Bachtin M., Słowo w powieści, [ w tegoż: ] Problemy literatury i estetyki, tł. W. Grajewski, Warszawa 1982.

Ideą przewodnią tej pracy jest przezwyciężenie rozdarcia w badaniach nad słowem artystycznym, które przeciwstawiło abstrakcyjny „formalizm” równie abstrakcyjnemu „ideologizmowi”. Forma i treść stanowią jedność w słowie pojętym jako zjawisko społeczne. Dzieje słowa artystycznego, związane z losami gatunków, pozostają ukryte, przesłonięte przez przypadki stylistycznych modyfikacji związanych z poszczególnymi artystami i z prądami literackimi.

1. Współczesna stylistyka i powieść

• Przez wiekiem XX brak było wyraźnego sformułowania problemów stylistyki powieści.

• Przez długi czas powieść stanowiła przedmiot wyłącznie abstrakcyjnych rozważań ideologicznych i publicystycznych ocen. Konkretnych stylistycznych problemów nie dostrzegano w ogóle.

• U schyłku XIX w. pojawia się coraz silniejsze zainteresowanie konkretnymi problemami artystycznego mistrzostwa w prozie.

• Słowo powieściowe stanowi pewne pozaartystyczne medium; „nie odnajdując w słowie powieściowym oczekiwanego poetyckiego ukształtowania, odmawia mu się jakiejkolwiek istotności artystycznej, ma ono stanowić wyłącznie neutralny środek komunikowania”.

• Lata dwudzieste: słowo prozy powieściowej zdobywa dla siebie miejsce w stylistyce. Pojawiają się konkretne analizy stylistyczne prozy powieściowej, czynione są także zasadnicze próby uchwycenia i określenia stylistycznej oryginalności prozy artystycznej jako czegoś różnego id poezji.

• Powieść jako całość jest zjawiskiem wielostykowym, wielojęzycznym i wielogłosowym.

Podstawowe typy jedności kompozycyjno-stylistycznych, na które rozpada się całość powieściowa:

1. Bezpośrednia literacko-artystyczna narracja autorska

2. Stylizacja rozmaitych form nieliterackiej narracji mówionej

3. Stylizacja rozmaitych form pisanej narracji praktycznej (listy, dzienniki)

4. Rozmaite formy literackiej, ale pozaartystycznej mowy autora (np. rozważania moralne)

5. Zindywidualizowana stylistycznie mowa postaci

Te różnorodne jedności stylistyczne łączą się w powieść w harmonijny system artystyczny i podporządkowują się wyżej stylistycznej jedności charakteryzującej całość.

• Stylistyczna swoistość gatunku powieściowego polega na połączeniu tych podporządkowanych, ale względnie samodzielnych jedności w wyższą jedność całość: „styl powieści tkwi w połączeniu stylów; język powieści to system języków”.

• Powieść jest artystycznie zorganizowaną społeczną różno stylowością; wewnętrzne rozwarstwienie języka narodowego na społeczne dialekty, żargony zawodowe itd., to wewnętrzne rozwarstwienie każdego języka w dowolnym momencie jego historycznego istnienia stanowi konieczną przesłankę gatunku powieściowego (społeczna wielość języków i stylów, wielość głosów indywidualnych).

• Związki i stosunki między wypowiedziami i językami, ruch tematu przez języki i style, jego rozpylenie w nurtach o kroplach społecznego sporu języków, jego dialogizacja- to podstawowa właściwość stylistyki powieściowej.

• W większości gatunków poetyckich jedność systemu języka oraz jedność urzeczywistniającej się w niej językowej i stylistycznej indywidualności poety, stanowią konieczne przesłanki stylu poetyckiego. Powieść natomiast nie wymaga spełnienia tych warunków, lecz wręcz je odrzuca.

• Styl powieściowy wiązany jest z pojęciem stylu epickiego.

• Powieść jest gatunkiem artystycznym. Słowo powieściowe jest słowem poetyckim. U źródeł tej koncepcji tkwią pewne ograniczające założenia. W toku historycznego jej kształtowania, była ona nastawiona na określone „oficjalne” gatunki i wiązała się z określonymi tendencjami w życiu słowno-ideologicznym.

• Słowo poetyckie staje się podstawą wszystkich kierunków w stylistyce.

• Powieść i gatunki prozy artystycznej kształtowały się historycznie.

2. Słowo w poezji i słowo w powieści

• Dialogowe sytuowanie się słowa pośród obcych wypowiedzi w granicach 1 języka, stwarza dla słowa nowe, ważne możliwości artystyczne, umożliwia szczególną artystyczność prozy, zyskującą najpełniejszy wyraz w powieści.

• W tradycyjnej myśli stylistycznej słowo wie tylko o sobie (czyli zna swój kontekst), o swoim przedmiocie, o swojej bezpośredniej ekspresji i o swoim jedynym języku. Żywe słowa docierają do swego przedmiotu w niejednakowy sposób: pomiędzy słowem a przedmiotem, słowem a osobą mówiącą, rozpościera się nieustępliwa sieć innych, cudzych słów o tym samym przedmiocie na ten sam temat. Do stylistycznej indywidualizacji i formowania się słowa, może dochodzić właśnie w procesie żywej interakcji z tym środowiskiem.

• Wszelkie konkretne słowo znajduje przedmiot, ku któremu jest skierowane zawsze. Przedmiot ten oplatały i przeniknęły wspólne myśli, poglądy, cudze oceny. Słowo zwrócone ku owemu przedmiotowi włącza się w to dialogowo zaktywizowane i poruszane środowisko cudzych słów, ocen.

• Żywa wypowiedź musi zaczepić tysiące żywych dialogowych nici, musi stać się aktywnym uczestnikiem społecznego dialogu.

• Słowo przebijając się do swego sensu i ekspresji przez środowisko cudzych słów i różnych akcentów, może w tym udialogizowanym procesie kształtować swoją postać i tonację stylistyczną. Taki właśnie jest obraz w prozie artystycznej, zwłaszcza w prozie powieściowej. Prosta i bezpośrednia intencja słowa wydaje się w atmosferze powieści czymś niedopuszczalnie naiwnym i naprawdę nie jest możliwa.

• Wszelkie nieartystyczne słowo prozaiczne-praktyczne, retoryczne, naukowe musi sytuować się w tym co „już powiedziane”, „znane”, „w powszechnej opinii” itd. Orientacja na dialog jest właściwością każdego słowa. Wewnętrzna dialogowość słowa, odznacza się ogromną energią stylotwórczą. Znajduje wyraz we właściwościach semantycznych, składniowych i kompozycyjnych.

• Słowo rodzi się w dialogu jako żywa replika, kształtuje je dialogowa interakcja z cudzym słowem w przedmiocie. Ujmowanie przedmiotu przez słowo ma charakter dialogowy.

• Każde słowo oczekuje odpowiedzi i nie może uniknąć głębokiego wpływu antycypowanego słowa odpowiedzi.

• Żywe słowo rozmowy jest w sposób bezpośredni i brutalny nastawione na przyszłe słowo-odpowiedź: prowokuje odpowiedź.

• Wszystkie formy retoryczne są zorientowane na słuchacza i jego odpowiedź. Rozumiejąca reakcja słuchacza stanowi istotną siłę uczestniczącą w kształtowaniu słowa (rozumienie czynne). Bierne rozumienie znaczenia językowego nie jest w ogóle rozumieniem, stanowi tylko jego abstrakcyjny moment; nie przekracza ono granic kontekstu słowa i w niczym go nie wzbogaca. Rozumienie i odpowiedź są złączone i warunkują się wzajemnie, nie mogą istnieć oddzielnie.

• Czynne rozumienie, ustala sieć złożonych stosunków wzajemnych, wzbogaca je w nowe elementy. Takie rozumienie uwzględnia mówiący. Mówiący dąży do usytuowania swego słowa wraz z określającym je horyzontem w obcym świecie rozumiejącego i nawiązuje dialogowe stosunki z elementami tego świata. Mówiący usiłuje wniknąć w obcy dla niego punkt widzenia słuchacza, buduje swoją wypowiedź na cudzym terytorium.

• Dialogowy stosunek do cudzego słowa w przedmiocie i do cudzego w antycypowanej odpowiedzi słuchacza są w istocie swojej różne i wywołują w słowie odmienne efekty stylistyczne.

• W powieści, dialogowość wplata się od wewnątrz w ujmowanie przedmiotu przez słowo i w ekspresję słowa, przekształcając jego semantykę i strukturę składniową.

• Powieść czyni wewnętrzną dialogowość jednym z najistotniejszych elementów prozy.

• Język nigdy nie jest jednolity- jest rozwarstwiony. Każde pokolenie ma własny język.

• Słowo języka jest słowem półcudzym. Stanie się „własne” kiedy mówiący ożywi je swoją intencją, nada mu swój akcent, opanuje je podporządkuje je własnej tendencji.

• Słowa utworu poetyckiego powinny być takie, żeby nie dało się w nich odczuć typowych i uprzedmiotowionych obrazów gatunków, zwodów, kierunków…

• Wielość głosów i wielostykowość przenikają do powieści tworząc w niej harmonijny system artystyczny. Jest to swoista właściwość gatunku powieściowego.

3. Różnojęzyczna mowa w powieści

W toku historycznego rozwoju powieści w różnych jej odmianach wypracowano zróżnicowane formy kompozycyjne wprowadzania do utworu różnojęzycznej mowy.

• Najbardziej jawnej i dobitnej, historycznie istotnej formy wprowadzania i organizacji różnojęzycznej mowy dostarcza powieść humorystyczna. Bezpośrednie słowo autorskie w p.h. występuje w postaci prostych pozytywnych stylizacji gatunków poetyckich lub retorycznych. Przechodzenie od języka ogólnego do parodystycznych przywołań języków gatunkowych lub innych oraz do bezpośredniej wypowiedzi odautorskiej może odbywać się stopniowo albo skokowo. Taki jest system językowy p.h. Urozmaicona gra granicami wypowiedzi, języków, perspektyw- to 1 z najistotniejszych czynników stylu humorystycznego.

• Rola literackiego parodiowania panującej odmiany powieści była w dziejach powieści europejskiej ogromna.

• Wprowadzenie różnorodnej mowy i jej stylistyczne wykorzystanie w powieści h. odznacza się 2 właściwościami:

1. Powieść włącza do swego tekstu rozmaitość języków i perspektyw słowno-ideologicznych- gatunkowych, zawodowych, stanowych i klasowych, prądowych, sytuacyjnych itd. Pozostając w ramach mówionego i pisanego języka literackiego.

2. Wprowadzane języki i perspektywy społeczno-ideologiczne, są przede wszystkim demaskowane i destruowane jako kłamliwe, obłudne …

1