sobór odrzuca naukę reformatorów
o radykalnym zepsuciu człowieka. Wolność człowieka została zraniona i zniewolona, ale nie usunięta. Na wielu

miejscach sobór podkreślał pozytywność, dobroć i wartość stworzenia w którą przestała już wierzyć
Reformacja. Uczy wyraźnie, że zarówno przed usprawiedliwieniem, jak i po nim człowiek jest w stanie
współpracować z łaską.

10. Sposób rozumienia dobrych czynów jako zasługi przed Bogiem – wg nauki Soboru Trydenckiego

Sobór Trydencki potwierdził podstawową przesłankę Lutra – usprawiedliwienia nie można sobie w żaden
sposób wysłużyć, ponieważ zarówno powołanie do usprawiedliwienia, jak i sam jego akt dokonują się tylko
przez łaskę, bez jakichkolwiek uprzednich zasług. W przeciwieństwie do Lutra, Sobór przypisuje jednak
usprawiedliwionym możliwość rzeczywistego zasługiwania na życie wieczne, określając przy tym bliżej
zasługę jako nagrodę pochodzącą z łaski. Sobór naucza, że zarówno przed usprawiedliwieniem, jak i po nim
człowiek może współpracować z łaską Bożą w zbawczym wydarzeniu. Istnieje współdziałanie (cooperatio)
człowieka w przygotowaniu do usprawiedliwienia. Po usprawiedliwieniu to współdziałanie dokonuje się przez
zachowywanie przykazań i pełnienie dobrych uczynków. Sprawiedliwi mogą za dobre czyny, dokonane po
Bożemu, oczekiwać i spodziewać się zapłaty wiecznej od Boga dzięki Jego miłosierdziu i zasługom Jezusa
Chrystusa. Sobór nawiązuje do biblijnej idei nagrody: sprawiedliwi, którzy pełnią dobre czyny, mogą mieć
nadzieję na życie wieczne i jako łaskę miłosiernie przyobiecaną przez Jezusa Chrystusa synom Bożym, i jako
zapłatę, która mocą obietnicy samego Boga ma być wiernie wypłacona za ich dobre czyny i zasługi. Dzięki
łasce więc dobre uczynki stają się zasługujące.

11. Luterańskie i katolickie rozumienie zasady „sola fides” (na etapie Soboru Trydenckiego i w
uzgodnieniach ekumenicznych)

• Luter

Usprawiedliwienie grzesznika nie dokonuje się na podstawie dobrych uczynków człowieka, lecz tylko dzięki
wierze, polegającej na przyjęciu łaskawego wyroku Bożego. Wiara jest tutaj nie jakąś aktywną mocą, lecz tylko
pasywnym organem przyjmowania. W swej funkcji pozytywnej, wiara działa jako zaufanie, to jest ufność
pokładana w Boskim miłosierdziu i w odkupieńczym dziele Chrystusa. Usprawiedliwienie następuje wtedy,
kiedy grzesznik ufa w swej wierze, że Boże miłosierdzie i zbawcze dzieło Chrystusa osobiście do niego się
odnoszą.

• Sobór Trydencki

Wiara jest darem łaski, nie zaś dziełem, które łaskę wysługuje. Wiara i zaufanie usprawiedliwiają wyłącznie w
połączeniu z nadzieją, miłością i czynną współpracą z łaską. Gdy wiara współpracuje z dobrymi czynami, w
człowieku wzrasta przyjęte usprawiedliwienie, ponieważ jest ono darem, który może rosnąć i który można
zachować lub utracić. Przez dobre czyny, które spełnia z pomocą łaski Boga i przez zasługę Jezusa Chrystusa,
sprawiedliwy otrzymuje większy stopień łaski.

• Wspólna deklaracja w sprawie nauki o usprawiedliwieniu

Luteranizm i katolicyzm wspólnie wyznają, że grzesznik zostaje usprawiedliwiony przez wiarę w zbawcze
działanie Boga w Chrystusie. Wiara ta jest czynna w miłości, dlatego chrześcijanin nie może i nie powinien
pomijać uczynków. Jednak wszystko, co w człowieku poprzedza wolny dar wiary i po nim następuje, nie jest
podstawą usprawiedliwienia i nie przyczynia się do niego.

◦ Luteranie ujmują to tak: Bóg sam wywołuje wiarę, gdy przez swoje stwórcze Słowo przyczynia się

do powstania zaufania, którym człowiek obdarza swojego Stwórcę. Ponieważ ten czyn Boga jest
nowym stworzeniem, przeto dotyczy wszystkich wymiarów osoby oraz prowadzi do życia w nadziei
i miłości.

◦ A katolicy tak: Usprawiedliwienie grzesznika jest odpuszczeniem grzechów i uczynieniem

sprawiedliwym przez łaskę usprawiedliwiającą, która czyni nas dziećmi Bożymi. Usprawiedliwieni
otrzymują od Chrystusa wiarę, nadzieję i miłość i tym sposobem zostają przyjęci do wspólnoty z
Nim. Łaska usprawiedliwienia nie staje się nigdy własnością człowieka, na którą mógłby się
powołać przed Bogiem.

12. Luterańskie i katolickie rozumienie zasady „sola gratia” (na etapie Soboru Trydenckiego i w
uzgodnieniach ekumenicznych).

• Luter

Usprawiedliwienie przez samą tylko łaskę – łaska daje grzesznikom usprawiedliwienie bez żadnych
uwarunkowań i własnych osiągnięć człowieka. Łaska to życzliwość Boga. Usprawiedliwienie nie pojawia się
jako następstwo zasług człowieka, jest ono darem Bożym, całkowicie niezależnym od dobrych uczynków lub
zasług ludzi. Konkretnie, usprawiedliwienie dokonuje się na skutek łaskawego wyroku Boga, który grzesznego
człowieka uznaje za sprawiedliwego. Zatem usprawiedliwienie należy do porządku sądowniczego, ma
charakter wyroku: podlegający sądowi grzesznik zostaje z łaski uwolniony od winy. W swej treści to
sądownicze orzeczenie oznacza przebaczenie grzechów.

• Sobór Trydencki

Z jednej strony Sobór Trydencki podkreśla pierwszeństwo łaski w stosunku do działania człowieka w
wydarzeniu zbawczym. Z drugiej strony, Sobór odrzuca doktrynę usprawiedliwienia rozumianego jako zwykłe
uznanie za sprawiedliwego i opowiada się za ontologicznym charakterem przemiany, dokonującej się przez
usprawiedliwienie. Usprawiedliwienie dokonuje się przez wiarę jako fundament i korzeń wszelkiego
usprawiedliwienia oraz darmo, czyli z samej łaski. Usprawiedliwienie człowieka niesprawiedliwego zostało
zdefiniowane jako „przeniesienie z tego stanu, w którym człowiek rodzi się synem pierwszego Adama, do stanu
łaski i przybrania za synów Bożych za pośrednictwem drugiego Adama – Jezusa Chrystusa, naszego
Zbawiciela”. To przejście ze stanu łaski dokonuje się w praktyce przez odrodzenie w chrzcie. Nie jest ono
prostym odpuszczeniem grzechów, lecz także uświęceniem i odnowieniem wewnętrznego człowieka.

• Wspólna deklaracja w sprawie nauki o usprawiedliwieniu

Luteranizm i katolicyzm wspólnie wyznają, że Bóg z łaski odpuszcza człowiekowi grzech, jednocześnie
uwalnia go w jego życiu od zniewalającej mocy grzechu oraz obdarza nowym życiem w Chrystusie. Gdy
człowiek ma w wierze współudział w Chrystusie, Bóg nie zalicza mu grzechu, a Duch Święty wzbudza w nim
czynną miłość.

13. Nauka Kościoła o grzechu pierworodnym (podstawy biblijne, Kartagina, Tridentinum); zagadnienia
interpretacji.

• Podstawy biblijne

Nauka o grzechu pierworodnym opiera się na sformułowaniu Pawła wg którego „przez jednego człowieka
[Adama] grzech wszedł na świat, [tak że] przestępstwo jednego sprowadziło na wszystkich śmierć” (por. Rz 5,
12-21 i 1 Kor 15,22). Patrz Rdz 1-3.

• Kartagina

Odrzucono twierdzenia Celestiusza i ogłoszono jako wiążące punkty doktryny: śmierć fizyczna nie należy do
pierwotnej natury człowieka; stanowi ona karę za grzech Adama. Przychodzące na świat dzieci zostały w
momencie poczęcia skażone przez grzech pierworodny Adama i dlatego należy je chrzcić, ażeby otrzymały
rzeczywiste odpuszczenie grzechów. W tym twierdzeniu przejęte zostało nauczanie Augustyna o biologicznym
dziedziczeniu pierwszego grzechu Adama.

• Tridentinum

Ustalił pięć kanonów doktrynalnych:

1. Adam stracił świętość i sprawiedliwość [pierwotną], przez to ściągnął na siebie gniew i oburzenie Boga,

oraz śmierć i niewolę pod władzą diabła. Cały Adam co do ciała i duszy zmienił się na gorsze.

2. grzech Adama jemu samemu tylko zaszkodził, a nie jego potomstwu oraz przekazał śmierć oraz

cierpienie a nie grzech, który jest śmiercią duszy – anatema sit.

3. grzech Adama można zgładzić czy to siłami natury czy czymś innym sposobem prócz łaski

Chrystusowej udzielanej przez chrzest – anatema sit.

4. dzieci chrzci się dla odpuszczenia grzechów, gdyż ściągnęły na siebie w skutek narodzin grzech

pierworodny.

5. skutki chrztu: gładzi winę grzechu pierworodnego oraz wszystkie inne grzechy; w ochrzczonych jednak

pozostaje pożądliwość lub zarzewie grzechu.

• Interpretacje teologiczne:

1. mityczna (przypowieść o charakterze uniwersalistycznym),
2. tradycjonalna i skrajnie realistyczna (sytuacja grzechu pierworodnego rzeczywiście miała

miejsce w omawianym miejscu i czasie, które są danymi rzeczywistymi),

3. nurt ewolucjonistyczny i egzystencjalistyczny (w toku rozwoju człowieka doszło do pewnych

zdarzeń),

4. historiozbawczy (jest to wydarzenie wpisane w ciąg historii zbawienia ludzkości),
5. personalistyczny (grzech ów jest grzechem osobistym Adama).

14. Powszechna wola zbawcza Boga (podstawy biblijne, nauka Kościoła, problemy dyskutowane).

• Podstawy biblijne

Zarówno w Starym, jaki i Nowym Testamencie można dostrzec tzw. partykularyzm wybrania. Bóg wybiera
sobie naród, a w nim konkretnych ludzi do realizacji planu zbawienia, ale wybiera ich do realizacji planu
zbawczego wobec wszystkich. Jeśli istnieje powszechna wola zbawcza i partykularyzm wybrania, to
partykularyzm wybrania znajduje się w służbie uniwersalizmu zbawienia. W ST odkrywamy to szczególnie w
historii: Noego (przymierze z ludzkością), Abrahama (obietnica błogosławieństwa dla wszystkich narodów),
Izajasz i Jeremiasz (zapowiedź powszechnego zbawienia) oraz teksty Psalmów (np. 96,98). W NT naukę tą
odnajdujemy w: Ewangeliach (np. Syrofenicjanka), 1 i 2 Kor oraz 1J (Jezus umarł na krzyżu za wszystkich
ludzi), a w szczególności 1Tm 2,1-6.

• Nauka Kościoła

Cała myśl o powszechnej woli zbawczej Boga odnosi się do sytuacji Kościoła Chrystusowego. Kościół
Katolicki nie podaje ostatecznych rozwiązań, a jedynie odczytując PŚ i Tradycje przypomina wiernym o nauce.
Vaticanum II:

◦ Kościół jest uniwersalnym (powszechnym) sakramentem zbawienia (LG 1); Bóg działa jeszcze w

inny sposób w sercu każdego człowieka;

◦ istotna rola posłannictwa Kościoła w zbawieniu; Kościół powinien głosić Chrystusa, a każdy, kto to

usłyszy i zrozumie, jest zobowiązany do przyjęcia Chrystusa (AG 7)

◦ nowa, spójna wizja Kościoła (LG 14-16) – kręgi przynależności do Kościoła:

▪ Wcieleni w Kościół (incorpurantur) – chrześcijanie katolicy

▪ złączeni z Kościołem (coniunquntur) – chrześcijanie niekatolicy

▪ Przynależą do Kościoła (ordinantur) – inni

Sobór ostatecznie podaje:

◦ powszechna wola zbawcza Boga jest nauką Kościoła;

◦ stwierdzenie „Chrystus umarł za wszystkich” jest nauką Kościoła;

◦ nikt nie może być pewny swego wiecznego losu.

• Problemy dyskutowane

Problemy obecne w historii oraz współcześnie:

◦ dzieci zmarłe przed chrztem,

◦ apokatastaza,

◦ predestynacja i podwójna predestynacja.

15. Istota problemu „natura a nadprzyrodzoność” i rozwiązania współczesne.

Jednym z kluczowych zagadnień teologii łaski jest relacja między naturą i łaską, czyli w istocie relacja między
Bogiem i człowiekiem. Teologia w historii wracała do problemu kilkakrotnie:

• Augustyn: grzech pierworodny tak poważnie zniszczył naturę, iż zbawienie jest wyłącznym dziełem

łaski;

• scholastyka: mniej negatywnie oceniała skutki grzechu pierworodnego, łaska zakłada naturę i ją

doskonali;

• scholastyka potrydencka: stworzyła pojęcie „czystej natury” (natura pura), przez którą rozumiano

abstrakcyjnie, na sposób czysto myślowej, nigdy historycznie niezrealizowanej możliwości, samą istotę
człowieka, różną zarówno od darów poza-naturalnych jak i naturalnych;

• neoscholastyka: natura i łaska (tj. nadnatura) mają się do siebie jak konieczny fundament i dodana do

niego nadbudowa.

Współczesna teologia:

• wychodzi od biblijnej perspektywy stworzenia człowieka na obraz i podobieństwo Boga, by

przezwyciężyć statyczne i abstrakcyjne pojęcie natury, jakie wypracowała wcześniejsza teologia;

• natura ludzka nie jest rzeczywistością statyczną, ale ma charakter dynamiczny, który wynika nie tylko z

daru pochodzenia, ale także z wyznaczonego jej celu – zjednoczenie się z Bogiem całego człowieka, a
nie wyłącznie jego natury. Zostaje zachowany w ten sposób historyczny wymiar ludzkiej natury, co
sprawia, że nie grozi jej ryzyko bycia wykluczoną poza ramy dziejów świata, w obszar abstrakcyjnej
spekulacji;

• hermeneutyka teologiczna wysuwa na plan pierwszy rozważania o osobie, co harmonizuje z

nauczaniem Biblii, która mówi wyraźnie, że nie tylko natura ludzka, ale cały człowiek (osoba), z duszą,
ciałem i duchem, został powołany do życia na obraz Boży; jako osoba, stworzona przez Boga, jest
jednocześnie na Boga otwarty.

16. Relacja łaski do wolności człowieka – istota problemu i próby rozwiązań.

Bóg udziela łaski zbawczej – Bóg decyduje o zbawieniu człowieka. W tym aspekcie zbawczym pytanie o
relacje między wolnością a łaską jest pytaniem o relację między wolnością człowieka a łaską zbawczą Boga.
Dyskusja wokół tego zagadnienia toczy się w Kościele nieustannie.

Zarówno Jezus jak i św. Paweł podkreślali pierwszeństwo Bożej łaski, na którą człowiek może odpowiedzieć.
Nauka biblijna NT kładzie nacisk na zbawczą aktywność Boga, Jego wolne zaangażowanie w nasze zbawienie,
a równocześnie podkreśla, że dla naszego zbawienia potrzebne jest nasze zaangażowanie (bo inaczej możemy
nie osiągnąć zbawienia). Głosi więc współpracę, równoczesność działania Boga i człowieka nad zbawieniem.

Św. Augustyn w nauczaniu Pelagiusza usłyszał myśl, że człowiek zbawia się sam – bez udziału Boga. Odkrył
więc u niego błędną ideę samozbawienia, nazwaną później pelagianizmem. Błąd ten ignorował wolność Boga i
pozostawiał zbawienie wolności człowieka (monergizm – wykluczenie współudziału człowieka w procesie
zbawienia). W trakcie tego sporu wybrzmiała również druga skrajność – Augustyn konsekwentnie podkreślał
wszechmoc i wszechwiedzę Boga, a w związku z tym podkreślił uprzedniość, nieomylność i partykularność
Bożej predestynacji. To zaś deprecjonowało wolność ludzką, co Kościół również odrzucił.

Problemy lutrowej predestynacji, kalwińskiej podwójnej predestynacji, problem protestanckiego
„usprawiedliwienia” - (wszystko z tego omówione w tezach wcześniejszych).

Oświecenie przynosi nową perspektywę myślenia o wolności człowieka przed Bogiem. Człowiek jest
autonomicznym podmiotem i jako taki jest uzdolniony i zobowiązany do samorozwoju, w którym nie powinien
być przez kogokolwiek zastępowany. W takim myśleniu o autonomii jednostki pojawia się podejrzenie, że Bóg,
względnie wiara w Boga, deprecjonuje wolność człowieka.

Obecnie odchodzi się od modelu synergizmu i monergizmu, a proponuje się trzeci model relacji między łaską i
wolnością, nazywany energizmem, będącym rozwiązaniem pośrednim między tamtymi dwoma modelami. Za
podstawę przyjmuje on dane biblijne, które nie przeciwstawiają łaski i ludzkiej wolności. Pismo Święte mówi o
równoczesności Bożego i ludzkiego zbawczego działania. Boża i ludzka aktywność zbawcza w tajemniczy
sposób zespalają się intymnie ze sobą, tworząc w Bogu jedno działanie. To współdziałanie Boga i człowieka
dokonuje się w jedności, bez zamieszania i bez podziału. Działanie Boże nie zniewala w niczym działania
człowieka, nie usuwa i nie osłabia, lecz przeciwnie, umacnia. Między Bogiem i człowiekiem realizuje się
dialog miłości, szanujący wolność i godność człowieka.