REVIEW PAPERS

MAŁGORZATA SZKUDLAREK

1

, KOSMA WOLIŃSKI

1

, DOROTA SIKORSKA

2

, PATRYCJA KŁYSZ

2

,

KRZYSZTOF HOPPE

2

, KRZYSZTOF SCHWERMER

2

, KRZYSZTOF PAWLACZYK

2

, ANDRZEJ OKO

2

,

KATARZYNA ZIEMNICKA

1

, MAREK RUCHAŁA

1

ZABURZENIA HORMONALNE U CHORYCH Z PRZEWLEKŁĄ CHOROBĄ NEREK.

CZĘŚĆ I – PODWZGÓRZE I PRZYSADKA; HIPOGONADYZM

HORMONAL DISORDERS IN PATIENTS WITH CHRONIC KIDNEY DISEASE.

PART I – THE HYPOTHALAMUS AND PITUITARY; HYPOGONADISM

1

Department of Endocrinology, Metabolism and Internal Medicine

Poznan University of Medical Sciences, Poland

Head: prof. Marek Ruchała

2

Department of Nephrology, Transplantology and Internal Diseases

Poznan University of Medical Sciences, Poland

Head: prof. Andrzej Oko

Streszczenie

Wraz ze zjawiskiem starzenia się społeczeństw i wzrostem częstości występowania chorób cywilizacyjnych, takich jak cukrzyca
czy nadciśnienie tętnicze, liczba osób z rozpoznaniem przewlekłej choroby nerek (PChN) stale rośnie. W PChN zaburzona jest
nie tylko sekrecja hormonów, ale także odpowiedź tkanek docelowych na substancje hormonalne. Obserwuje się spadek działania
hormonów anabolicznych i wzrost stężeń niektórych hormonów o działaniu katabolicznym.
Wspólnym polem zainteresowań nefrologów i endokrynologów w opiece nad pacjentami z PChN jest diagnostyka, profi laktyka
i leczenie m.in.: zaburzeń wzrostu i odżywienia, gospodarki wodno-mineralnej, dyslipidemii, nadciśnienia tętniczego, niewydolności
serca, wtórnej i trzeciorzędowej nadczynności przytarczyc, zaburzeń mineralizacji kości czy anemii nerkopochodnej. W terapii
pacjentów z PChN istnieje możliwość prowadzenia leczenia hormonalnego, które może mieć szerokie, pozytywne efekty
metaboliczne.
W niniejszej pracy poruszony został temat zaburzeń hormonalnych na poziomie podwzgórzowo-przysadkowym u chorych
z PChN. Omówione zostały zagadnienia związane z: hormonem wzrostu i opornością na hormony anaboliczne; insulinopodobnym
czynnikiem wzrostu 1 (IGF-1) i jego najważniejszym czynnikiem wiążącym IGF-BP3, hiperprolaktynemią czy gospodarką
wodno-mineralną ustroju regulowaną przez wazopresynę i oksytocynę. Szczególną uwagę poświęcono tematowi hipogonadyzmu
u pacjentów z PChN oraz zaburzeniom cyklu miesiączkowego i płodności u kobiet z PChN.
Jak wynika z dostępnych prac naukowych, zaburzenia hormonalne mają modyfi kujący wpływ na ryzyko sercowo-naczyniowe
chorych z PChN. Leczenie hormonalne może w znaczący sposób poprawić jakość życia tych chorych i poprawić stopień wyrównania
chorób współistniejących oraz wpłynąć na rokowanie długoterminowe tej grupy pacjentów.

SŁOWA KLUCZOWE: przewlekła choroba nerek, hiperprolaktynemia, hipogonadyzm, testosteron, IGF-1, IGFBP-3, oksytocyna,
wazopresyna.

Abstract

Due to an aging population and an increasing incidence of diseases such as diabetes and hypertension the number of patients
diagnosed with chronic kidney disease (CKD) has been increasing. In CKD, there is not only a disturbance in hormone secretion,
but also in the response of target tissues to the hormones. In this group of patients, a decrease in anabolic hormones and a higher
concentration of catabolic hormones are observed.
The shared areas of interest, for both nephrologists and endocrinologists in the care of patients with CKD include: growth and nutrition
disorders, water and mineral management, dyslipidemia, hypertension, heart failure, secondary and tertiary hyperparathyroidism,
bone mineralization disorders or anemia of renal orgin. In the treatment of patients with CKD, a hormonal therapy is applicable and
can bring vast, positive metabolic effects.
This paper discusses hormonal disorders at the hypothalamic-pituitary level in patients with CKD. It raises the subject of growth
hormone (GH) and the resistance to anabolic hormones, Insulin-like growth factor-1 (IGF-1) and its most important binding factor
– IGF-BP3, the problem of hyperprolactinemia and the regulation of water and sodium excretion under control of vasopressin
and oxytocin. Particular attention was given to the topic of hypogonadism in patients suffering from CKD and disorders of the
menstrual cycle and fertility in women with CKD.
According to available literature, there is a modifying effect of hormonal disturbances on cardiovascular risk in patients with CKD.
Hormone therapy can signifi cantly improve the quality of life of these patients and improve the control of comorbid conditions,
benefi ting long-term prognosis in this group of patients.

KEY WORDS: chronic kidney disease, hyperprolactinemia, hypogonadism, testosterone, IGF-1, IGFBP-3, oxytocin, vasopressin.

Medical News 2013, 82, 6, 474–481

Zaburzenia hormonalne u chorych z przewlekłą chorobą nerek. Część I – podwzgórze i przysadka; hipogonadyzm

475

REVIEW PAPERS

Wstęp

Przewlekła choroba nerek (PChN) jest częstą jednostką
chorobową i dotyczy prawie 600 mln osób w całkowitej
światowej populacji i ponad 4,24 mln ludności polskiej
[1, 2]. Uwzględniając potencjalne ryzyko schyłkowej
niewydolności nerek (SNN), PChN jest ważnym proble-
mem z punktu widzenia epidemiologicznego. Główny-
mi czynnikami powodującymi taką sytuację są starzenie
się populacji i wzrost częstości występowania cukrzycy
typu 2 oraz nadciśnienie tętnicze. W przebiegu chorób
nerek dochodzi do rozwoju wielu zaburzeń o podłożu
hormonalnym, których znaczenie, patogeneza oraz skut-
ki mylnie mogą wydawać się drugoplanowe.

W nerkach zachodzą procesy nie tylko wydziela-

nia, ale także inaktywacji czy produkcji wielu kluczo-
wych substancji hormonalnych. Cewki nerkowe są miej-
scem działania m.in. takich hormonów jak: wazopresyna
(ADH), hormon natriuretyczny (ANP) oraz aldosteron
[3]. W PChN zaburzona jest sekrecja hormonów, a także
odpowiedź tkanek docelowych na substancje hormonal-
ne [4]. Następuje spadek stężeń hormonów o działaniu
anabolicznym i wzrost poziomów niektórych hormonów
o działaniu katabolicznym [5].

W opiece nad pacjentami z PChN zarówno endo-

krynolodzy, jak i nefrolodzy koncentrują się przede
wszystkim wokół diagnostyki i leczenia m.in. wtórnej
i trzeciorzędowej nadczynności przytarczyc, zaburzeń
mineralizacji kości, dyslipidemii, nadciśnienia tętnicze-
go, chorób serca czy anemii nerkopochodnej. Nie można
zapominać też o nadrzędnym celu leczenia, jakim jest
poprawa ogólnej jakości życia tej grupy chorych. W tera-
pii pacjentów z PChN istnieje możliwość prowadzenia
leczenia hormonalnego, które może przynieść wymierne
efekty metaboliczne.

Nieustanny rozwój wiedzy na temat leczenia chorych

z PChN jest tak istotny, ponieważ chorzy ci znajdują
się w najwyższej grupie ryzyka umieralności z powo-
du chorób układu sercowo-naczyniowego. Jak wynika
z dostępnych publikacji naukowych, zaburzenia hormo-
nalne mają wpływ modyfi kujący na ryzyko sercowo-na-
czyniowe chorych z PChN [4, 6–8].

W pierwszej części tej pracy poglądowej zostały

poruszone zagadnienia związane z rolą i zachowaniem
hormonu wzrostu (GH), insulinopodobnego czynnika
wzrostu 1 (IGF-1) i jego najważniejszego czynnika wią-
żącego – IGFBP-3, oksytocyny, wazopresyny, a także
problem hiperprolaktynemii i hipogonadyzmu u chorych
z PChN. W kolejnej części omówione zostaną choroby
tarczycy oraz przytarczyc u pacjentów z PChN.

Hormon wzrostu (GH)

Funkcjonowanie osi GH/IGF-1 wpływa na funkcję
i morfologię nerek, co wykazano w grupie pacjentów
z nadmierną sekrecją GH, nieobciążonych wywiadem
chorób nerek. GH zwiększa fi ltrację kłębuszkową (GFR),
ma efekt antydiuretyczny, powoduje przerost kłębusz-
ków, a także oddziałuje na cewki, prowadząc do wzro-

stu poziomu fosforanów i wzrostu wydalania wapnia
z moczem [9].

PChN jest chorobą, w której dużą rolę odgrywa-

ją przewlekłe zapalenie i oporność na hormony anabo-
liczne, takie jak insulina, GH i insulinopodobny czyn-
nik 1 (IGF-1) [10]. Stan metaboliczny i hormonalny
tych chorych jest zatem przede wszystkim wynikiem
oporności na działanie ww. hormonów, a nie efektem
ich bezwzględnego niedoboru [11, 12]. Mechanizmami
odpowiedzialnymi za tę oporność są m.in.: zmniejszona
gęstość receptorów GH w narządach docelowych, wzrost
IGFBP-3 i związany z tym spadek wolnego IGF-1 oraz
zaburzenia postreceptorowe, uszkodzona transdukcja
sygnału, w tym sygnalizacji JAK/STAT [13]. Stężenie
GH w osoczu rośnie wraz z progresją PChN, stąd obec-
ność nadmiaru absolutnego GH, pomimo braku jego
efektywnego działania [5].

Podejmowane są liczne próby leczenia dzieci z nisko-

rosłością i PChN rekombinowanym hormonem wzro-
stu (rhGH). Jednym z efektów takiej terapii jest wzrost
poziomu IGF-1 i stosunku IGF-1 do jego najważniejsze-
go czynnika wiążącego IGF-BP3 oraz wzrost poziomu
glukozy i insuliny [12].

Nawet krótkotrwałe leczenie rhGH ma wpływ na

metabolizm węglowodanów i profi l lipidowy, powodując
obniżenie poziomu LDL i wzrost stężenia trójglicerydów.
Terapia ta obniża także stężenie homocysteiny i transfer-
ryny oraz wpływa na ogólną poprawę jakości życia [12,
14]. Krótkoterminowe leczenie rhGH znacząco poprawia
i podnosi przepływ kapilarny krwi, aczkolwiek ma nie-
wielki wpływ na całkowity opór naczyń obwodowych
i frakcję wyrzutową serca [15].

Inne efekty terapii rhGH to podwyższenie poziomu

leptyny, obniżenie stężenia fosforanów i 25-hydroksy-
witaminy D oraz wzrost stężenia albumin [5, 12]. Sto-
sowanie w farmakoterapii AKL-0707 – super agonisty
GHRH – stymulując sekrecję GH i pokonując katabo-
lizm w mocznicy, powoduje szybką poprawę stanu odży-
wienia chorych z PChN, zwiększa masę beztłuszczową
i gęstość mineralną kości [5, 10]. W niedawno opubli-
kowanych pracach wykazano, że długoterminowe poda-
wanie GH obniża stężenie zapalnych czynników ryzy-
ka chorób sercowo-naczyniowych i zmniejsza częstość
występowania i nasilenie otyłości centralnej [16]. Pod-
kreślana jest potrzeba dalszych długofalowych badań,
aby móc oszacować wpływ rekombinowanego GH
(rhGH) na układ sercowo-naczyniowy i śmiertelność
sercowo-naczyniową w omawianej populacji pacjentów
[12]. Ujemnymi efektami leczenia GH mogą być nasile-
nie retencji płynów i wzrost stężenia glukozy, jednak te
negatywne efekty są ograniczone [5]. Leczenie rhGH jest
efektywne i bezpieczne w populacji dzieci z PChN, jed-
nak pomimo tego leczenia i stosowania procedur prze-
szczepu nerek w tej grupie pacjentów często ich wzrost
ostateczny odbiega od genetycznie uwarunkowanego
wzrostu docelowego [13]. Dostępne są również publika-
cje wykazujące sprzeczne informacje, sugerujące szkod-
liwe działanie GH na wzrost nerek, bliznowacenie oraz
progresję PChN [5].

Małgorzata Szkudlarek et al.

476

REVIEW PAPERS

Jak wiadomo, PRL i GH są hormonami biorący-

mi udział w regulacji odpowiedzi immunologicznej.
U pacjentów hemodializowanych mamy do czynienia
z zaburzeniami zarówno B-, jak i T-komórkowozależ-
nych odpowiedzi układu odpornościowego, z przewa-
gą odpowiedzi typu Th1. Prawdopodobnie zaburzenia
stężeń i działań wyżej wspomnianych hormonów przy-
sadkowych odgrywają ważną rolę w rozwoju dysregula-
cji immunologicznej w grupie pacjentów z PChN [17].
Co ciekawe, podawanie antagonistów GH, takich jak
somatostatyna czy oktreotyd, zmniejsza albuminurię
u pacjentów z cukrzycową chorobą nerek [18].

Insulinopodobny czynnik wzrostu 1 (IGF-1)

U pacjentów cierpiących z powodu przewlekłej choroby
nerek występują zaburzenia dotyczące stężeń i działania
insulinopodobnego czynnika wzrostu (IGF-1). Poziomy
IGF-1 obniżają się w przebiegu niewydolności nerek na
skutek utrzymującej się kwasicy i stosowania ubogobiał-
kowej diety [3]. W populacji pacjentów hemodializowa-
nych dochodzi także do wzrostu stężeń białek wiążą-
cych IGF-1 (IGFBP), co powoduje spadek stężenia jego
bioaktywnej formy. Fakt ten może po części wyjaśniać
przewaga procesów katabolicznych nad anabolicznymi
w przebiegu hemodializ [19].

Według licznych doniesień obniżone stężenia IGF-1

u chorych z PChN korelują z wartościami nadciśnie-
nia tętniczego, wyrównaniem metabolicznym cukrzycy
i podwyższonym ryzykiem sercowo-naczyniowym [6,
7]. Udowodniono m.in. wyraźnie ujemną zależność mię-
dzy stężeniem IGF-1 a skurczowym i rozkurczowym ciś-
nieniem tętniczym krwi [7]. Wpływ zaburzeń regulacji
i nieprawidłowych stężeń IGF-1, leptyny, insuliny i GH
na patogenezę chorób sercowo-naczyniowych w prze-
biegu PChN nadal pozostaje przedmiotem wielu badań.
Zarówno GH, jak i IGF-1 modulują strukturę miokar-
dium i prawdopodobnie zwiększają kurczliwość mięśnia
sercowego [3]. Stąd, zarówno spadek, jak i wzrost stę-
żeń IGF-1 skorelowany jest ze zwiększonym ryzykiem
sercowo-naczyniowym chorych ze schyłkowa niewydol-
nością nerek SNN [6].

U pacjentów z cukrzycą typu 2 i SNN stwierdzane są

wysokie poziomy IGFBP-1 pomimo insulinooporności
i wysokich stężeń insuliny [20]. U pacjentów otyłych, bez
chorób nerek, IGF-1 jest ważnym mechanizmem łączą-
cym insulinooporność z obniżoną fi ltracją kłębuszkową
(GFR) [21]. Oporność na GH i IGF-1 u chorych z PChN
prowadzi także do osłabienia mięśni i utraty masy mięś-
niowej [22]. Cześć badań pokazuje, że wprowadzenie
długotrwałego programu treningu fi zycznego wpływa
korzystnie na poziom IGF-1, jednak nie wszystkie publi-
kacje potwierdzają istnienie związku między wysiłkiem
fi zycznym i stężeniami krążącego IGF-1 [23].

Poziom IGF-1 koreluje ze stanem odżywienia chorych

z PChN. W grupie chorych dializowanych otrzewnowo
stężenie bioaktywnej formy IGF-1 okazało się czulszym
wskaźnikiem natychmiastowej odpowiedzi na interwen-
cje żywieniowe niż całkowity poziom IGF-1 [24]. IGF-1

koreluje pozytywnie także ze współczynnikiem T-sco-
re, negatywna korelacja zaś obserwowana jest między
T-score a IGFBP-1 i IGFBP-3 [25]. IGF-1, podobnie jak
erytropoetyna, ma zależny od kłębuszkowego przepływu
krwi wpływ na stymulację erytropoezy. Stężenia hemo-
globiny są znacząco niższe w grupie pacjentów z PChN
i współistniejącą cukrzycą niż w grupie chorych z PChN
bez cukrzycy. Co więcej, w grupie pacjentów z PChN
i cukrzycą Kim stwierdził istotną zależność pomiędzy
stężeniem hemoglobiny oraz IGF-1 w surowicy [26].

Warto wspomnieć, iż jednym z fi zjologicznych efek-

tów działania IGF-1 jest zwiększenie przepływu krwi
przez nerki i wzrost GFR. Przykładowo, w grupie pacjen-
tów z nadciśnieniem bez choroby nerek, nigdy wcześniej
nieleczonych z powodu nadciśnienia, obserwowany jest
silny związek między IGF-1 i GFR, co prawdopodobnie
jest skutkiem oporności na insulinę i hiperinsulinemii,
która często współtowarzyszy ciężkiej chorobie nad-
ciśnieniowej [27]. W tym miejscu należy wspomnieć,
że 48% sekwencji aminokwasowej IGF-1 jest identycze
z sekwencją proinsuliny. IGF-1 zwiększa wrażliwość
na insulinę zarówno u zwierząt doświadczalnych, jak
i u ludzi [28]. Podejmowane są liczne próby leczenia hor-
monalnego z udziałem IGF-1 u chorych z PChN. Krótko-
trwałe podawanie rekombinowanego ludzkiego insulino-
podobnego czynnika wzrostu 1 (rhIGF-1) zwiększa GFR
zarówno u pacjentów zdrowych, jaki i chorych z PChN
[29]. Wg niektórych doniesień terapia rhIGF-1 podwyż-
sza poziom całkowitego i wolnego IGF-1, nie wpływając
na stężenie IGFBP-3 [30]. W innych pracach wykazano,
że leczenie pacjentów dializowanych rhIGF-1 w sko-
jarzeniu ze średnimi dawkami rhGH powoduje wzrost
procesów anabolicznych, wzrost stężeń aminokwasów
w osoczu, wzrost stężenia insuliny i IGFBP-3 oraz spa-
dek IGFBP-1 [11]. Jednakże dłuższe podawanie tego
czynnika czy prowadzenie terapii przerywanej prowa-
dzi do rozwoju oporności na leczenie. W zaawansowanej
PChN obserwuje się podwyższone poziomy IGFBP róż-
nych typów i TNF-alfa, które prawdopodobnie odpowia-
dają za rozwój tolerancji na IGF-1 [29].

Jak dowodzą publikacje naukowe, IGF-1 i IGFBP-3

wpływają w sposób wielokierunkowy na metabolizm
u chorych z PChN. Pamiętać należy jednak, że całko-
wite stężenie IGF-1 może nie być w pełni adekwatnym
parametrem ze względu na obecność szeregu czynników
ograniczających jego bioaktywność, w szczególności
kilku typów białek IGFBP. Spośród nich w szczególno-
ści IGFBP-3 był wielokrotnie opisywany jako czynnik
silnie wpływający na bioaktywność IGF-1. Tworzy on
z IGF-1 osoczowe kompleksy o masie zbyt dużej (ok. 150
kDa), by poprzez śródbłonki opuścić naczynia włosowa-
te i dotrzeć do receptorów dla IGF-1 zlokalizowanych
w poszczególnych tkankach [31].

Zaburzenia wzrostu u dzieci z SNN mają podłoże

wieloczynnikowe, na które składają się nie tylko zabu-
rzenia w obrębie osi GH-IGF-1, ale także zaburzenia
metaboliczne, takie jak przewlekła kwasica, niedosta-
teczna podaż substancji białkowych i energetycznych,
niedobór czynnej formy witaminy D3 i postępująca

Zaburzenia hormonalne u chorych z przewlekłą chorobą nerek. Część I – podwzgórze i przysadka; hipogonadyzm

477

REVIEW PAPERS

osteodystrofi a czy szkodliwe działanie toksyn moczni-
cowych [32]. W licznych badaniach pokazano, że pozio-
my IGF-1 u dzieci z PChN są znacząco niższe niż w gru-
pie dzieci zdrowych. W badaniu Farquharson i wsp. nie
stwierdzono korelacji między stężeniem IGF a GFR,
masą ciała i wzrostem badanych dzieci. Ekspresja biał-
ka SOCS2, hamującego sygnalizację w obrębie osi regu-
lującej wydzielanie hormonu wzrostu, jest zwiększona
w niewydolności nerek (NN), co przyczynia się do nasi-
leń zaburzeń wzrostu u tych chorych [33].

Prolaktyna (PRL)

Hiperprolatynemia występuje u 20% do nawet 75%
pacjentów z PChN. Skutkami hiperprolaktynemii
u kobiet są m.in.: hipoestrogenizm, nieregularne cykle
miesięczne i brak owulacji, zaś u mężczyzn obniżo-
ne libido czy impotencja [34]. Stężenie PRL korelu-
je z progresją PChN i jej stadium. Najwyższe stężenia
PRL obserwowane są u chorych z SNN poddawanych
hemodializie. Wzrost stężenia PRL w omawianej gru-
pie pacjentów nie jest związany z obecnością izoformy
PRL – makroprolaktyny, wynika natomiast ze zmniej-
szonego usuwania PRL przez niewydolne nerki, a także
pierwotnego zwiększenia produkcji PRL, spowodowa-
nego zarówno zaburzeniami na poziomie przysadki, jak
i zmniejszonym podwzgórzowym hamowaniem produk-
cji PRL [19]. Wydzielanie PRL w PChN jest autonomicz-
ne, a odpowiedź na czynniki hamujące zmniejszona. Pro-
fi l dobowy wydzielania PRL u chorych leczonych nerko-
zastępczo jest zaburzony, bez nocnego wzrostu prolak-
tyny i z mniejszymi dobowymi wahaniami stężenia tego
hormonu [19]. Diagnostyka hiperprolaktynemii w PChN
jest utrudniona, ponieważ czułość testów stymulacyj-
nych w SNN jest niska, a odpowiedź PRL obniżona.
Podawanie pochodnych erytropoetyny (EPO) zwiększa
odpowiedź na leczenie metoklopramidem w przypadku
farmakologicznej terapii hiperprolaktynemii w tej gru-
pie chorych [35]. Badania pokazują jednak, że leczenie
podnoszące poziom hemoglobiny, poprawianie ogól-
nej sprawności chorych czy wprowadzanie modyfi ka-
cji metod dializy pozostają bez wpływu na uszkodzony
rytm dobowy wydzielania PRL [19].

Gonadotropiny. Hipogonadyzm męski

Blisko 70% całkowitego testosteronu w organizmie męż-
czyzny występuje w postaci związanej z globuliną wią-
żącą hormony płciowe (SHGB), pozostałe 27–29% wiąże
się z albuminami i tylko 1–3% to wolny testosteron [8].
Niedobór testosteronu jest jednym z najczęstszych zabu-
rzeń w gospodarce hormonalnej u mężczyzn z PChN.
Oznaczanie tylko stężeń całkowitego testosteronu może
skutkować niewłaściwym zdiagnozowaniem hipogona-
dyzmu w tej grupie chorych, gdyż stężenie SHGB roś-
nie z wiekiem, zaś poziom albumin w PChN jest często
obniżony. W diagnozowaniu omawianej grupy chorych
słuszniejsze wydaje się zastosowanie defi nicji hipogo-
nadyzmu opartej na obniżonych wartościach wolnego

testosteronu. Podłoże tak częstego rozpowszechnienia
hipogonadyzmu wśród pacjentów z PChN wciąż jest
nie do końca jasne [4]. W omawianej grupie pacjentów
niedobór testosteronu wynika m.in. ze wzrostu stężenia
prolaktyny, wpływu toksyn mocznicowych na działa-
nie hormonu luteinizującego (LH) na poziomie komórek
Leydiga w jądrach i dysfunkcji osi podwzgórze-przy-
sadka-jądro oraz wpływu zwiększonych strat białek na
kształtowanie się poziomu wolnego testosteronu [4, 8].

Współwystępowanie cukrzycy czy nadciśnienia tęt-

niczego może przyczyniać się również do rozwoju hipo-
gonadyzmu w populacji mężczyzn z PChN [4]. Także
powszechnie stosowane u tych pacjentów leki, takie jak
inhibitory konwertazy angiotensyny (ACEI), blokery
receptora angiotensyny (ARB) spironolakton, ketokona-
zol i glikokortykosteroidy (GKS), a nawet statyny, mogą
nasilać zaburzenia gonadalne u mężczyzn [8].

Wśród populacji ogólnej mężczyzn w wieku 40–75

lat niedobór testosteronu występuje u 6–9,5% mężczyzn.
Nawet 30% mężczyzn z cukrzycą, otyłością czy zespo-
łem metabolicznym ma zbyt niski poziom testosteronu.
Szacuje się, że średnio około 33% mężczyzn z PChN
cierpi na hipogonadyzm, a jego częstość występowania
zależy od stopnia uszkodzenia funkcji nerek i w pierw-
szym stadium PChN wynosi 17%, zaś w piątym stadium
sięga 57% pacjentów płci męskiej [4]. Częstość hipogo-
nadyzmu rośnie też z wiekiem, podobnie jak w populacji
ogólnej [8].

Mężczyźni w ogóle są 2–3 razy bardziej narażeni na

przedwczesną śmierć sercową niż kobiety [8], zaś męż-
czyzn z niedoborem testosteronu jeszcze częściej doty-
kają incydenty sercowo-naczyniowe i cukrzyca [4]. Niski
poziom testosteronu w grupie mężczyzn zarówno zdro-
wych, jak i tych hemodializowanych jest czynnikiem
ryzyka chorób sercowo-naczyniowych i śmiertelności
z powodu incydentów sercowych [4]. W grupie pacjen-
tów z SNN niski poziom testosteronu związany jest tak-
że z szybszym postępem miażdżycy i gorszą funkcją
śródbłonka, wykazywaną m.in. w badaniu FMD (ocena
względnej zmiany średnicy tętnicy w odpowiedzi na nie-
dokrwienie) [4]. Wynika to prawdopodobnie z współist-
niejącego z niedoborem testosteronu zaburzonego proce-
su wazodylatacji na skutek niedoboru tlenku azotu czy
antagonizmu względem bezpośredniego działania wapnia
[4, 36]. Na podstawie poziomu tak całkowitego, jak i wol-
nego testosteronu można oszacować ryzyko przyszłych
incydentów sercowo-naczyniowych u chorych mężczyzn
z PChN. Częstość tych incydentów spada o 17–22% na
każdy nmol/litr wzrostu stężenia testosteronu całkowi-
tego we krwi [4, 8]. Niski poziom testosteronu jest rów-
nież czynnikiem ryzyka zdarzeń sercowo-naczyniowych
u postmenopauzalnych zdrowych kobiet. Do tej pory brak
jednak badań z udziałem kobiet hemodializowanych [37].

W niektórych badaniach wykazano również ujem-

ną korelację między poziomem testosteronu a stęże-
niem fosforanów w surowicy krwi, jednak korelacja ta
w dużym stopniu zależna jest od poziomu parathormonu
(PTH) [38] . Niedobór testosteronu związany jest nie tyl-
ko z obniżonym libido i chorobami sercowo-naczyniowy-

Małgorzata Szkudlarek et al.

478

REVIEW PAPERS

mi, ale również z rozwojem anemii, opornością na czyn-
niki stymulujące erytropoetynę, zaburzeniami poznaw-
czymi oraz sarkopenią (katabolizmem mięśni szkieleto-
wych) i obniżoną gęstością mineralną kości [8]. Proponu-
je się, obok pomiaru stężenia testosteronu we krwi, także
pomiar stężenia testosteronu w ślinie, jednak miarodaj-
ność takiego pomiaru jest nadal dyskutowana [39].

Ważnym problem w leczeniu chorych z PChN jest

hiporeaktywność na EPO, związana ze zwiększoną
umieralnością tych pacjentów i gorszym komfortem ich
życia. Nadal pozostaje nieznany dokładny mechanizm,
w jakim erytopoeza jest pobudzana przez testosteron.
Prawdopodobnie dzieje się to na drodze stymulacji pro-
dukcji erytropoetyny i bezpośredniego oddziaływania
testosteronu na komórki progenitorowe linii czerwono-
komórkowej [40]. Trzeba jednak pamiętać, że, zgodnie
z ostatnimi doniesieniami, testosteron może hamować
syntezę hepcydyny w komórkach wątroby [41]. Hepcy-
dyna to hormon peptydowy odkryty w 2000 roku, który
jest produkowany w wątrobie i odpowiada za homeostazę
żelaza w organizmie człowieka i innych ssaków poprzez
wiązanie się do kanału ferroportyny i jego inaktywację
[41, 42]. W latach 70–80 poprzedniego wieku stosowano
androgeny w leczeniu anemii [43]. Dziś wraca się do tego
leczenia, sugerując większą jego skuteczność w połącze-
niu z EPO [44–46].

Niedobór testosteronu u przedstawicieli płci męskiej

z PChN jest jednym z czynników ryzyka utraty masy
mięśniowej. Suplementacja androgenami zwiększa masę
mięśniową i siłę mięśniową nie tylko w przypadku hipo-
gonadyzmu u mężczyzn, ale także u kobiet i mężczyzn
bez hipogonadyzmu z PChN [8]. Testosteron i GH sty-
mulują wzajemnie swoje działanie i ich łączona suple-
mentacja daje większy efekt anaboliczny niż stosowanie
tylko jednego z nich [47]. Suplementacja testosteronem
poprawia także pamięć przestrzenną i przypuszczalnie
ma działanie poprawiające funkcje poznawcze i podno-
szące nastrój [8]. U pacjentów z PChN występuje wiele
zaburzeń metabolicznych i, jak już wyżej wspominali-
śmy, podwyższone ryzyko chorób sercowo-naczynio-
wych. Należy zatem rozważyć prowadzenie suplemen-
tacji testosteronem nie tylko ze względu na korzyści
psychologiczne, ale także ze względu na potencjalne
działanie poprawiające ogólną przeżywalność chorych
i poprawiającą stan ich układu krążenia [8]. W niedobo-
rze androgenów należy dążyć do osiągnięcia normalnych
do średnich poziomów testosteronu [8]. Przy suplemen-
tacji testosteronem należy pamiętać o dokładnym moni-
torowaniu funkcji nerek, ponieważ część badań podno-
si kwestię progresji choroby nerek powodowaną przez
androgeny [48, 49].

Zaburzenia cyklu miesiączkowego i płodności

u kobiet z PChN

Z powodu zaburzeń miesiączkowania cierpi około 73%
kobiet poddawanych leczeniu nerkozastępczemu w wie-
ku przedmenopauzalnym [7]. Najważniejszymi zaburze-
niami cyklu są: brak miesiączki, który stanowi średnio

połowę z tych zaburzeń, oraz rzadkie lub częste mie-
siączkowanie. Zaburzenia krwawienia miesiączkowego
są niezwykle częste w tej populacji kobiet. Najczęstszym
podłożem zaburzeń miesiączkowania u pacjentek dializo-
wanych jest hiperprolaktynemia oraz zaburzenia osi pod-
wzgórzowo-przysadkowej ze wzrostem poziomu gonado-
tropin. U kobiet z wtórnym brakiem miesiączki nierzad-
ko obserwowane są zarówno bardzo wysokie poziomy
PRL, jak i niskie poziomy estrogenów z towarzyszącym
wzrostem gonadotropin. Kobiety ze SNN w większości
mają niskie poziomy estradiolu i poziomy gonadotro-
pin w graniach normy. Przyczyna defektu na poziomie
podwzgórza u pacjentów z PChN pozostaje nadal nie do
końca jasna [7]. Częściowo tłumaczona jest przez hiper-
prolaktynemię oraz zmniejszone usuwanie gonadoreliny
(GnRH) i luteotropiny (LH) [34]. Co ciekawe, u kobiet
z PChN i zachowanymi miesiączkami stężenie estradiolu
– E2 – w surowicy jest często nieznacznie podwyższo-
ne [7]. W PChN zaburzone jest wydzielanie pulsacyjne
zarówno GnRH, jak i LH i folitropiny (FSH), co częś-
ciowo tłumaczy niskie poziomy estrogenów u kobiet cho-
rujących na PChN. Brak piku LH u tych kobiet skutkuje
zaburzeniami owulacji. Pomimo suplementacji estradio-
lem nie uzyskuje się piku LH w środku cyklu, co sugeru-
je brak lub niewłaściwą odpowiedź przysadki na estra-
diol [7]. Na niepłodność mogą cierpieć kobiety z pozio-
mem kreatyniny 1,5 mg/dl i wyższym. Po przeszczepie
nerki około 60% kobiet w wieku przedmenopauzalnym
odzyskuje owulacyjne cykle i płodność [50].

Wazopresyna i oksytocyna

Wazopresyna (ADH) i oksytocyna (OXT) są 9-amino-
kwasowymi peptydami, z których 7 aminokwasów jest
wspólnych dla obu hormonów. Mają strukturę cyklicz-
ną tworzoną poprzez obecność wiązania dwusiarczko-
wego między cysteinami w pozycji pierwszej i szóstej
[51]. Wydzielanie ośrodkowe wazopresyny jest zależne
m.in. od pobudzenia osmoroceptorów TRV1 obecnych
w podwzgórzu oraz od stymulacji obwodowych recepto-
rów TRPV4 obecnych w żyle wrotnej. Centralne osmo-
regulatory, wzmacniając działanie angiotensyny, uczest-
niczą w uwalnianiu wazopresyny na drodze nieosmo-
tycznej, indukowanej przez hipowolemię [52]. ADH
produkowany przez tylny płat przysadki mózgowej jest
kluczowym regulatorem homeostazy wodnej kontrolu-
jącym wbudowywanie akwaporyny

2 (

AQP2) do błony

wierzchołkowej komórek nabłonka kanalików nerko-
wych oraz regulującym ekspresję genu AQP2. Badania
in vitro i in vivo wykazują, że zarówno sekretyna, jak
i oksytocyna zaangażowane są w wazopresyno-nieza-
leżne mechanizmy regulujące reabsorpcję wody, translo-
kację i ekspresję AQP2 [53]. AQP2 jest białkiem błono-
wym tworzącym kanał wodny. Białko to ulega ekspresji
na wszystkich poziomach kanalików nerkowych, jednak
najbardziej obfi cie w komórkach głównych przewodu
zbiorczego [54]. Kluczowa rola AQP2 w procesie zagęsz-
czania moczu jest najbardziej podkreślana w moczówce
prostej pochodzenia nerkowego [55]. ADH odgrywa rolę

Zaburzenia hormonalne u chorych z przewlekłą chorobą nerek. Część I – podwzgórze i przysadka; hipogonadyzm

479

REVIEW PAPERS

w patogenezie przewlekłej niewydolności serca, powo-
dując zaburzenia równowagi wodno-elektrolitowej oraz
w rozwoju hiponatremii i niewydolności nerek [56].
Mniej więcej jedna trzecia pacjentów dializowanych
cierpi z powodu niewydolności serca [57].

Niewydolność serca może doprowadzić do ostrej nie-

wydolności nerek i odwrotnie. Podobnie PChN zwięk-
sza zachorowalność i śmiertelność sercowo-naczynio-
wą, a przewlekła niewydolność serca może powodować
PChN. Wszystkie te zaburzenia obejmuje wspólny ter-
min zespołu sercowo-nerkowego. Zaburzenia czynno-
ści nerek u pacjentów z niewydolnością serca stanowią
niezależny czynnik ryzyka zachorowalności i śmiertel-
ności, gdyż powodują zmniejszanie rzutu serca i spa-
dek ciśnienia systemowego, zwiększenie aktywności
współczulnej, wzrost aktywności układu renina-angio-
tensyna-aldosteron i zwiększenie wydzielania wazo-
presyny. Wszystkie wyżej wymienione mechanizmy
powodują retencję wody i sodu, skurcz naczyń obwodo-
wych oraz wzrost obciążenia serca [58]. Patofi zjologia
zespołu sercowo-nerkowego obejmuje szereg powiąza-
nych ze sobą hemodynamicznych i neurohormonalnych
mechanizmów, w tym pobudzenie współczulnego ukła-
du nerwowego i układu renina-angiotensyna-aldosteron
(RAA), zwiększenie wydzielania endoteliny oraz akty-
wację systemu wazopresyny. Leczenie zaburzeń czyn-
ności nerek może doprowadzić do zmniejszenia często-
ści hospitalizacji i śmiertelności u pacjentów z zespołem
sercowo-nerkowym [57]. Badania pokazały, że wazo-
presyna, działając poprzez receptor V2, przyczynia się
do progresji przewlekłej choroby nerek, w szczególno-
ści w przebiegu autosomalnie dominującej wielotorbie-
lowatości nerek. Nowe badania epidemiologiczne suge-
rują rolę wazopresyny w patogenezie cukrzycy i zabu-
rzeń metabolicznych poprzez aktywację receptorów V1a
w wątrobie i/lub receptorów V1b obecnych w wyspach
trzustkowych [59]. ADH jest rozpatrywana jako czyn-
nik przyczyniający się do rozwoju i progresji PChN,
zarówno w sposób bezpośredni, jak i pośredni poprzez
aktywację układu RAA. W szczególności Bankir pod-
kreślał, że uruchomienie konkretnych receptorów ADH
sprzężonych z białkiem G, poprzez regulację ekspresji
akwaporyny 2 (AQP2) i jej późniejsze wbudowywanie
do bieguna szczytowego komórek głównych kanalików
zbiorczych, zwiększa obrót mocznika, zmniejsza stęże-
nie sodu w aparacie przykłębkowym i stymuluje uwal-
nianie reniny [60].

Powyższe procesy mogą prowadzić do hiperfi ltra-

cji kłębuszkowej, białkomoczu i uszkodzenia nerek [26,
27, 61]. Potencjalny szkodliwy wpływ wazopresyny jest
prawdopodobnie potęgowany przez nadciśnienie tętni-
cze [62]. ADH odgrywa rolę w regulacji ekspresji recep-
torów V1 w naczyniach przedkłębuszkowych i recep-
torów V2 w cewkach zbiorczych oraz regulacji syntezy
tlenku azotu, wpływając na rozwój nadciśnienia i jego
powikłań [63]. Trwałe pobudzenie receptorów wazo-
presyny wywołuje wewnątrznerkową aktywację ukła-
du renina-angiotensyna, zmiany w obrębie podocytów
oraz hipertrofi ę i hiperfi ltrację kłębuszkową, skutkują-

ce wzrostem białkomoczu. ADH w sposób bezpośred-
ni stymuluje skurcz i proliferację komórek mezangial-
nych oraz akumulację macierzy zewnątrzkomórkowej,
powodując stwardnienie kłębuszków nerkowych [64].
Zwiększenie spożycia wody

i

podawanie antagonistów

receptora wazopresyny stanowią metody terapeutyczne,
których użyteczność w zapobieganiu i leczeniu PChN
pozostaje przedmiotem badań klinicznych [64]. Peri-
co i wsp. donoszą, iż podwójny antagonista receptorów
wazopresyny V(2) i V

(

1a) powoduje obniżenie ciśnienia

tętniczego krwi, zmniejszenie stwardnienia kłębków
nerkowych i białkomoczu u szczurów, które przeszły
nefrektomię 5/6; badacze wskazują na jego potencjalną
wartość w leczeniu PChN [65]. Wiele dowodów sugeru-
je, że wazopresyna powoduje progresję PChN u chorych
bez cukrzycy i cukrzycowej choroby nerek [63].

Oksytocyna ma kluczowe znaczenie w czasie poro-

du i karmienia piersią [66]. Ta substancja hormonalna
wykazuje również moczopędne i antydiuretyczne dzia-
łanie w zależności od swojego stężenia oraz gatunku
i stanu metabolicznego zwierzęcia [67, 68]. Badania Joo
i wsp. z 2004 r. wykazały, że wlew oksytocyny, tak jak
1-desamino-8-d-arginino-wazopresyny, wywołał efekt
antydiuretyczny i wzrost osmolalności moczu zarów-
no w grupie kontrolnej, jak i u pacjentów z centralną
moczówką prostą [69]. Oksytocyna wywiera swoje dzia-
łanie antydiuretyczne poprzez receptor V2R [70]. Efekt
antydiuretyczny oksytocyny obserwowany po zastoso-
waniu dawek farmakologicznych wynika przynajmniej
częściowo z wbudowywania AQP2 do błon komórko-
wych oraz aktywacji AQP2 i AQP3, co stanowi część
pozawazopresynowego mechanizmu regulacji reabsorp-
cji wody w nerkach [53].

Piśmiennictwo

Pasierski T, Myśliwiec M, Imiela J. Kardionefrologia, ed.

1.

MT. Warszawa; 2006.
Rutkowski B. Przewlekła choroba nerek (PChN) – wyzwa-

2.

nie XXI wieku. Przewodnik Lekarski. 2007;2:80–88.
Bajwa SJ, Kwatra IS. Reno-endocrinal disorders: A basic

3.

understanding of the molecular genetics. Indian J Endocri-
nol Metab. 2012;16(2):158–63.
Yilmaz MI et al. Endogenous testosterone, endothelial dys-

4.

function, and cardiovascular events in men with nondialy-
sis chronic kidney disease. Clin J Am Soc Nephrol. 2011;
6(7):1617–25.
Feldt-Rasmussen B, El Nahas M. Potential role of growth

5.

factors with particular focus on growth hormone and insu-
lin-like growth factor-1 in the management of chronic kid-
ney disease. Semin Nephrol. 2009;29(1):50–8.
Kocyigit I et al. Misdiagnosis of Addison's disease in

6.

a patient with end-stage renal disease. Ren Fail. 2011;
33(1):88–91.
Matuszkiewicz-Rowińska J et al. Menstrual disturbances

7.

and alternations in hypophyseal gonadal axis in end-stage
premenopausal women undergoing hemodialysis: a multi-
center study. Pol Arch Med Wewn. 2003;109(6):609–15.
Carrero JJ, Stenvinkel P. The vulnerable man: impact of

8.

testosterone defi ciency on the uraemic phenotype. Nephrol
Dial Transplant. 2012;27(11):4030–41.

Małgorzata Szkudlarek et al.

480

REVIEW PAPERS

Grunenwald S et al. Impact of growth hormone hyper-

9.

secretion on the adult human kidney. Ann Endocrinol
(Paris). 2011;72(6):485–95.
Niemczyk S et al. A super-agonist of growth hormone-re-

10.

leasing hormone causes rapid improvement of nutritional
status in patients with chronic kidney disease. Kidney Int.
2010;77(5):450–8.
Guebre-Egziabher F et al. Short-term administration of

11.

a combination of recombinant growth hormone and insulin-
like growth factor-I induces anabolism in maintenance hemo-
dialysis. J Clin Endocrinol Metab. 2009;94(7):2299–305.
Fischer DC et al. Differential effects of short-term gro-

12.

wth hormone therapy on the cardiovascular risk profi le in
patients with chronic kidney disease: a pilot study. Clin
Nephrol. 2009;72(5):344–52.
Mahesh S, Kaskel F. Growth hormone axis in chronic kid-

13.

ney disease. Pediatr Nephrol. 2008;23(1):41–8.
Kopple JD et al. Opportunity: a randomized clinical trial

14.

of growth hormone on outcome in hemodialysis patients.
Clin J Am Soc Nephrol. 2008;3(6):1741–51.
Nissel R et al. Short-term growth hormone treatment and

15.

microcirculation: effects in patients with chronic kidney
disease. Microvasc Res. 2009;78(2):246–52.
Sesmilo G et al. Effects of growth hormone administration

16.

on infl ammatory and other cardiovascular risk markers in
men with growth hormone defi ciency. A randomized, con-
trolled clinical trial. Ann Intern Med. 2000;133(2):111–22.
Liu ML et al. Plasma levels of Th1/Th2 type cytokine are

17.

associated with change of prolactin and GH/IGF-I in hemo-
dialysis patients. Int J Artif Organs. 2008;31(4):303–8.
Flyvbjerg A. The role of growth hormone in the pathoge-

18.

nesis of diabetic kidney disease. Pediatr Endocrinol Rev.
2004;1(Suppl 3):525–9.
Niemczyk S et al. Circadian profi le of the prolactin con-

19.

centration in the patients with end-stage renal failure. Pol
Arch Med Wewn. 2006;116(6):1137–43.
Lindgren BF, Jacobson SH, Brismar K. Insulin-glucose

20.

infusion given before hemodialysis increases IGF-I in type
2 diabetes patients with chronic kidney disease. Growth
Horm IGF Res. 2010;20(6):422–6.
Sesti G et al. IGF-1 levels link estimated glomeru-

21.

lar fi ltration rate to insulin resistance in obesity: a stu-
dy in obese, but metabolically healthy, subjects and obe-
se, insulin-resistant subjects. Nutr Metab Cardiovasc Dis.
2011;21(12):933–40.
Hammer F et al. The effect of spironolactone upon cor-

22.

ticosteroid hormone metabolism in patients with ear-
ly stage chronic kidney disease. Clin Endocrinol (Oxf).
2010;73(5):566–72.
Gregory SM et al. Lack of circulating bioactive and immu-

23.

noreactive IGF-I changes despite improved fi tness in chro-
nic kidney disease patients following 48 weeks of physical
training. Growth Horm IGF Res. 2011;21(1):51–6.
Brugts MP et al. Bioactive rather than total IGF-I is invol-

24.

ved in acute responses to nutritional interventions in CAPD
patients. Nephrol Dial Transplant. 2010;25(3):940–6.
Park SH et al. Determinants and survival implications

25.

of low bone mineral density in end-stage renal disease
patients. J Nephrol. 2012:0.
Kim DH et al. IGF-1 is an independent risk factor for ane-

26.

mia in diabetic pre-dialysis patients. Korean J Intern Med.
2007;22(3):186–91.

Sun MT et al. Thyrotropin as an independent factor of

27.

renal function and chronic kidney disease in normoglyce-
mic euthyroid adults. Endocr Res. 2012;37(3):110–6.
Clemmons DR. The relative roles of growth hormone

28.

and IGF-1 in controlling insulin sensitivity. J Clin Invest.
2004;113(1):25–7.
Jusufovic S. Hodzic E. Role of chronic hemodialy-

29.

sis in thyroid gland morphology disorders. Med Arh.
2011;65(6):327–9.
Kuan Y et al. Lack of effect of IGF-I on the glomerular fi l-

30.

tration rate in non-diabetic patients with advanced chro-
nic kidney disease. Growth Horm IGF Res. 2009;19(3):
219–25.
Collett-Solberg PF et al. Identifi cation of novel high mole-

31.

cular weight insulin-like growth factor-binding protein-3
association proteins in human serum. J Clin Endocrinol
Metab. 1998;83(8):2843–8.
Derakhshan A et al. Evaluation of insulin like growth fac-

32.

tor-1 (IGF-1) in children with different stages of chro-
nic renal failure. Saudi J Kidney Dis Transpl. 2007;
18(2):173–6.
Farquharson C, Ahmed SF. Infl ammation and linear bone

33.

growth: the inhibitory role of SOCS2 on GH/IGF-1 signa-
ling. Pediatr Nephrol. 2013;28(4):547–56.
Holley JL. The hypothalamic-pituitary axis in men and

34.

women with chronic kidney disease. Adv Chronic Kidney
Dis. 2004;11(4):337–41.
Niemczyk S et al. Metoclopramide test in the patients with

35.

hyperprolactinemia due to end-stage renal failure. Pol
Arch Med Wewn. 2006;116(6):1144–9.
Jones RD et al. The vasodilatory action of testosterone:

36.

a potassium-channel opening or a calcium antagonistic
action? Br J Pharmacol. 2003;138(5):733–44.
Laughlin GA, Goodell V, Barrett-Connor E. Extremes

37.

of endogenous testosterone are associated with increased
risk of incident coronary events in older women. J Clin
Endocrinol Metab. 2010;95(2):740–7.
Meng J et al. Associations of estradiol and testostero-

38.

ne with serum phosphorus in older men: the Osteoporotic
Fractures in Men study. Kidney Int. 2010;78(4):415–22.
Cardoso EM et al. Salivary testosterone for the diagnosis

39.

of androgen defi ciency in end-stage renal disease. Nephrol
Dial Transplant. 2011;26(2):677–83.
Mirand EA, Gordon AS, Wenig J. Mechanism of testostero-

40.

ne action in erythropoiesis. Nature, 1965;206(981):270–2.
Bachman E et al. Testosterone suppresses hepcidin in men:

41.

a potential mechanism for testosterone-induced erythrocy-
tosis. J Clin Endocrinol Metab. 2010;95(10):4743–7.
Ganz T. Hepcidin, a key regulator of iron metabolism

42.

and mediator of anemia of infl ammation. Blood. 2003;
102(3):783–8.
Richardson JR Jr. Weinstein MB. Erythropoietic respon-

43.

se of dialyzed patients to testosterone administration. Ann
Intern Med. 1970;73(3):403–7.
Gaughan WJ et al. A 6-month study of low-dose recombi-

44.

nant human erythropoietin alone and in combination with
androgens for the treatment of anemia in chronic hemodia-
lysis patients. Am J Kidney Dis. 1997;30(4):495–500.
Lee MS, Ahn SH, Song JH. Effects of adjuvant androgen

45.

on anemia and nutritional parameters in chronic hemodia-
lysis patients using low-dose recombinant human erythro-
poietin. Korean J Intern Med. 2002;17(3):167–73.

Zaburzenia hormonalne u chorych z przewlekłą chorobą nerek. Część I – podwzgórze i przysadka; hipogonadyzm

481

REVIEW PAPERS

Ballal SH et al. Androgens potentiate the effects of

46.

erythropoietin in the treatment of anemia of end-stage
renal disease. Am J Kidney Dis. 1991;17(1):29–33.
Sattler FR et al. Testosterone and growth hormone improve

47.

body composition and muscle performance in older men. J
Clin Endocrinol Metab. 2009;94(6):1991–2001.
Reckelhoff JF et al. Testosterone supplementation in aging

48.

men and women: possible impact on cardiovascular-renal
disease. Am J Physiol Renal Physiol. 2005;289(5):F941–8.
Xu Q et al. Imbalance in sex hormone levels exacerbates

49.

diabetic renal disease. Hypertension. 2008;51(4):1218–24.
Wang GC et al. Measurements of serum pituitary-gona-

50.

dal hormones and investigation of sexual and reproducti-
ve functions in kidney transplant recipients. Int J Nephrol.
2010;2010:612126.
Terashima T et al. Cytoarchitectonic abnormality in the

51.

facial nucleus of the reeler mouse. Kaibogaku Zasshi.
1999;74(4):411–20.
Bichet DG. Physiopathology of hereditary polyuric sta-

52.

tes: a molecular view of renal function. Swiss Med Wkly.
2012;142:w13613.
Cheng CY, Chu JY, Chow BK. Vasopressin-indepen-

53.

dent mechanisms in controlling water homeostasis. J Mol
Endocrinol. 2009;43(3):81–92.
Nielsen S et al. Cellular and subcellular immunolocaliza-

54.

tion of vasopressin-regulated water channel in rat kidney.
Proc Natl Acad Sci USA. 1993;90(24):11663–7.
Sasaki S. Aquaporin 2: from its discovery to molecular

55.

structure and medical implications. Mol Aspects Med.
2012;33(5–6):535–46.
Sivukhina EV et al. Comparison of vasopressin and oxy-

56.

tocin expressions in the hypothalamo-neurohypophysial
system of patients with chronic heart failure. Horm Metab
Res. 2010;42(1):56–60.
Ahmed MS, Wong CF, Pai P. Cardiorenal syndrome –

57.

a new classifi cation and current evidence on its manage-
ment. Clin Nephrol. 2010;74(4):245–57.
Palazzuoli A. Ronco C. Cardio-renal syndrome: an entity

58.

cardiologists and nephrologists should be dealing with col-
legially. Heart Fail Rev. 2011;16(6):503–8.
Bankir L, Bouby N, Ritz E. Vasopressin: a novel target for

59.

the prevention and retardation of kidney disease? Nat Rev
Nephrol. 2013;9(4):223–39.

Bankir L. Antidiuretic action of vasopressin: quantitative

60.

aspects and interaction between V1a and V2 receptor-me-
diated effects. Cardiovasc Res. 2001;51(3):372–90.
Rocchetti MT et al. Altered urinary excretion of aquapo-

61.

rin 2 in IgA nephropathy. Eur J Endocrinol. 2011;165(4):
657–64.
Meijer E et al. Potential deleterious effects of vasopres-

62.

sin in chronic kidney disease and particularly autosomal
dominant polycystic kidney disease. Kidney Blood Press
Res. 2011;34(4):235–44.
Torres VE. Vasopressin in chronic kidney disease: an elep-

63.

hant in the room? Kidney Int. 2009;76(9):925–8.
Bolignano D. Zoccali C. Vasopressin beyond water: impli-

64.

cations for renal diseases. Curr Opin Nephrol Hypertens.
2010;19(5):499–504.
Perico N et al. V1/V2 Vasopressin receptor antagonism

65.

potentiates the renoprotection of renin-angiotensin system
inhibition in rats with renal mass reduction. Kidney Int.
2009;76(9):960–7.
Chu JY et al. Secretin as a neurohypophysial factor regu-

66.

lating body water homeostasis. Proc Natl Acad Sci USA.
2009;106(37):15961–6.
Brown D. The ins and outs of aquaporin-2 traffi cking. Am

67.

J Physiol Renal Physiol. 2003;284(5):F893–901.
Dicker SE, Heller H. The renal action of posterior pituita-

68.

ry extract and its fractions as analysed by clearance exper-
iments on rats. J Physiol. 1946;104(4):353–60.
Joo KW et al. Antidiuretic action of oxytocin is associated

69.

with increased urinary excretion of aquaporin-2. Nephrol
Dial Transplant. 2004;19(10):2480–6.
Chou CL et al. Oxytocin as an antidiuretic hormone. II.

70.

Role of V2 vasopressin receptor. Am J Physiol. 1995;269(1
Pt 2):F78–85.

Adres do korespondencji:
Prof. UM Katarzyna Ziemnicka, MD, PhD
Department of Endocrinology, Metabolism and Internal Medicine
Poznan University of Medical Sciences
49 Przybyszewskiego Street
60-355 Poznań, Poland
phone: [phone]
fax: [phone]
email: [e-mail]