PROBLEM GATUNKÓW MOWY MICHAIŁ BACHTIN

1

Michaił Bachtin, Problem gatunków mowy, w: tegoż, Estetyka twórczości słownej.

Rozdział I Sformułowanie problemu i określenie gatunków mowy

Zaczyna od tego, że jest coś takiego jak ogólnonarodowa jednośd języka – i nie niszczy jej
nawet to, że w różnych dziedzinach życia używany w różny sposób tego języka. Język jest
używany w postaci wypowiedzi: pisemnych i ustnych. Wypowiedzi te określają cele, jakie
chce przekazad dany użytkownik za pomocą:



treści tematycznej,



stylu (wybór słownych, frazeologicznych etc. środków językowych),



budowy kompozycyjnej.

Te 3 elementy są nierozłączne w wypowiedzi!
Zgoda, mówi Bachtin, każda wypowiedź jest indywidualna w jakimś stopniu, ale w języku
zostały wypracowane specjalne, względnie trwałe typy takich wypowiedzi. Nazywa je:
GATUNKAMI MOWY(ich cechy charakterystyczne to bogactwo i różnorodnośd). (Dalej będę
je w skrócie określad jako GM).

Do GM należy zarówno krótka replika dialogowa, jak i list czy zbiór dokumentów służbowych.
Wydaje się więc, że skoro GM mają tyle postaci i różnych funkcji, to same w sobie są puste i
abstrakcyjne. Ha. Bachtin Wam pokaże, że jest inaczej!
Badacze do tej pory zajmowali się tylko gatunkami literackimi, chod od antyku badaniami
objęli też gatunki retoryczne.
Wcześniej potocznymi gatunkami mowy zajmowała się szkoła de Saussure’a (I rok, NOJ ),
ale Bachtin wyniośle stwierdza, iż ich badania nie mogły doprowadzid do poprawnego
określenia ogólnojęzykowej natury wypowiedzi.

Bachtin podkreśla odrębnośd:



gatunki prymarne (proste) – np. repliki potocznego dialogu. Wykształcone w

bezpośrednim komunikowaniu się. Bezpośrednie odniesienie do realnej
rzeczywistości to ich cecha.



gatunki wtórne (złożone) – np. powieści, dramaty, wszelkie typu studia naukowe.

Absorbują gatunki proste i z nich tworzą się złożone.

Bachtin stawia sobie za cel określenie istoty wypowiedzi na drodze analizy i prostych i
złożonych gatunków.
Jeżeli jakiś lingwista będzie na tyle … nierozważny, że zignoruje istotę wypowiedzi, to
zaprowadzi go to do formalizmu, nadmiernej abstrakcyjności, zafałszowania badao,
osłabienia więzi języka z życiem i schizofrenii. Strzeżcie się!

Styl w wypowiedziach:



łączy się nierozerwalnie z GM i wypowiedzią,



może odzwierciedlad indywidualnośd mówiącego,



najlepszym przykładem są wypowiedzi artystyczne, bo tam indywidualizacja stylu jest

nadrzędnym warunkiem,



najmniej dogodne do badania stylu są dokumenty typu: podanie o akademik na rok

2010/2011, czyli wszelkiej maści urzędowe papiery.

PROBLEM GATUNKÓW MOWY MICHAIŁ BACHTIN

2

W tym miejscu Bachtin wprowadza pojęcie gatunków tzw. konkretnych, względnie trwałych
pod względem tematycznym, kompozycyjnym i stylistycznym, kształtującym się w
zależności od funkcji.
A Styl jest elementem gatunkowej jedności wypowiedzi. Znaczy styl należy do gatunków
mowy.

Stylistyka a gramatyka
Zasadniczo różnią się od siebie, chod w niektórych przypadkach granica między nimi zanika.
Można powiedzied, że na obszarze konkretnego języka te zjawiska raz się schodzą, raz
rozmijają.

Rozdział II wypowiedź jako jednostka językowego porozumiewania się i jej odmiennośc od
jednostek języka (lecę punktami, bo tak nudzi, że inaczej tego nie pogrupuję)



Komunikatywna funkcja języka = wyrażanie indywidualnego świata mówiącego



Język jest rozpatrywany z punktu widzenia mówiącego



Język w gruncie rzeczy wymaga tylko mówiącego i podmiotu o którym mówi



Generalnie Bachtin krytykuje schematy De Sosira, gdzie jest dwoje: mówiący i

słuchający („schematy te nie są kłamliwe, ale nie odpowiadają określonym aspektom
rzeczywistości”) mówi o nich też per „naukowa fikcja”



Żywa mowa, żywa wypowiedź na charakter współodpowiadający



Mówiący nie oczekuje aktu biernego, lecz odpowiedzi, zgody, współczucia, sprzeciwu



Bachtin zauważa, że do tej pory nikt nie przekształcił nieokreślonego słowa „mowa”,

które może oznaczad język, mówienie, pojedyncza wypowiedź jak i szereg
wypowiedzi



Podkreśla znów, że mało jest badao nad gatunkami mowy (bardzo go to widac smuci)



Nieokreślonośd, zagmatwanie, niesprecyzowanie to wynik IGNOROWANIA faktycznej

jednostki obcowania językowego, jaką jest WYPOWIEDŹ



Chociaż wypowiedzi się różnią między sobą wielkością, treścią, to wszystkie mają

WYRAZISTE GRANICE, którymi Bachtin chce teraz zając się szczegółowo

o Granice owe wyznacza zmiana podmiotów mowy (po polsku: mówiących).
o Czy to replika dialogowa, czy obszerna powieśd, każda ma absolutny początek

i absolutny koniec

o Wypowiedź nie jest jednostką umowną, lecz realną
o Dialog – klasyczna forma językowego porozumienia
o Trochę inaczej jest ze zdaniem, bo „Zdanie jako jednostka jezyka jest

całkowicie pozbawiona granic, które wydziela zmiana podmiotów mówiących,
bo nie wchodzi ono w bezpośredni kontakt z rzeczywistością”

o W gatunkach naukowych i artystycznych granice piętno indywidualności

autora odciśnięte na utworze



Teraz dwie główne cechy wypowiedzi:

o Zmiana podmiotów mowy, która wyznacza jej kształt i granice
o Zwieoczenie wypowiedzi CZYLY

 Wyczerpanie podmiotowe i znaczeniowe (nie ma już o czym gadad)

PROBLEM GATUNKÓW MOWY MICHAIŁ BACHTIN

3

 Typowe kompozycyjno-gatunkowe formy zwieoczenia (jakieś

specyficzne sygnały, typu: no to Nara lub zapraszam na wrzesieo)

 W każdej wypowiedzi powinna byd też do uchwycenia językowa wola

mówionego



Teraz będzie o: STAŁYCH FORMACH GATUNKOWYCH WYPOWIEDZI



Mówimy wyłącznie przy użyciu określonych gatunków mowy tzn. nasze wypowiedzi

posługują się względnie trwałymi i typowymi formami konstruowania całości



Będąc już bachorem uczymy się nadawad naszym wypowiedziom formę gatunkową,

potem słysząc cudzą mowę identyfikujemy jej gatunek



Najbardziej standardowe gatunki mowy to: powitania, pożegnania, pozdrowienia,

życzenia urodzinowe, gratulacje



GM jest dużo, ich mnogośd zależy od sytuacji, pozycji społecznej, osobistych

stosunków między partnerami rozmowy



Indywidualnośd mówiącego ukazuje się w jego ekspresji (np. chłodne powitanie),

może też świadomie mieszad gatunki np. wita się oficjalnie z kimś z rodziny – IRONIA



Wyróżnia też gatunki takie jak: konwersacja salonowa, rozmowy biesiadne lub

intymne, między przyjaciółmi i w rodzinie itd.



Zdanie – perła: Aby swobodnie stosowad gatunki trzeba je najpierw dobrze

opanowad.



Przykład z Bachtina: Ktoś kto umie prowadzic wykłady naukowe, rozmawiac o

literaturze, może w codziennej gadce mied problemy, bo nie zna repertuaru form
towarzyskich



Przykład z Suleja (akurat z tych zajęc):

o „Idę ze znajomą przez las na UKSW, a że to koniec marca, to już zaczyna się

robic ciepło, wiosna. Rzucam więc tak od niechcenia, aby nawiązac rozmowę:
Oooo jak zielono, tydzieo temu jeszcze liści nie było na drzewach…, a ona: ależ
te ptaki mordy drą” (teraz wskazany jest śmiech)



Bachtin kontynuuje pojazd na językoznawców

o Bo oni widzą w wypowiedzi jedynie kombinację form czysto językowych

(leksykalno-gramatyczne) i nie widzą w nich nic do zbadania

o Bachtin grozi: jak nie będziecie ignorowad gatunki mowy, to zatrze się granica

między wypowiedzią a zdaniem!!!



Wypowiedź absolutnie neutralna nie jest możliwa, albowiem nawet tak

„bezmyślne” z pozoru komunikaty jak: O, Słooce na niebie! są do kogoś skierowane
w jakimś celu, np. że w domyśle chodź ze mną na spacer.



Teraz pojawia się cudowna grupa: Gatunki mowy wartościujące :D! Oto przykłady:

o Cymbał!

 Zuch z Ciebie!



Haoba!

o Pogrom romantyczny!



Niektórym wyrazom, samym w sobie, przypisuje się jakieś emocjonalne zabarwienie,

otoczkę stylistyczną (bez względu na intencje użytkownika)

PROBLEM GATUNKÓW MOWY MICHAIŁ BACHTIN

4



Gatunkowa ekspresja słowa jest bezosobowa, podobnie jak bezosobowe są gatunki

mowy (bo stanowią typowe formy indywidualnych wypowiedzi, a nie same
wypowiedzi). Wyrazy języka są niczyje (a więc wszystkich!)



Ekspresję naszej mowy wyznacza nie tylko treśd, lecz również cudze wypowiedzi na

ten temat (odpowiadamy na nie i z nimi polemizujemy). W pojedynczej wypowiedzi
są echa dialogu.



Wypowiedź jest jak ogniwo w łaocuchu – nie rozdzielad od innych ogniw-

wypowiedzi!



W wypowiedziach ważny jest stopieo zażyłości podmiotów mówiących



W stylach intymnych wyraża się on niejako dążeniem do utożsamienia się mówiącego

z adresatem



Inną ważną cechą wypowiedzi jest skierowanie do kogoś, zaadresowanie( bez tego

nie istnieje)



Każdy gatunek mowy wypracował własną, określającą go jako gatunek koncepcję

typowego adresata