1

IN TEMPORE ● 2009

Andrzej Grzegorczyk

Występowanie i funkcje wczesnośredniowiecznych

kaptorg z terenu ziem polskich

Biżuteria jako wytwór rąk ludzkich, której celem jest dekoracja ciała bądź ubioru osoby

która ją posiada jest doskonałym materiałem badawczym dla archeologa. Dzięki analizie

poszczególnych technik produkcji i składu chemicznego przedmiotu może być źródłem do poznania

możliwości wytwórczych człowieka w przeszłości. Poprzez wygląd fizyczny jest nośnikiem

estetycznych lub duchowych wartości jako przejawów funkcjonowania społeczeństwa,

umożliwiając obecne dokładniejsze jego zbadanie.

Wczesnośredniowieczna biżuteria na pierwszy rzut oka zwraca uwagę wielością form

użytkowych, od kolorowych szklanych paciorków, ozdób z bursztynu i kamieni szlachetnych,

poprzez naszyjniki, bransolety, wisiorki, zausznice, pierścienie, kończąc na charakterystycznych

wyłącznie dla słowiańskich kobiet kabłączków skroniowych

1

.

W omawianym okresie produkcja biżuterii była zjawiskiem powszechnym, zaś sam ten

wyrób pełnił dwoją rolę. Z jednej strony, jako produkt drogi miała znaczenie utylitarne

podkreślające status majątkowy i hierarchię społeczną danej osoby. W pewnym okolicznościach

mogła służyć jako wyznacznik statusu społecznego (miało to miejsce gdy przedmiot był

wyjątkowy, w odróżnieniu od ozdób produkowanych na masową skale). Z drugiej strony część z

ówczesnej biżuterii posiadała prócz czysto estetycznych walorów również znaczenie niematerialne,

a związane ze specyficznymi wierzeniami lub symboliką. Do takiej grupy przedmiotów należą

kaptorgi.

Kaptorgi, czyli niewielkiego rozmiaru zawieszki o kształcie kapsułki

2

z terenu Polski znane

są już co najmniej od połowy XIX wieku, kiedy to mamy poświadczone ich odkrycia

3

. Problem

kaptorg w rodzimej historiografii pojawił się dopiero w dwudziestoleciu międzywojennym za

sprawą Romana Jakimowicza, jednak wyłącznie na marginesie ogólnego spojrzenia na biżuterię

wczesnośredniowieczną

4

. Przez długi czas nie były przedmiotem oddzielnych studiów, w wyniku

1 A. Sztyber, Kaptorgi. Przykład kunsztu wczesnośredniowiecznego złotnictwa, „Alma Mater. Miesięcznik

Uniwersytetu Jagiellońskiego”, R. 46:1999, s. 283.

2 Ibidem, s. 283.
3 L. Rauhut, Wczesnośredniowieczny skarb ze wsi Borucin, pow. Aleksandrów Kujawski, „Wiadomości

Archeologiczne”, R. 22:1955, z 1, s. 58.

4 R. Jakimowicz, O pochodzeniu ozdób srebrnych znajdowanych w skarbach wczesnohistorycznych, „Wiadomości

2

IN TEMPORE ● 2009

czego terminologia określające je jest w pewien sposób nieścisła. Przykładem może być choćby

fakt, iż samo słowo kaptorga nie jest w pełni tożsame z opisywanym przez archeologów

przedmiotem, a to z powodu nadania im wtórnie tej nazwy. Termin „kaptorga” wywodzi się z

języka tureckiego i pierwotnie określał prawosławne relikwiarzyki

5

. Dopiero w późniejszym

okresie, w trakcie rozwoju refleksji badawczej, szukając analogii nadano tą nazwę przedmiotom o

cechach kapsułkowatej zawieszki.

W celu ozdobienia kaptorg posługiwano się wyłącznie dwoma technikami, na które warto

zwrócić uwagę, a należały do nich: technika filigranu oraz granulacji.

Pierwsza z nich, filigran, jest sposobem zdobienia powierzchni za pomocą prostych bądź

skręconych ze sobą cienkich drucików metalowych

6

. Jest jedną z najstarszych technik

ornamentacyjnych, powstałą w Mezopotami w końcu IV tysiąclecia przed n.e

7

. Na ziemie polskie

dotarł na przełomie starszego i młodszego podokresu rzymskiego. Jednak już w okresie wędrówek

ludów wraz z migracją plemion z dorzecza Wisły i Odry na inne terytoria i przybyciem ludności

słowiańskiej znajomość tej techniki zanikła. Jej powtórna absorpcja nastąpiła w X wieku pod

wpływem kontaktów handlowych zachodniej słowiańszczyzny ze Wschodem

8

. Kwestią otwartą

pozostaje jednak, od kogo dokładnie zapożyczono wiedzę, czy jak chciałaby część badaczy

bezpośrednio z terenów nadczarnomorskich i arabskich

9

, czy za pośrednictwem Moraw z

Bizancjum

10

. Metalem służącym do produkcji filigranu jest srebro, które po przetopieniu wyciągano

w cienkie paski z których formowano drucik. Antyczna forma produkcji sprawia, że druciki takie

bardzo gęsto lutowane do powierzchni dawały złudzenie osobnych nitek metalu.

Granulacja z kolei jest techniką której zasadniczym celem jest ułożenie ornamentu z drobnej

wielkości granulek metalowych przytwierdzonych do podłoża. Niewielkiej wielkości granulki (o

średnicy nie większej niż 1 mm) uzyskiwano dzięki wylaniu określonej ilości wcześniej

rozgrzanego metalu na taflę wody. Zabieg ten powodował rozprysk materiału na niewielkie

drobinki w kształcie regularnych kulek. Po ich zastygnięciu za pomocą różnej gęstości sit

sortowano drobiny, w celu dobrania do danego ornamentu granulek pożądanej wielkości

11

.

W literaturze przedmiotu kaptorgi są rozdzielane na dwa zasadnicze podtypy: jako formy

prostokątne oraz trapezowate, zaś podstawą do tego typu różnicowania jest kształt korpusu

12

.

Archeologiczne”, R. 12:1933, s. 103–131.

5 A. Sztyber, op. cit, s. 283
6 H. Kóćka-Krenz, Biżuteria północno – zachodnio – słowiańska we wczesnym średniowieczu, Poznań, 1993, s. 31.
7 W. Szafrański, Jeszcze w sprawie pochodzenia wczesnopolskiej biżuterii srebrnej (w wpływach arabskich na

wczesnośredniowieczne złotnictwo polskie), „Slavia Antiqua”, R. 10:1963, s. 376.

8 J. Kostrzewski, O pochodzeniu ozdób srebrnych z polskich skarbów wczesnośredniowiecznych, „Slavia Antiqua”, R.

9:1962, s. 142.

9 W. Szafrański, op. cit, s. 376.
10 J. Kostrzewski, op. cit, s. 142
11 M. Gradowski, Dawne złotnictwo. Technika i terminologia, Warszawa, 1984, s. 68.
12 Ibidem, s. 84.

3

IN TEMPORE ● 2009

Bardziej rozprzestrzenioną formą są zawieszki o kształtach regularnego prostokąta. Kaptorgi

tego typy wykonywane były z jednego pasma blachy zagiętego w połowie. Zabieg ten nadawał

przedmiotowi formę prostokątnej bryły, którą uzupełniano z dwóch stron szczytowych paskami

blachy. W ten sposób powstawało pudełeczko z pustą przestrzenią w środku. Dodatkowo górną

część zaginano do wewnątrz tworząc rurkowatą przestrzeń, służącą jako miejscem przelotu sznurka

na którym była zawieszona ozdoba. W celu wzmocnienia ścianek na ich krawędziach

dolutowywano kilka gładkich filigranów. Jeśli kapsułki były zdobione to zawsze na stronie

wierzchniej (strona tylna pozostawała pusta). Ornament był wykonywany w jednej z technik bądź

techniki łączono w celu uzyskania pożądanego przez siebie efektu. Do najczęściej spotykanych

motywów zdobniczych zaliczają się układy geometrycznych pasów (skręcone lub gładkie druciki),

linii, trójkątów i rombów. Zdobienia mogą koncentrować się w wybranych miejscach na

przedmiocie (np. umieszczenie drobnych guzków pod uchem i na krawędziach) lub na całej

powierzchni równomiernie. Do rzadziej spotykanych zdobień należą przedstawienia zoomorficzne,

jak np. rzędy końskich główek

13

.

Z zestawienia H. Kóćki-Krenz wynika, że na terenie nas interesującym zarejestrowano 72

stanowiska na których wystąpiły kaptorgi typu prostokątnego. Głównie znajduje je się w skarbach

(63), na cmentarzyskach (7) i bardzo rzadko na osadach i grodziskach (2). Ich występowanie na

ziemiach polskich jest nierównomierne, choć znaczne ich zagęszczenie obserwujemy w

Wielkopolsce i Polsce środkowej, mniejsze zaś na Pomorzu Zachodnim

14

. Wynika to jak można się

domyślać z funkcjonowania na tych terenach silnego ośrodka plemiennego, a później

wczesnopaństwowego w postaci plemienia „Polan” w którym za sprawą stratyfikacji społecznej

musiało istnieć duże zapotrzebowanie na wyroby luksusowe.

Chronologicznie ozdoby te możemy datować na horyzont X–XIII wieku, choć przyjmuje się,

że mogły się pojawić już pod koniec IX w.

15

Najwcześniej pojawiają się na stanowiskach z osad i

cmentarzysk bo już w X w. np. Wszemirów, Parchanki, Lutomiersk

16

. W skarbach odnajdujemy je

od połowy X w.: stanowisko Piaski-Dramino

17

, w wieku X: st. Gdańsk

18

i Kania

19

, po połowę XI w.,

st. Kania

20

, oraz bodaj najciekawszego, datowanego na połowę XI w. pochodzącego z Borucina

21

.

13 Ibidem, s. 84.
14 Ibidem, s. 84.
15 Mons Saneti Laurentii. T. 3: Wczesnośredniowieczne cmentarzysko szkieletowe w Kałdusie (stanowisko 1), red. W.

Chudziak, Toruń, 2006, s. 81.

16 H. Kóćka-Krenz, op. cit, s. 85.
17 T i R. Kiersnowscy, Wczesnośredniowieczne skarby srebrne z Pomorza, Warszawa – Wrocław, 1959, s. 80
18 B. Lepówna, Materialne przejawy wierzeń ludności Gdańska w X–XIII w., „Pomerania Antiqua”, R. 10:1981, s. 174
19 T i R. Kiersnowscy, op. cit, s. 55.
20 J. Żak, Część skarbu z Sejkowic pod Gąbinem na Mazowszu, „Fontes Archaeologici Posnaniensis”, R. 11:1960, s.

201.

21 Głos w dyskusji Kingi Szczepkowskiej-Naliwajek, Początki Tysiąclecia. Autoryzowany zapis dwóch konferencji, red.

M. Barbasiewicz, 2000, s. 17.

4

IN TEMPORE ● 2009

Na podstawie licznych przykładów można wysunąć również ogólny wniosek, że najwcześniejsze

kaptorgi pojawiają się w X w. jako formy brązowe bez zdobień. Jednak w wyniku oddziaływań

późnoplemiennych i wczesnopaństwowych oraz upowszechnienia się srebra na przełomie X/XI w.

są one produkowane już wyłącznie z tego kruszcu. Wiek XI jest czasem ich największego rozkwitu

i popularności, jednak już w następnym wieku rozpoczyna się zmierzch produkcji kaptorg

objawiający się w powolnym odchodzeniu od bogatych filigranowo–granulacyjnych zdobień.

Zmierzch produkcji kaptorg prostokątnych możemy datować na pierwszą połowę XIII w.

22

Rzadsze przykłady z terenu Polski mamy jeśli chodzi o kaptorgi trapezowate. Od typu

prostokątnego różnią się zasadniczo kształtem, a co za tym idzie – również techniką wykonania

oraz ornamentem. Zawieszki tego typu poprzez wydłużenie dolnych krawędzi w stosunku do

górnych uzyskują w zarysie kształt trapezu. Część przednia oraz boki wykonywane były z jednego

kawałka blachy, zaś tył i denko z drugiego, łączone ze sobą dzięki lutowaniu. Odmienność

dekoracyjna w tej grupie przejawia się przede wszystkim wzbogaceniem motywów zdobniczych,

szczególnie o przedstawienia zoomorficzne, np. kroczących czworonogów, ptaków lub splecionych

ze sobą karkami par stworzeń. Te główne motywy częstokroć są uzupełniane o motywy roślinne

23

.

Z danych zebranych przez H. Kóćkę-Krenz wynika, że na terenie Polski zarejestrowano

niewiele znalezisk tego typu. Ich koncentracje możemy obserwować głównie na Śląsku, w

Małopolsce, Wielkopolsce, Pomorzu oraz w centralnej części kraju. Znaleziska te pochodzą ze

skarbów (5), cmentarzysk (4), grodzisk (2), osad (1), znalezisk luźnych (3). Łącznie jest to więc 15

sztuk całych lub uszkodzonych. W większości uformowane zostały ze srebra (9), rzadziej brązu (3),

cyny (1), miedzi (1) i złoconego srebra (1)

24

.

Z powodu małej ilości materiału trudno wyśledzić dokładną chronologię funkcjonowania w

społeczeństwie tej grupy kaptorg. Możemy jednak wyznaczyć ramy tego okresu na czas pojawienia

się pierwszych egzemplarzy pod koniec X w. z głównym natężeniem i zanikiem użytkowania

przypadającym na wiek XI tej formy biżuteryjnej

25

.

Analizując genezę i pochodzenie kaptorg należy stwierdzić, że w literaturze archeologicznej

problem ten jest marginalizowany i podnoszony wyłącznie w trakcie ogólnych opracowań o

biżuterii z terenów słowiańskich. W wyniku refleksji badawczej rozwinęły się dwa zgoła odmienne

stanowiska w sprawie pochodzenia tych przedmiotów, tzn. wariant arabski oraz wariant karoliński.

Od połowy XIX wieku powszechnie zaczęto przyjmować pogląd o arabskiej proweniencji

srebrnych ozdób z terenów Polski, w tym również kaptorg

26

. Na stanowisko takie wpłynął przede

22 H. Kóćka-Krenz, op. cit, s. 86.
23 Ibidem, s. 86.
24 Ibidem, s. 87.
25 Ibidem, s. 87.
26 E. Kihl-Byczko, W sprawie pochodzenia i funkcji kaptorg trapezowatych, [w:] I Międzynarodowy Kongres

5

IN TEMPORE ● 2009

wszystkim występujący na części przedmiotów ornament (lwy, gryfy, ptaki, motywy roślinne),

wiązany z krajami orientu. Automatycznie uznano to za argumentem rozstrzygający szczególnie, iż

wpisywał się w przyjmowany wówczas paradygmat o niemożliwości prowadzenia tak

wyspecjalizowanej produkcji przez ludność o stosunkowo niskim rozwoju cywilizacyjnym, za jaką

uważano Słowian. Pogląd ten nie dopuszczał możliwości ewentualnej produkcji złotniczej przez

miejscowych wytwórców. Zmianę postrzegania genezy biżuterii zawdzięczamy Romanowi

Jakimowiczowi, który na podstawie analizy różnych grup zabytków biżuteryjnych orzekł, że

srebrne ozdoby z terenów północno – zachodniej Słowiańszczyzny są jak najbardziej wytworami

lokalnymi. Wskazał jednak, że impulsów do ich produkcji możemy doszukiwać się w

oddziaływaniu arabskim. Badacz ten zastrzegł również, że istnieje niewielka grupa znalezisk, które

należy wiązać wprost ze złotnictwem orientalnym, do których zaliczył przede wszystkim kaptorgi

27

.

Przez długi okres pogląd ten funkcjonował w nauce jako pewnik, dopóki nie dokonano

pewnego przełomowego odkrycia, którym było odnalezienie na cmentarzysku z XI w. w Brześciu

Kujawskim brązowej formy do produkcji kaptorg trapezowatych

28

. Dało to asumpt części

środowiska do zmiany poglądu i utwierdzenia się w przekonaniu o możliwości rodzimej produkcji

tych przedmiotów. Kolejnego argumentu przeciw teorii arabskiego pochodzenia kaptorg, a szerzej

biżuterii dostarczyła analiza zabytków z terenu Bliskiego Wschodu. Jak wskazał W. Szafrański

wczesnośredniowieczna biżuteria arabska była produkowana wyłącznie ze złota, co niejako

wyklucza wiązanie srebrnych ozdób z terenów Słowiańszczyzny z rzemieślnikami arabskimi

29

.

Autor ten wskazał zarazem na istniejący jego zdaniem związek między Orientem a ziemiami

polskimi, objawiający się na płaszczyźnie przejęcia wzorców danego przedmiotu oraz ornamentu,

nie zaś wprost w warstwie importowej

30

.

W świetle niekompletnej jeszcze wiedzy możliwa jest również odmienna interpretacja, iż

idea kaptorg została przejęta z Europy zachodniej, jako zredukowane relikwiarzyki karolińskie.

Miałoby świadczyć o tym kilka faktów jak na przykład ten, że niektórymi użytkownikami

zawieszek byli chrześcijanie

31

. Na podstawie badań porównawczych motywów ornamentacyjnych

kaptorg z tymi występującymi w sztuce romańskiej A. Abramowicz oraz S. Tabaczyński związali

je z formami relikwiarzyków chrześcijańskich pochodzących z Czech

32

. Pogląd o chrześcijańskiej

genezie kaptorg posiada również oparcie w materiale archeologicznym, jak np. w znaleziskach

Archeologii Słowiańskiej, red. W. Hensel, t. 5, 1970, s. 423

27 R. Jakimowicz, op. cit, s. 124–125.
28 E. Kihl-Byczko, op. cit, s. 423.
29 W. Szafrański, op. cit, s. 368.
30 Ibidem, s. 369.
31 E. Kihl-Byczko, op. cit, s. 424–425.
32 A. Abramowicz, Studia nad genezą polskiej kultury artystycznej, Łódź–Warszawa, 1962, s. 105; S. Tabaczyński, Z

badań nad wczesnośredniowiecznymi skarbami Wielkopolski, Warszawa, 1958, s. 24–25.

6

IN TEMPORE ● 2009

gdańskich gdzie odnaleziono cynowy relikwiarzyk (tzw. kaptorgę) z obustronnym wyobrażeniem

ptaka – zapewne gołębicy, chrześcijańskiego symbolu Ducha Św. Identyczne pod względem

stylistycznym przedstawienie gołębicy (…) znajduje się na pastorale biskupa Ottona z Bambergu

33

.

Przeciw karolińskiej interpretacji wystąpiła niedawno K. Szczepkowska-Naliwajek

stwierdzając, że brakuje przesłanek do utrzymania takiego stanowiska w świetle analizy ornamentu

(który jej zdaniem nie nawiązuje do symboliki chrześcijańskiej)

34

. Wsparcia takiego stanowiska

możemy poszukiwać również w pracy W. Duczko, w której autor zauważa, że kaptorgi mające

zlutowane krawędzie musiały być zaopatrzone w przedmioty o znaczeniu kultowym już w podczas

procesu produkcji. Fakt, że robił to rzemieślnik wyklucza niejako możliwość, że były to przedmioty

związane z relikwiarzykami chrześcijańskimi, tylko rzemieślnik mógł umieścić je [relikwie]

wewnątrz, tuż przed zespoleniem. Możliwe więc, że złotnik wkładał tam przedmiot o charakterze

magicznym, ale wątpliwe, czy była to relikwia. Masowa produkcja „kaptorg” raczej to wyklucza

35

.

Trudno obecnie jednoznacznie stwierdzić do czego mogły służyć kaptorgi. Na pewno jako

przedmioty luksusowe, noszone pojedynczo lub jako składnik kolii (wraz z paciorkami) noszone w

widocznym miejscu ciała (np. pod szyją) podkreślały status danej osoby. Dzięki analogiom do

zawieszek z innych terenów Słowiańszczyzny i na podstawie analizy zawartości należy się również

liczyć z możliwością funkcjonowania ich jako schowków na amulety

36

.

Pojemniczki w których wnętrzu mogły znajdować się właściwe przedmioty magiczne znane

są archeologom z różnych regionów geograficznych oraz okresów historycznych. Najstarsze

znaleziska pochodzą z wybrzeży Morza Czarnego i są datowane na III w. p.n.e. Rozprzestrzeniają

się na tereny Syrii i Azji Mniejszej, a stamtąd do Italii oraz Egiptu (gdzie były używane przez

chrześcijańską wspólnotę Koptów). W VII w. mamy poświadczone ich dotarcie do Bizancjum.

Dzięki szerokim kontaktom tego ostatniego państwa dotarły do Awarów, a później Węgrów. Można

więc śmiało stwierdzić, że pojemniczki tego typu są znane z praktycznie każdego zakątka Europy

37

.

W celu określenia funkcji kaptorg ważna jest analiza ich zawartości. Badania takie są jednak

utrudnione i ograniczone do niewielkiego zakresu, co wynika z fragmentarycznego zachowania

samych przedmiotów, a jeszcze rzadzszego zachowania rzeczy znajdujących się w ich wnętrzu.

W schowkach z Lutomierska

38

i Opola-Groszowic

39

stwierdzono ślady nieokreślonej

substancji, być może pochodzenia organicznego

40

. Kaptorga gdańska zawierała w środku ślady

33 B. Lepówna, op. cit, s. 174.
34 cyt. za: W. Chudziak, op. cit, s. 81.
35 W. Duczko, Slavic Silver Jewellery from Viking Period, Uppsala, 1972, cyt. za: W. Chudziak, op. cit, s. 81.
36 H. Kóćka-Krenz, Kaptorgi i kabłączki skroniowe z wczesnośredniowiecznego grobu w Parchankach, gm. Dąbrowa

Biskupia, woj. Bydgoskie (stan. 25), „Folia Praehistorica Posnaniensia”, R. 7:1995, s. 278.

37 A. Sztyber, op. cit, s. 283–284.
38 A. Nadolski, A. Abramowicz, T. Poklewski, Cmentarzysko z XI wieku w Lutomiersku pod Łodzią, Łódź, 1959, s. 81.
39 E. Holc, Opole – Groszowice, [w:] Skarby ziemi wydarte. Górny Śląsk i Pogranicze, Katowice, 2005, s. 106.
40 H. Kóćka-Krenz, P. Pawlak, A. Sikorski, Grób kobiety z wczesnośredniowiecznego cmentarzyska szkieletowego w

7

IN TEMPORE ● 2009

bliżej nie sprecyzowanej masy woskowo–żywicznej

41

. Z grobu kobiety z Poznania-Śródce (nr 7),

pochodzi bardzo ciekawy przykład dwóch katorg, które zostały wykonane z brązu, składających się

z dwóch wewnętrznych, oddzielonych od siebie ścianką komórek

42

. Znajdowały się w nich nasiona

prosa zwyczajnego (Paniucum miliaecum L.) lub spokrewnionej z nim włośnicy beru (setaria

italica [L] P.B)

43

. Na jednej z tylnych ścianek zachowały się ślady sznurka na którym była

zawieszona kaptorga. Sam sznurek był wykonany ze słabego materiału lnianego, co jest

interpretowane przez badaczy jako dar grobowy, ponieważ tak słaby sznurek wykluczał możliwości

ciągłego noszenia ozdoby na szyi. Dla prawidłowej analizy tego odkrycia ważny jest fakt, że w

kulturze Słowian ziarna zbóż obdarzano wielką czcią

44

. Były bardzo ważne i stąd wiążą się z nimi

mity o stworzeniu i zmartwychwstaniu, co na pewno nie było bez znaczenia w tym przypadku.

Innym przykładem podobnego znaleziska może być kaptorga z grobu nr. 58 z cmentarzyska w

Strzemieszycach Wielkich

45

, gdzie stwierdzono wewnątrz zgniecione bielone płótno lniane w trzech

paczuszkach przywiązanych sznurkiem

46

.

Z terenów ościennych, szczególnie z terytoriów dawnych Wielkich Morach, dysponujemy

podobnymi znaleziskami, które mogą poszerzyć naszą wiedzę. Substancję roślinne bądź innego

typu stwierdzono w zawieszkach z Lahovic i Starej Kourimi (fragmenty tkanin), Debra i Kolina

(kaolinowa glinka i ułamki zwęglonego drzewa), Starym Mesto Na Valach (kawałki kości),

Dobroměžic, Mělnika-Rousovic, Stehelčeves, Lubeho-Zahrada (trzy kawałki szklanych koralików)

i Dobroviza. W tym ostatnim przypadku roślinę zidentyfikowano jako włókna konopi (Canabis

sativa)

47

.

Na podstawie powyższych przykładów można stwierdzić, że przedmioty składane wewnątrz

kaptorg miały wartość samą w sobie dla swoich posiadaczy. Mogły stanowić pewnego rodzaju

amulety, bardziej indywidualne (związane z odpowiednią osobą) czy grupowe (związane z

wierzeniami pewnej społeczności ludzkiej). Zawartości kaptorg nie można więc analizować w

oddzieleniu od samych zawieszek. Które jako możliwe opakowanie na amulety samo stawało się

elementem tego amuletu, a przez to spełniało funkcję magicznej ochrony ciała i duszy. Niektórzy

badacze sugerują, że kaptorgi mogły być związanego z typowo żeńskimi wierzeniami, co wynikać

Poznaniu – Śródce (Przyczynek do interpretacji funkcjonalnej kaptorg), „Folia Praehistorica Posnaniensia”,
R.7:1995, s. 287.

41 B. Lepówna, op. cit, s. 174.
42 P. Pawlak, Wczesnośredniowieczne cmentarzysko „szkieletowe” na Śródce w Poznaniu, „Slavia Antiqua”, R. 39
43 H. Kóćka-Krenz, P. Pawlak, A. Sikorski, op. cit, s. 287.
44 M. Kowalczyk, Wierzenia pogańskie za pierwszych Piastów, Łódź, 1968, s. 23.
45 J. Marciniak, Cmentarzysko szkieletowe z okresu wczesnośredniowiecznego w Strzemieszycach Wielkich pow.

Będzin, „Materiały Wczesnośredniowieczne”, R. 5:1960, s. 170.

46 J. Jaguś, Uwagi na temat wymowy magicznej średniowiecznych amuletów i ozdób na ziemiach polskich, „Annales

Universitatis Mariae Curie-Składowska, Sectio F, Historia”, R. 58:2003, s. 13.

47 A. Sztyber, op. cit, s. 284.

8

IN TEMPORE ● 2009

ma z faktu odnajdywania ich wyłącznie w grobach kobiecych

48

, oraz specyficznego binoklowatego

motywu zdobniczego związanego z kultem płodności

49

.

Można przypuszczać, że surowiec oraz motywy ornamentacyjne również nie pozostawały

bez znaczenia. W wierzeniach Słowian srebro z którego wykonywano większość kaptorg,

symbolizowało czystość i jasność, odnosząc się zarazem do bóstwa lunarnego o cechach żeńskich

50

.

W świetle takiej interpretacji narzuca się stwierdzenie, że użycie srebra w produkcji biżuterii

wynikało z wierzeń religijnych, jednak należy pamiętać, że okres wczesnego średniowiecza jest

czasem dominacji srebra, szczególnie w basenie morza bałtyckiego

51

. Jednak już sama możliwość

takiej interpretacji dostarcza powodów do zastanowienia się nad motywami wykorzystywania tego

surowca.

Na kaptorgach, w szczególności trapezowatych występują przedstawienia zwierzęce. Do

najbardziej popularnych motywów zaliczał się koń

52

, który w mitologii Słowian był uważany za

zwierze szlachetne, które za sprawą swojej natury jest w bliskim kontakcie z bóstwami

53

. Zdarzają

się również przedstawienia zwierząt fantastycznych np. skrzydlatego gryfa na kaptordze z Chełmna

Drezdeńskiego, który jest łączony z bezpośrednimi wpływami kultury arabskiej (podobnego stwora

odnaleziono na trapezowatej płytce w Iraku)

54

oraz częste motywy geometryczne, np. romb i owal

wiązane są z kobiecymi kształtami i trójkąty skierowane ku górze jako przedstawienie męskich

atrybutów. Wątki roślinne wiąże się z cechami wegetatywnymi i kobiecymi

55

.

Rekonstruując możliwe zastosowanie kaptorg należy jednak pamiętać, że na podstawie

badań etnograficznych bądź porównawczych nie można wysunąć jednoznacznych twierdzeń. Nie

wiemy, czy nasze analizy symboliki są autentyczne i zbieżne z poglądami danej grupy która była

użytkownikiem tych przedmiotów. Oddzielną sprawą jest późniejsze wiązanie motywów

ornamentacyjnych z nową chrześcijańska religią, jak to się ma z np. kaptorą z Borucina, której

przedstawienie roślinne są identyfikowane z chrześcijańskim drzewem życia

56

. W kontekście tym

możliwe jest więc to co H. Zoll-Adamikowa określiła jako zjawisko synkretyzmu lub zmiany

48 Ibidem, s. 284.
49 W. Hensel, Szkice wczesnodziejowe, cz. VII. Z badań nad funkcją motywu binokolwatego, „Slavia Antiqua”, R.

13:1966, s. 144.

50 Ibidem, s. 284.
51 J. Tambor, Pieniężne funkcje biżuterii srebrnej z terenów ziem polskich w X–XI w., „Wiadomości Numizmatyczne”,

R. 33:1989, z. 1–4 (127–130), s. 13.

52 Np. na stanowisku z Zalesiu na 9 kaptorg, 5 posiadało ornament koński – M. Dekówna, J. Reyman, S. Suchodolski,

Wczesnośredniowieczny skarb srebrny z Zalesia, powiat Słupca. Tom II. Monety Bizantyjskie. Monety
Zachodnioeuropejskie. Ozdoby. Podsumowanie, Warszawa – Wrocław – Kraków, 1974, s. 112.

53 Z. Rajewski, Koń w wierzeniach u Słowian wczesnośredniowiecznych, „Wiadomości Archeologiczne”, R. 39:1974,

z. 4, s. 518.

54 W. Szafrański, op. cit, s. 379.
55 A. Sztyber, op. cit, s. 285.
56

H. Kóćka-Krenz, Biżuteria północno – zachodnio – słowiańska we wczesnym średniowieczu, Poznań,

1993, s. 87.

9

IN TEMPORE ● 2009

kształtu i funkcji kaptorg w ramach akceptacji innej religii

57

. W świetle tej opinii należy więc

podchodzić do wszelkiego tego typu interpretacji symbolicznych z dystansem i powściągliwością.

Podsumowując, należy stwierdzić, że kaptorgi są niewielkiego rozmiaru kapsułkami w

kształcie prostokątnym lub trapezowatym, służącymi jako ozdoby bądź pojemniczki na amulety,

produkowanymi najczęściej ze srebra, rzadziej z innych materiałów (np. brązu). Częste ich

znajdowanie się w skarbach sugeruje dużą wartość materialną lub pozamaterialną, zarazem

składanie ich wyłącznie w grobach kobiecych świadczy o związaniu ich ze specyficzną kobiecą

formą biżuteryjną. Horyzont występowania na ziemiach polskich możemy wyznaczyć na połowe

wieku IX aż po wiek XIII. Na obecną chwilę, w świetle niezakończonej jeszcze dyskusji trudno

jeszcze jednoznacznie stwierdzić, skąd przywędrowała idea kaptorg. Dwie hipotezy funkcjonujące

w nauce są w stosunku do siebie przeciwstawne; jedna akcentuje kurs zachodni (za sprawą sztuki

karolińskiej jako zmienione relikwiarzyki chrześcijańskie), druga wschodnia, przypisuje to

wpływom arabskim. Obydwie jednak podkreślają absorpcję wzorców, a następnie lokalną

produkcję jako podstawę wytwórczości kaptorg.

57

cyt. za: J. Jaguś, op. cit, s. 13.

10

IN TEMPORE ● 2009

Bibliografia:

1. A. Abramowicz, Studia nad genezą polskiej kultury artystycznej, Łódź–Warszawa, 1962.
2. M. Gradowski, Dawne złotnictwo. Technika i terminologia, Warszawa, 1984.
3. W. Hensel, Szkice wczesnodziejowe, cz. VII. Z badań nad funkcją motywu binokolwatego,

„Slavia Antiqua”, R. 13:1966, ss. 143–149.

4. E. Holc, Opole-Groszowice, [w:] Skarby ziemi wydarte. Górny Śląsk i Pogranicze, Katowice,

2005.

5. J. Jaguś, Uwagi na temat wymowy magicznej średniowiecznych amuletów i ozdób na ziemiach

polskich, „Annales Universitatis Mariae Curie-Składowska, Sectio F, Historia”, R. 58:2003,
Lublin, ss. 7–24.

6. R. Jakimowicz, O pochodzeniu ozdób srebrnych znajdowanych w skarbach

wczesnohistorycznych, „Wiadomości Archeologiczne”, R. 12:1933, ss. 103–131.

7. T. i R. Kiersnowscy, Wczesnośredniowieczne skarby srebrne z Pomorza, Warszawa – Wrocław,

1959, ss. 134.

8. E. Kihl-Byczko, W sprawie pochodzenia i funkcji kaptorg trapezowatych, [w:] I

Międzynarodowy Kongres Archeologii Słowiańskiej, red. W. Hensel, t. 5, Wrocław, 1970, ss.
423 – 428.

9. J. Kostrzewski, O pochodzeniu ozdób srebrnych z polskich skarbów wczesnośredniowiecznych,

„Slavia Antiqua”, R. 9:1962, ss. 139–211.

10. M. Kowalczyk, Wierzenia pogańskie za pierwszych Piastów, Łódź, 1968.
11. H. Kóćka-Krenz, Biżuteria północno–zachodnio–słowiańska we wczesnym średniowieczu,

Poznań, 1993.

12. H. Kóćka-Krenz, P. Pawlak, A. Sikorski, Grób kobiety z wczesnośredniowiecznego

cmentarzyska szkieletowego w Poznaniu-Śródce (Przyczynek do interpretacji funkcjonalnej
kaptorg), „Folia Praehistorica Posnaniensia”, R. 7:1995, ss. 281–292.

13. B. Lepówna, Materialne przejawy wierzeń ludności Gdańska w X–XIII w., „Pomerania

Antiqua”, R. 10:1981, ss. 169–199.

14. J. Marciniak, Cmentarzysko szkieletowe z okresu wczesnośredniowiecznego w Strzemieszycach

Wielkich pow. Będzin, „Materiały Wczesnośredniowieczne”, t. 5, 1960, ss. 141–187.

15. Mons Saneti Laurentii. Tom 3: Wczesnośredniowieczne cmentarzysko szkieletowe w Kałdusie

(stanowisko 1), red. W. Chudziak, Toruń, 2006.

16. A. Nadolski, A. Abramowicz, T. Poklewski, Cmentarzysko z XI wieku w Lutomiersku pod

Łodzią, Łódź, 1959.

17. P. Pawlak, Wczesnośredniowieczne cmentarzysko „szkieletowe” na Śródce w Poznaniu, „Slavia

Antiqua”, R. 39, ss. 215–282.

18. Początki Tysiąclecia. Autoryzowany zapis dwóch konferencji, red. M. Barbasiewicz, 2000.
19. Z. Rajewski, Koń w wierzeniach u Słowian wczesnośredniowiecznych, „Wiadomości

Archeologiczne”, R. 39:1974, z. 4, ss. 516–521.

20. L. Rauhut, Wczesnośredniowieczny skarb ze wsi Borucin, pow. Aleksandrów Kujawski,

„Wiadomości Archeologiczne”, R. 22:1955, z 1, ss. 55–63.

21. W. Szafrański, Jeszcze w sprawie pochodzenia wczesnopolskiej biżuterii srebrnej (o wpływach

arabskich na wczesnośredniowieczne złotnictwo polskie), „Slavia Antiqua”, R. 10:1963, ss.
367–380.

22. A. Sztyber, Kaptorgi. Przykład kunsztu wczesnośredniowiecznego złotnictwa, „Alma Mater.

Miesięcznik Uniwersytetu Jagiellońskiego”, R. 46:1999, ss. 283–286.

23. S. Tabaczyński, Z badań nad wczesnośredniowiecznymi skarbami Wielkopolski, Warszawa,

1958.

24. J. Tambor, Pieniężne funkcje biżuterii srebrnej z terenów ziem polskich w X–XI w.,

„Wiadomości Numizmatyczne”, R. 33:1989, z. 1–4 (127–130), s. 13.

25. J. Żak, Część skarbu z Sejkowic pod Gąbinem na Mazowszu, „Fontes Archaeologici

Posnaniensis”, R. 11:1960, ss. 200–202 .