Michaił Bachtin
Michaił Michajłowicz Bachtin
(17 listopada 1895 - 7 marca 1975),
rosyjski literaturoznawca, badacz literatury i kultury, teoretyk sztuki. W latach 20. zgromadził wokół siebie krąg artystów, filozofów i badaczy, tworząc ośrodek myśli renesansowej na wzór Akademii Florenckiej.
Jest autorem koncepcji rozwoju czasu i czasoprzestrzeni (chronotop) w kulturze (przedstawionej na przykładach literackich), teorii folkloru średniowiecza skonstruowanej na dziele François Rabelais'go, teorii wielogłosowości powieści nowożytnej.
Zajmował się związkami elementów kulturowych w kontekście całokształtu kultury epoki oraz studiami nad podstawami freudyzmu i filozofii marksistowskiej, ale głównym przedmiotem swych badań uczynił twórczość Fiodora Dostojewskiego. Efekty tej analizy zamieścił w pracy „Problemy poetyki Dostojewskiego”. Przez te analizę stworzył koncepcję powieści polifonicznej, czyli wielogłosowej.
Uważał literaturę za żywą tylko wtedy, gdy naśladowała ona rzeczywistość, uważał że zapis literacki jest przedłużeniem realnych zależności i wydarzeń. Dużą wagę stanowi w tej twórczości dialog.
Język eposu i poezji jest martwy, opiera się na monologu. Słowo w powieści, którą uznał za jedyną prawdziwą twórczość literacką, jest konkretne, społeczne. Nie może być oddzielone od rzeczywistości. Powieść polifoniczna pisana jest językiem w jego konkretnym i żywym całokształcie, w teraźniejszości. Łączy w sobie dialekty, idiolekty, socjolekty, prezentuje różne postawy i stanowiska. U źródeł powieści leży "wywrotowy" potencjał błazeńskiej różnojęzyczności karnawału, decentralizująca żywa gra "językami".
Uważał, że własną kulturę można poznać przez pryzmat kultury innej.
W latach 30. podjął studia nad twórczością J.W. Goethego i F. Rabelais'go. Wyniki tych prac mógł opublikować dopiero w latach 60., wydając m.in. rozprawę „Twórczość Franciszka Rabelais'go a kultura ludowa średniowiecza i renesansu”(1965, ).
Bibliografia Michaił Bachtin, Problemy literatury i estetyki, przeł. Wincenty Grajewski, Warszawa 1982.
W tej książce m.in.:
Epos i powieść (o metodologii badań nad powieścią);
Formy czasu i czasoprzestrzeni w powieści;
Z prehistorii słowa powieściowego;
Rabelais i Gogol (sztuka słowa i ludowa kultura śmiechu).
Michaił Bachtin, Problemy poetyki Dostojewskiego,
Michaił Bachtin, Twórczość Franciszka Rabelais'go a kultura ludowa Średniowiecza i Renesansu,
François Rabelais
(ur. Chinon, jako rok urodzenia wymienia się 1483, 1490 i 1495, zm Paryżu 9 kwietnia 1553)
XVI-wieczny francuski pisarz satyryczny, duchowny i lekarz. Wszechstronnie wykształcony, przyjaciel wielu ówczesnych humanistów europejskich, przeszedł do historii jako autor jednej książki, zarazem popularnej i budzącej kontrowersje: „Gargantui i Pantagruela”. Uważany za wybitnego twórcę renesansu.
Nie znamy wielu faktów z życia wielkiego francuskiego pisarza.. Ponieważ był najmłodszym z rodzeństwa, zgodnie z ówcześnie panującym zwyczajem, rodzice posłali go do zakonu. Nauki rozpoczął u benedyktynów a kontynuował u franciszkanów w okolicach Angers. Wstąpił do konwentu franciszkańskiego w Gontenay-le-Comte, gdzie pozostawał przez piętnaście lat i przyjął święcenia kapłańskie. Ale duch jego zakonu nie sprzyjał wtedy studiom cenionym przez Renesans i ku którym on sam się skłaniał. Franciszkanie nie widzieli w pilnej nauce istotnych wartości, nie uznawali, by wykształcenie było niezbędne do zbawienia. Jakby trochę na przekór regule zakonu, Rabelais poznał w tym czasie łacinę i grekę, zdobywając wszechstronne i głębokie wykształcenie Opuścił więc konwent. Otrzymał zgodę papieża Klemensa VII na zmianę zakonu: dołączył do benedyktyńskiego opactwa Maillezais.
Franciszkanie słynęli natomiast z doskonale przygotowywanych i wygłaszanych kazań, przeznaczonych dla prostych ludzi. W późniejszych książkach Rabelais'go można znaleźć wiele fragmentów, w których narrator zwraca się do czytelników niczym duchowny w wygłaszanym kazaniu, posługując się przy tym zrozumiałym, klarownym językiem.
W 1530 był studentem medycyny w Montpellier, w następnych latach profesorem anatomii w Lyonie i głównym lekarzem szpitala Pont-du-Rhône. Publikował wtedy liczne prace medyczne.
O jego przygotowaniu do studiów i posiadanej już wiedzy najlepiej świadczy fakt, że tytuł bakałarza zdobył już po zaledwie sześciu tygodniach. Przeciętnemu studentowi zajmowało to trzy lata.
W 1534 kardynał Jean du Bellay sprowadził go do Rzymu. Tam Rabelais miał możliwość pogłębiania swojej wiedzy na temat kultury starożytnej. W 1536 Rabelais otrzymał od papieża Pawła III indult zwalniający go z obowiązków zakonnych i zezwalający uprawiać zawód medyka. W następnym roku Rabelais otrzymał tytuł doktora medycyny w Montpellier. Ponieważ od początku lat czterdziestych we Francji toczyły się gwałtowne wojny religijne, pisarz - obawiając się o swoją głowę - w 1546 wyjechał do Metzu, gdzie przez rok pracował jako lekarz miejski, jego usługi lekarskie opłacało miasto.
Swoja książke napisał po wpływem popularnej wówczas anonimowej opowieści ludowej o przygodach olbrzyma Gargantui.
Od pewnego księgarza otrzymał propozycję stworzenia dalszego ciągu niezwykle popularnej anonimowej książki, zatytułowanej „Wielkie i nieocenione kroniki ogromnego giganta, Gargantui”. Ta historia, napisana prostym językiem, była przeznaczona dla czytelników szukających niewybrednego humoru, a nawet wulgarności. Cieszyła się jednak ogromnym powodzeniem. Rabelais poparł pomysł i w 1532 r. na rynku ukazał się I tom książki zatytułowanej „Okropne i przeraźliwe dzieła i uczynki sławnego Pantagruela, króla spragnionych, ułożone przez Mistrza Alkofrybasa Nasiera”. Tytułowy Pantagruel był synem Gargantui, książka Rabelais'go była więc jakby drugą częścią anonimowego dziełka.
Pierwsze 2 tomy, zaraz po wydaniu książki potępił fakultet teologiczny Sorbony, co dało początek prześladowaniu autora.
Powieść ta wywarła wpływ m.in. na filozofię XX-wieczną, np. na prace Aleistera Crowleya.
Krytykując kościelno-feudalny porządek społeczny, ukazał Rabelais tchnący radością i optymizmem ideał wolnego człowieka w sposób pełen humoru, nierzadko rubaszny i dosadny. Była to pochwała naturalnej moralności laickiej i życia bez dogmatycznych ograniczeń.
Pod koniec życia pisarz otrzymał probostwo i osiadł w Meudon, gdzie zmarł. Śmierć przerwała pracę nad ostatnią księgą przygód Pantagruela. Utwór ten został jednak wydany, choć najprawdopodobniej dokończony jest przez innego autora.
W XVI wieku zauważalny jest szybki rozwój szkolnictwa, zwłaszcza parafialnego, co sprawia, że na zachodzie Europy część ludności wiejskiej — miejscami znaczna — umie czytać i czyta; francuscy kaznodzieje protestanccy skarżą się na chłopów, którzy nie chcą Ewangelii, lecz wolą Amadisa, Ronsarda i mistrza Francois Rabelais'go. Dla tych kręgów są przeznaczone publikacje ludowych lub o ludzie mówiących opowieści, jak pierwsze niderlandzkie wydanie Dyla Sowizdrzała (1600), pierwsze hiszpańskie powieści pikarejskie (łotrzykowskie) z Łazikiem z Tormesu na czele, później wychodzące z niemieckiego kręgu językowego podobne opowieści o prostaczkach (Simplicissimusach) czy polska literatura sowizdrzalska. Tu ucieczka od rzeczywistości jest ośmieszeniem jej przez ukazanie sprytnego oszusta drwiącego z norm obyczajowych i prawnych.
Ten typ literatury wiąże się dziś z atmosferą ludowego święta, karnawału, wywracającego istniejące normy i tworzącego chwilowo świat odmienny, świat „na opak", do którego ucieczka jest zarazem buntem i klapą bezpieczeństwa dla świata realnego. Za najwybitniejsze zaś z dzieł reprezentujących ten gatunek literacki uważamy właśnie Gargantui (1534) i Pantagruela (1532) Francois Rabelais'go (ok. 1483—1533), genialny żart balansujący między parodią, utopią a karnawałem, dzieło wciąż jeszcze wieloznaczne, nastręczające mnogość sprzecznych interpretacji, przez to samo jednak wciąż twórcze: wątek z baśni i dykteryjek ludowych, lekko przetworzony przez wybitnego humanistę.
Cytaty
Czas jest ojcem prawdy.
Lepiej śmiechem jest pisać niż łzami, śmiech to szczere królestwo człowieka.
Kiedy piję - myślę. Kiedy myślę - piję.
Ludek buntowniczego Paryża jest głupawy z przyrodzenia.
Nie posiadam nic cennego. Zostawiam wiele długów. Resztę zapisuję biednym.
Opis: słowa przypisywane Rabelaisowi na łożu śmierci
Udaję się w poszukiwaniu wielkiego być może.
Je m'en vais chercher un grand peut-etre. (fr.)