MICHAIŁ BACHTIN (1895 - 1975)

WŁADZA AUTONOMII / AUTONOMIA WŁADZY

- Bachtina filozofia literatury - lit. odgrywa kluczową rolę w rozumieniu mechanizmów kultury i komunikacji społecznej; chęć przekroczenia ograniczeń kantyzmu i neokantyzmu

- Krytyka autonomii - nic w świecie nie istnieje samo w sobie, jakiekolwiek próby ustanowienia autonomii (bytowej, poznawczej, moralnej i estetycznej) są iluzją; utwór lit. nie jest „całością zamkniętą i samowystarczalną” (jak wg teorii formalno-strukturalnej)

- Powieść > poezja, powieść pojmowana antropologicznie jako „artystycznie zorganizowaną społeczną różnostylowość”

- Różnojęzyczność (= wkraczanie do powieści różnych języków pod rozmaitymi postaciami) jako narzędzie krytyki ideologicznej; wielogłosowość gestem krytycznym wobec wszelkiej władzy kontrolującej komunikacyjne obiegi; sprzeciw wobec ideologiom „ostatniego słowa”; język jest nośnikiem ideologii, czyli światopoglądu

- O Dostojewskim, o Rabelais'm

- Karnawał - światopogląd opozycyjny wobec oficjalnych instytucji i zhierarchizowanego ładu; śmiech, parodia, profanacja, groteska z kultury ludowej przedostały się do literatury wysokiej i stały się „potężnymi środkami artystycznego poznawania życia”; powaga miesza się ze śmiechem, mądrość z głupotą, życie ze śmiercią; karnawałowa nieoficjalność rozbijająca ustalone hierarchie społ. strukturalnym składnikiem każdej kultury

W ŻYWIOLE MOWY

- Walka kultur i języków - nie immanentna analiza tekstów lit., ale „życie słowno-ideologiczne” danej epoki lub proces hist.-lit. jako „skomplikowana, trwająca całe stulecia, walka kultur i języków”

- Mechanizmy językowej komunikacji - we wczesnych l. 50., antropologia, jak człowiek określa swoje miejsce w świecie poprzez akty mowy

- Krytyka strukturalizmu de Saussure'a - wg Bachtina brak opozycji langue-parole, język żyje dzięki swej zdarzeniowości, wprowadzenie pośredniej kategorii - porozumiewania się, język składa się z gotowych schematów komunikacyjnych zanurzonych w codziennym żywiole mowy, najmniejszych dających się wyróżnić jednostki żywej mowy budujących komunikacyjne uniwersum - gatunków mowy (repliki dialogu, pytania, odpowiedzi, polemiki, spory, listy) - dzięki nim istnieje ciągłość między literaturą a komunikacją potoczną

- teoria gatunków mowy - przeciw teoriom upatrującym w wypowiedzi konkretyzacji abstrakcyjnego systemu językowego

BACHTIN I POSTSTRUKTURALIZM

- Todorova teoria literatury - 1965

- Kristeva wybrała Bachtina, aby zakwestionować strukturalistyczną koncepcję dzieła jako obiektu skończonego, zamkniętego i autonomicznego oraz umieścić je w otwartej sieci kodów

- „każdy tekst jest skonstruowany niczym mozaika cytatów, każdy tekst wchłania i przekształca inny tekst. Pojęcie intersubiektywności zostaje zastąpione pojęciem intertekstualności”

- Polifonia - pojęcie z 1929 oznaczające wielogłosowość: głosy poszczególnych postaci powieści istnieją samodzielnie, wchodzą ze sobą w różne relacje polemiczne i nie są podporządkowane nadrzędnej świadomości autora; „nieskończony dialog wokół spraw ostatecznych”, kategoria filozoficzna związana z pojęciem „niezwieńczonego dialogu”

- Metalingwistyka - w przeciwieństwie do stylistyki zamykającej utwór lit. „na pobyt w głuchej twierdzy jednego kontekstu”, m. bada dialogowe (intertekstualne) relacje utworu z innymi utworami i językami

- Ograniczony tekst / otwarty kontekst

- 1. Tekst nie jest strukturą autonomiczną, lecz zanurzony jest w nieograniczonym kontekście (Derrida „nie istnieje poza-tekst, Gadamer „Żadne słowo nie jest ostatnim, tak jak nie ma słowa pierwszego”)

- 2. Sens tekstu jest efektem starcia sił (= sensów); sens ma charakter podmiotowy, a nie strukturalny

- 3. Krytyka dualizmu podmiotowo-przedmiotowego - między mną (podmiotem) a tekstem (światem) pośredniczy sfera intertekstualna (językowa)

- 4. Podmiot nie istnieje samodzielnie - ja sam istnieję o tyle, o ile jestem omówiony przez kogoś innego, o ile przechodzę „przez usta innych”; skoro świadomość jest zawsze świadomością językową, to budzi się ona spowita w cudzą mowę; mediatyzacja tożsamości i świadomości

MIĘDZY INNYMI

- Projekt filozoficzny

- Zasada dialogiczna - człowiek definiuje sam siebie za pośrednictwem drugiego człowieka; być znaczy porozumiewać się

- Dialogowość

- wg M. Bachtina podstawowa formą funkcjonowania języka, który żyje w sferze dialogowego obcowania. D. cechuje wszelką wypowiedź, która zawsze stanowi reakcję na wypowiedzi wcześniejsze i sprzyja powstawaniu wypowiedzi dalszych. W konsekwencji mowa, co czasem widoczne nawet w wypowiedzianym w izolacji słowie, staje się zderzeniem co najmniej dwóch głosów (powieść polifoniczna - według M. Bachtina powieść, w której narrator opowiada o bohaterach tak, że przyznaje im zaawansowaną autonomię, respektuje właściwości ich indywidualnego języka. Nie poddaje jednoznacznej ocenie wypowiedzi i poczynań postaci, ograniczając się do konfrontacji ich rozmaitych stanowisk. W konsekwencji czytelnik nie może identyfikować się z narratorem bądź wyłącznie z którąś z postaci, lecz musi ogarniać wielość głosów różnorodnych i często sprzecznych. Przeciwieństwem p.p. jest p. homofoniczna, w której jeden głos (zazwyczaj narratora) zdecydowanie dominuje nad innymi i określa perspektywę ich rozumienia i oceny. Zdaniem Bachtina pierwszym wielkim przedstawicielem p.p. był Dostojewski. Por. dialogowość). D. wyraża się w odwołaniu do społecznie funkcjonujących stylów, w operowaniu tzw. cudzą mową. W sposób szczególny d. zaznacza się w wypowiedziach złożonych z replik oraz w tych, w których język odwołań przedmiotowych ukierunkowany jest na inne wypowiedzi bądź utrwalone społecznie style. Klasycznym przykładem d. w tym sensie są stylizacja i parodia. Z d. wiąże się podstawowa idea filozofii języka Bachtina: wypowiedź należy rozpatrywać nie na tle abstrakcyjnego systemu językowego, ale w powiązaniu z praktykami mówienia właściwymi danej społeczności i osadzonymi w jej kulturze.

- Krytyka solipsyzmu etycznego - przezwyciężenie zamkniętej struktury świadomości i „zaakceptowanie cudzego >ja<”; powieść (polifoniczna) to inscenizacja etycznej odpowiedzialności opartej na szacunku do innego, jej autor nie panuje z góry nad swoimi postaciami, lecz pozwala im na ideologiczną niezależność

- Koncepcja niewspółobecności - dystans między poznającym a tym, co chce on pojąć, sens nigdy nie jest dany wprost, lecz odsłania się dopiero „w spotkaniu z innym, cudzym sensem”

- Relacja między autorem i bohaterem - b. zostaje odcięty od a. i zaczyna żyć własnym, obcym a. życiem, dzięki czemu a. może „spojrzeć na siebie oczami innego” i uznać innego za niezbędny element określenia samego siebie

- Odrzucenie empatii (własnego stanowiska) jako podstawy rozumienia

- Zapośredniczenie podmiotu

- Walka dyskursów - kultura jest przestrzenią różnorodnych, ścierających się ze sobą dyskursów, co oznacza, że nie istnieje jeden język opisujący rzeczywistość

Jego propozycja jest globalna, antropologiczna, semiotyczna. Zwrócił uwagę na rolę interferencji kulturowych - w pełni poznać własną kulturę można jedynie przez pryzmat kultury innej. Twierdził, że literatura jest żywa tylko wtedy, gdy naśladuje rzeczywistość; zapis literacki jest przedłużeniem realnego dziania się. Życie polega na nawiązywaniu dialogu - bez dialogu nie ma życia. Język poezji czy eposu jest dla Bachtina martwy, monologowy, centralizujący, utwierdzający tradycję i autorytet, należący do sfery oficjalnej. Słowo powieści jest konkretne, społeczne, przesiąknięte zbiorem ocen, oddzielenie go od rzeczywistości nie jest możliwe - dla Bachtina nie ma podziału na literaturę i nie-literaturę. Powieść polifoniczna ma za zadanie pokazywanie języka "w jego konkretnym żywym całokształcie", w otwartej teraźniejszości, ma odzwierciedlać ogólny dyskurs czasu, mieścić w sobie wielość idiolektów, dialektów, socjolektów, zderzać ze sobą odmienne stanowiska i postawy. U źródeł powieści leży "wywrotowy" potencjał błazeńskiej różnojęzyczności karnawału, decentralizująca żywa gra "językami" w satyrze menippejskiej.

Kluczowe dla niego pojęcia: wielojęzyczność, wielogłosowość, głos, dialog, dialogiczność (zdialogizowane jest wszystko), powieść polifoniczna (jedyny dla Bachtina żywy gatunek literacki; wzorem powieści Dostojewskiego, antyprzykładem Tołstoj), karnawalizacja literatury, ambiwalentny ludowy śmiech, logika maski (wielość we wspólnym śmiechu), mowa cudza.

Był głównym inspiratorem koncepcji intertekstualności, ale nie należy jego "dialogiczności" z intertekstualnością utożsamiać.

1

---