6. MAX WEBER – TRZY TYPY PANOWANIA

Notatki na podstawie: Max Weber, Gospodarka i społeczeństwo, str. 158-192

1

HISTORIA MYŚLI SOCJOLOGICZNEJ - ĆWICZENIA

PANOWANIE – autorytet; szansa posłuszeństwa pewnej grupy ludzi wobec określonych (lub wszystkich) rozkazów.
Nie jest to więc jedynie szansa sprawowania władzy lub wywierania wpływu na innych. Panowaniem nie jest
możliwość dyktowania warunków partnerom wymiany wypływająca z przewagi (np. monopol ekonomiczny).

Cechy panowania:

posiada określone minimum woli posłuszeństwa – interes,

wymaga sztabu administracyjnego – grupa rzeczywiście posłusznych osób (urzędników), których działania

zmierzają do urzeczywistnienia rozkazów,

motyw podporządkowania (np. przyzwyczajenie, obyczaj, interesy materialne, motywy idealne, afektywne) –

nie stanowi trwałych podstaw panowania;

wiara w prawomocność, roszczenie do prawomocności – decyduje o typie posłuszeństwa, umacnia trwanie

panowania i współokreśla charakter stosowanych przez nie środków

Stosunek panowania – konwencjonalnie, prawnie zagwarantowane roszczenie. Powstaje w wyniku swobodnego
kontraktu między partnerami , a więc w wyniku pewnej dobrowolności (jej brak występuje tylko w niewolnictwie).

Posłuszeństwo – oznacza, że działanie osoby posłusznej przebiega tak, jakby rozkaz ten był maksymą jej zachowania,
bez zważania na własną ocenę wartości tego rozkazu.

TRZY CZYSTE TYPY PANOWANIA – PODZIAŁ ZE WZGLĘDU NA CHARAKTER UPRAWOMOCNIENIA (ROSZCZENIA DO PRAWOMOCNOŚCI)

są to typy idealne, żaden nie występuje w rzeczywiście czystej formie

TYP PANOWANIA

PANOWANIE LEGALNE

PANOWANIE TRADYCJONALNE

PANOWANIE CHARYZMATYCZNE

CHARAKTER

UPRAWOMOCNIENIA

racjonalny

tradycjonalny

charyzmatyczny

OPIS

opiera się na wierze w legalność

ustanowionych porządków i prawa

wydawania poleceń przez osoby

powołane do sprawowania

panowania

opiera się na powszedniej wierze w

świętość obowiązujących od zawsze

tradycji i prawomocność

obdarzonych przez nie autorytetem

osób

opiera się na niepowszednim

oddaniu osobie uznawanej za

świętą, bohatera lub wzór oraz

objawionym lub stworzonym przez

nią porządkom

PRZEDMIOT

POSŁUSZEŃSTWA

legalnie ustanowiony, rzeczowy i

bezosobowy porządek oraz

przełożony

osoba wskazana przez tradycję

przywódca odznaczający się

charyzmą

PRZYCZYNA

POSŁUSZEŃSTWA

rozporządzenia

sprawa czci

osobista wiara w bohatera, czy wzór

6. MAX WEBER – TRZY TYPY PANOWANIA

Notatki na podstawie: Max Weber, Gospodarka i społeczeństwo, str. 158-192

2

HISTORIA MYŚLI SOCJOLOGICZNEJ - ĆWICZENIA

PANOWANIE LEGALNE Z BIUROKRATYCZNYM SZTABEM ADMINISTRACYJNYM

Warunki legalnego panowania:

ustanowienie prawa:

rodzaj ustanowienia: uzgodnienie, narzucenie;

sposób ustanowienia: racjonalny, celoworacjonalny, wartościowo racjonalny;

osoby, których prawo dotyczy: towarzysze związku, osoby, które wchodzą w określone stosunki

społeczne lub podejmują działania społeczne w granicach zakresu władzy związku;

definicje:

prawo – zbiór abstrakcyjnych, zwykle celowo nastawionych reguł;

wymiar sprawiedliwości – zastosowanie reguł prawnych do konkretnego przypadku;

administrowanie – racjonalna troska o interesy wskazane przez reguły prawne i zgodne z zasadami

przyjętymi przez związek;

przełożony – osoba zarządzająca i rozkazująca, ale i posłuszna bezosobowemu porządkowi;

posłuszny – osoba podporządkowana tylko prawu, jako towarzysz (np. członek Kościoła, obywatel państwa);

towarzysze związku podlegają nie przełożonemu, ale bezosobowemu porządkowi.

Podstawowe kategorie racjonalnego panowania:

zobowiązanie do przestrzegania pewnych reguł;

działalność oparta na załatwianiu spraw urzędowych w zakresie kompetencji (właściwości) – rzeczowo

ograniczony zakres obowiązków, któremu towarzyszy przypisanie niezbędnych uprawnień rozkazodawczych i
dopuszczalnych środków przymusu i przesłanek ich stosowania.

Tak ukonstytuowaną działalność nazywamy organem.

zasada hierarchii urzędowej – porządek stałych organów kontrolujących i nadzorujących dla każdej instancji,

które mają prawo odwołania lub skargi na władze niższe;

reguły rządzące postępowaniem (reguły techniczne i normy) wymagają uprzedniego wyszkolenia;

6. MAX WEBER – TRZY TYPY PANOWANIA

Notatki na podstawie: Max Weber, Gospodarka i społeczeństwo, str. 158-192

3

HISTORIA MYŚLI SOCJOLOGICZNEJ - ĆWICZENIA

zasada całkowitego oddzielenia sztabu administracyjnego od środków administrowania i środków

dostarczania;

wykluczenie zawłaszczania stanowiska przez osobę, która je piastuje – „prawo do urzędu” służyć ma

wyłącznie zagwarantowaniu zważającego na normy sprawowaniu urzędu;

zasada dokumentowania;

biuro – rdzeń związku, który stanowią akta i działalność urzędników;

Struktura biurokratycznego sztabu administracyjnego:

 kierownik – stanowisko zawdzięcza zawłaszczeniu, wyborowi lub sukcesji, posiada legalne kompetencje;

 monokracja – pojedynczy urzędnicy, osobiście wolni, posłuszni rzeczowym obowiązkom urzędowym;

umiejscowieni w trwałej hierarchii urzędowej; posiadają trwałe kompetencje; zostali zatrudnieni (a nie
wybrani) za sprawą kontraktu w wyniku selekcji na podstawie kwalifikacji fachowych; wynagradzani są
stałymi pieniężnymi pensjami; traktują swój urząd jako jedyny lub główny zawód; mają możliwość awansu;
są oddzieleni od środków administrowania; podlegają dyscyplinie i kontroli;

 kolegialność.

Biurokracja, stworzona została przez kapitalizm, stanowi najbardziej racjonalną postać panowania. Biurokracja jest
następstwem masowej demokracji. Rozwój współczesnych form związków we wszystkich domenach (np. państwo,
Kościół, wojsko, partia, etc.) można utożsamić z rozwojem biurokratycznego administrowania. Wszelka ciągła praca
jest pracą urzędników w biurach. Biurokracja jest wszędzie dlatego jest nieodzowna do celów masowego
administrowania. Atutem biurokratycznego panowania jest wiedza fachowa.

Kapelanokracja – wywłaszczenie danych, uniwersalistyczna władza biskupia (formalna kompetencja), nieomylność
(matrialna kompetencja).

Biurokratyczne administrowanie oznacza panowanie dzięki wiedzy fachowej (uzyskanej dzięki doświadczeniu) i
służbowej (uzyskanej w toku urzędowania lub dzięki znajomości akt). Biurokrację przewyższa wiedzą jedynie
człowiek zainteresowany zarabianiem – kapitalistyczny przedsiębiorca. Wszyscy inni znajdują się pod
biurokratycznym panowaniem.

Cechy biurokracji:

ZASADY – urzędnicy są mianowani na podstawie określonych zasad;

6. MAX WEBER – TRZY TYPY PANOWANIA

Notatki na podstawie: Max Weber, Gospodarka i społeczeństwo, str. 158-192

4

HISTORIA MYŚLI SOCJOLOGICZNEJ - ĆWICZENIA

SELEKCJA – zatrudnienie na podstawie kontraktu, czyli swobodna selekcja;

HIERARCHIA I KOMPETENCJE – hierarchia urzędników wyposażonych w rzeczowe kompetencje – biurokracja

patrymonialna;

KWALIFIKACJE FACHOWE – stale powiększający się zakres kwalifikacji fachowych, czyli zdobywanych dzięki

doświadczeniu (urzędnikami, od których nie wymaga się takich kwalifikacji są ministrowie i prezydenci – to
urzędnicy w formalnym, ale nie materialnym znaczeniu, element nie czysto biurokratyczny);

STAŁA PENSJA (beneficja – zawłaszczone dochody dodatkowe);

URZĄD jako zajęcie główne;

ODDZIELENIE OD ŚRODKÓW administrowania;

KOLEGIALNOŚĆ – ustępują miejsca formalnie monokratycznemu kierownictwu;

TECHNIKI KOMUNIKOWANIA (np. kolej, telegram, telefon).

Panowanie biurokratyczne charakteryzuje stabilność, dyscyplina, sprężystość, niezawodność, przewidywalność,
natężenie i zakres działań, formalna możliwość zastosowania we wszystkich sferach, racjonalność.

Ze społecznego punktu widzenia biurokratyczne panowanie oznacza:

tendencję do stanowej niwelacji (usuwanie stanowych władców, panujących dzięki zawłaszczeniu środków),

w interesie rekrutacji spośród osób odznaczających się najwyższymi fachowymi kwalifikacjami;

tendencję do plutokratyzacji, w interesie możliwie długiego fachowego szkolenia;

panowanie formalistycznej bezosobowości, bez emocji.

Rdzeń biurokratyzacji stanowi:

formalizm – zapewnia gwarancję równych szans;

skłonność urzędników do materialno-utylitarnego traktowania ich zadań.

6. MAX WEBER – TRZY TYPY PANOWANIA

Notatki na podstawie: Max Weber, Gospodarka i społeczeństwo, str. 158-192

5

HISTORIA MYŚLI SOCJOLOGICZNEJ - ĆWICZENIA

PANOWANIE TRADYCJONALNE

Panowanie tradycjonalne – panowanie, którego prawomocność wspiera się na świętości odwiecznych, istniejących
od zawsze porządków i władzy pana. Pan wskazywany jest przez regułę przekazaną tradycją, a posłuszeństwo wobec
niego wynika z nadanej mu przez tradycję godności osobistej. Związek panowania jest pierwotnie związkiem czci,
wyznaczonym przez wspólne wychowanie. Panujący nie jest przełożonym, ale osobowym panem, a sztab
administracyjny składa się z jego sług. Ludzie podlegli takiemu panowaniu nie są członkami, lecz albo tradycjonalnymi
towarzyszami albo poddanymi. Stosunki między sztabem a panem określa nie obowiązek urzędowy, a osobista
wierność sług. Pan kieruje się zasadami materialnej etycznej słuszności, sprawiedliwości lub utylitarnej celowości, a
nie zasadami formalnymi. W typie tego panowania nie jest możliwe rozmyślne stworzenie nowego prawa – nowe
ustanowienia mogą zostać potraktowane jako obowiązujące tylko gdy zostaną potwierdzone przez pouczenie o
prawach, czyli dokumenty tradycji: precedensy i prejudykaty.

Domeny działalności pana z materialnego punktu widzenia:

 działanie związane tradycją – tradycja określa treść rozporządzeń;

 działanie nie związane z tradycją – swobodna arbitralna decyzja pana oparta na osobistej sympatii lub

antypatii, dopuszczona jest przez tradycję i oparta na zasadzie bezgranicznego posłuszeństwa wynikającego
obowiązku czci.

Sztab administracyjny pana może rekrutować się z:

osób związanych z panem więzami czci – rekrutacja patrymonialna:

 członków rodu,

 niewolników,

 urzędników domowych, szczególnie ministeriałów, należących do domu,

 klientów,

 kolonów,

 wyzwoleńców;

osobistych stosunków zaufania (faworytyzm) lub więzów wierności z panem lub wolnych urzędników,

związanych z nim stosunkiem czci – rekrutacja pozapatrymoanialna.

6. MAX WEBER – TRZY TYPY PANOWANIA

Notatki na podstawie: Max Weber, Gospodarka i społeczeństwo, str. 158-192

6

HISTORIA MYŚLI SOCJOLOGICZNEJ - ĆWICZENIA

W czystym typie sztabu administracyjnego panowania tradycjonalnego nie występuje:

trwała kompetencja, określona wedle rzeczowych reguł – występuje za to wzajemna konkurencja

tradycyjnie ustereotypizowanych zadań i pełnomocnictw o szanse dodatkowych dochodów;

trwała racjonalna hierarchia i podlegający regułom awans – decyzje pana i jego pełnomocników reguluje

tradycja i zależy od woli pana, awans zależy od woli pana;

zatrudnienie na podstawie kontraktu – tu rekrutacja patrymonialna bądź pozapatrymonialna;

wyszkolenie fachowe;

stała pensja – tu początkowo żywienie przy pańskim stole, później tworzenie beneficjów.

Pierwotne typy panowania tradycjonalnego (zamiast sztabu administracyjnego):

gerontokracja – stan, w którym panowanie jest sprawowane przez najstarszych, jako najlepszych znawców

świętej religii;

pierwotny patriarchalizm – stan, w którym panowanie sprawuje jedna osoba, wskazywana zwykle przez

trwałe reguły dziedziczenia.

Gerontokracja i pierwotny patriarchalizm mogą współwystępować. Panowanie to stanowi tradycyjne prawo pana,
lecz, z materialnego punktu widzenia, jest przede wszystkim prawem towarzysza i musi być sprawowane w interesie
towarzyszy. Charakterystyczne dla tego typu jest brak czysto osobistego (patrymonialnego) sztabu administracyjnego
pana, a zatem pan jest zależny od woli posłuszeństwa towarzyszy, dlatego są oni towarzyszami, a nie poddanymi, czy
członkami za sprawą ustanowienia. Pan jest zobowiązany do ścisłego przestrzegania tradycji.

Wraz z powstaniem czysto osobistego sztabu pana, każde tradycjonalne panowanie skłania się ku
patrymonializmowi, a tam gdzie władza pana osiąga największe rozmiary – ku sułtanizmowi. Sztab administracyjny
odróżnia pierwotny patriarchat od tych dwóch form. Wówczas towarzysze stają się poddanymi, prawo pana –
samoistnym prawem, władza pana wspiera się na wojskach niewolników, poddanych, dzięki niej pan rozszerza zakres
nie związanych z tradycją arbitralnych decyzji.

Panowanie patrymonialne – panowanie zorientowane na tradycję, ale sprawowane na mocy całkowicie
samoistnego prawa.

Panowanie sułtańskie – panowanie patrymonialne, które odwołuje się do środków należących do sfery swobodnych,
nie związanych tradycją, arbitralnych decyzji.

Panowanie stanowe – panowanie patrymonialne, w którym sztab administracyjny zawłaszcza określone uprawnienia
pana i odpowiadające im szanse ekonomiczne. Zawłaszczenie może dotyczyć związku lub kategorii ludzi o wspólnych
cechach lub pojedynczych osób i przysługiwać im dożywotnio lub mieć charakter dziedziczny. Stanowe panowanie

6. MAX WEBER – TRZY TYPY PANOWANIA

Notatki na podstawie: Max Weber, Gospodarka i społeczeństwo, str. 158-192

7

HISTORIA MYŚLI SOCJOLOGICZNEJ - ĆWICZENIA

oznacza więc zawsze ograniczenie swobodnej selekcji sztabu administracyjnego przez pana w wyniku zawłaszczenia
uprawnień pana. Stanowy posiadacz zawłaszczonych uprawnień pokrywa koszty administrowania z własnych
środków albo też dostarczanie środków administrowania i tworzenie sztabu staje się przedmiotem zarobkowego
przedsięwzięcia wynagradzanego z kasy pana.

Zawłaszczenie przez jednostki może się dokonać poprzez:

wydzierżawienie,

zastawienie,

sprzedaż,

przywilej nadany jako wynagrodzenie za zasługi,

zawłaszczenie przez związek lub warstwę stanową na drodze kompromisu pana i sztabu,

lenno.

Stanowe zawłaszczenie – zawłaszczenie przynajmniej części środków administrowania przez członków sztabu.

Środki utrzymania patrymonialnego sługi mogą wywodzić się z żywienia przy pańskim stole, deputatów
pochodzących z dóbr i zasobów pieniężnych pana, ziemi związanej ze służbą, zawłaszczonych szans przychodów z
rent, opłat, podatków, z lenna.

Wszystkie formy poza żywieniem i lennem, nadawane w tradycyjnych rozmiarach i indywidualnie to beneficja.
Wyposażenie sztabu administracyjnego w tej formie to prebendalizm.

Lenna to zawłaszczone uprawnienia pana, nadawane na mocy kontraktu jednostkom o określonych kwalifikacjach,
gdzie wzajemne prawa i obowiązki orientują się na militarne pojęcie honoru. Gdy sztab administracyjny wyposażony
jest w lenna, mamy do czynienia z feudalizmem lennym.

Stanowy podział władz – sytuacja, w której związki stanowo uprzywilejowanych za sprawą kompromisu z panem
tworzą czasem polityczne lub administracyjne ustanowienia i same lub za pomocą sztabów wprowadzają je w życie.

Oddziaływanie tradycjonalnego panowania na sposób gospodarowania zależy od sposobu finansowania związku
panowania. Sposoby finansowania w patrymonializmie:

6. MAX WEBER – TRZY TYPY PANOWANIA

Notatki na podstawie: Max Weber, Gospodarka i społeczeństwo, str. 158-192

8

HISTORIA MYŚLI SOCJOLOGICZNEJ - ĆWICZENIA

oikos pana – potrzeby zaspokajane są w sposób naturalno liturgiczny (daniny w naturze, pańszczyzna),

stosunki gospodarcze związane są z tradycją, rozwój rynku jest zahamowany, posługiwanie się pieniądzem
ma charakter naturalny i zorientowany na konsumpcję, powstanie kapitalizmu jest niemożliwe

monopolistyczny – potrzeby zaspokajane są po części dzięki zarobkowej działalności, opłatom, a po części

podatkom, rozwój rynku jest ograniczany, największe szanse zarobku ma pan i jego sztab, rozwój kapitalizmu
jest albo hamowany lub rozwijany na drodze politycznej.

W sytuacji stanowego podziału władz najczęstsze jest nakładanie ustalonych na drodze kompromisu ciężarów lub
ograniczanie arbitralnych decyzji pana, przede wszystkim tworzenia monopoli. Jeśli warstwą panującą jest warstwa
feudalna to rozwój rynku jest ograniczany.

Normalny patrymonializm hamuje racjonalną gospodarkę nie tylko za sprawą polityki finansowej ale także trudności
w ustanawianiu formalnie racjonalnych przepisów i nieistnienia sztabu urzędników, co jest jego typową cechą, za
sprawą tendencji do regulowania gospodarki.

Pod panowaniem patrymonialnych władz nie znajduje się zarobkowe przedsiębiorstwo, wyczulone na kalkulację.

PANOWANIE CHARYZMATYCZNE

Charyzma – uznana za niepowszednią cechę jakiejś osoby, z racji której uważana jest ona za obdarzoną
nadprzyrodzonymi, nadludzkimi, lub niezwykłymi, nie każdemu dostępnymi siłami czy właściwościami, albo za osobę
posłaną przez Boga za wzorzec i dlatego przywódcę.

Osoby podlegające charyzmatycznemu panowaniu to zwolennicy.

Charyzma obowiązuje, gdy osoby podlegające panowaniu okażą przywódcy zaufanie, które wypływa z zawierzenia
cudom. Zaufanie to nie jest jednak podstawą prawomocności, ale obowiązkiem osób, które zostały powołane do
uznania przywódcy.

Uznanie – całkowite osobiste oddanie.

Charyzmatyczny autorytet może zaniknąć, jeśli przez długi czas brakuje potwierdzenia.

Emocjonalnym stosunkiem wspólnotowym jest związek panowania – gmina. Sztabu administracyjnego nie tworzą
urzędnicy, nie jest on dobierany wedle kryteriów stanowych, ani zależności osobistej, ani zależności od domu, lecz
wedle kryteriów charyzmatycznych. Sztab zostaje powołany wedle intuicji przywódcy, na podstawie
charyzmatycznych kwalifikacji powołanego. Nie istnieje hierarchia, ani kompetencje, ani zawłaszczanie uprawnień za
sprawą przywileju. Nie ma pensji i beneficjów. Zwolennicy żyją zwykle z panem w komunizmie miłości, korzystając ze
środków dostarczanych przez mecenasów (darowizny, fundacje, przekupstwa, łapówki) lub z żebrania. Nie istnieją
żadne trwałe organy, lecz tylko uprawomocnieni posłańcy. Nie ma regulaminów ani zasad, obowiązują prawa

6. MAX WEBER – TRZY TYPY PANOWANIA

Notatki na podstawie: Max Weber, Gospodarka i społeczeństwo, str. 158-192

9

HISTORIA MYŚLI SOCJOLOGICZNEJ - ĆWICZENIA

tworzone od przypadku do przypadku, pierwotnie sądy boże i objawienia. W panowaniu charyzmatycznym
obowiązuje teza „jest napisane – ja jednak powiadam wam” – pan tworzy przykazania i żąda ich przestrzegania.

Jest to panowanie niepowszednie i stanowi przeciwieństwo panowania racjonalnego i tradycjonalnego.
Charakterystyczna dla panowania charyzmatycznego jest obcość wobec gospodarki, pogarda dla ekonomii, choć
charyzma nie zawsze rezygnuje z posiadania i zarobku.

Charyzma jest siłą rewolucyjną w epokach związanych z tradycją, która przekształca i przemienia główną orientację
zasad i czynów.

Panowanie charyzmatyczne staje się stosunkiem trwałym (gminą wiernych) pod wpływem stradycjonalizowania
lub/i zracjonalizowania (zalegalizowania). Motywy sprawcze są następujące:

idealne lub materialne zainteresowanie zwolenników dalszym trwaniem życia wspólnoty;

idealny i materialny interes sztabu administracyjnego by stosunek ten nadal istniał tak, aby ich pozycja jego

członków zyskała powszednią podstawę.

Gdy zabraknie osoby charyzmatycznej pojawia się problem następstwa, który może zostać rozwiązany poprzez:

znalezienie nowej osoby charyzmatycznej, wedle pewnych cech – czyli reguł, które stają się tradycją;

objawienie, np. wyrocznię, losowanie, sąd boży – prawomocność wywodzi się z prawomocności techniki;

wyznaczenie następcy przez pana charyzmatycznego i uznanie go przez gminę – prawomocność wywodzi się

z wyznaczenia;

wyznaczenie następcy przez charyzmatyczny sztab (selekcja ściśle przestrzegająca obowiązku) i uznanie go

przez gminę;

przedstawienie, że charyzma jest cechą krwi, jest dziedziczna;

przedstawienie, że charyzma jest cechą, którą jej nosiciel może przenieść na innych na drodze rytuału.

Spowszednienie charyzmy dokonuje się również w formie zawłaszczania uprawnień pana i szans zarobkowych przez
drużynę lub uczniów, a sposób ich rekrutacji zostaje uregulowany. Normy rekrutacji odnoszą się do wychowania i
wypróbowania. Normy te łatwo mogą się przekształcić w tradycjonalno-stanowe – regułą selekcji może stać się
charyzma dziedziczna, mamy wówczas do czynienia z typem państwa rodów. Wówczas wszystkie uprawnienia i
szanse zostają poddane tradycjonalizacji, głowy rodów regulują ich wykorzystywanie, które nie może zostać
odebrane ich rodowi.

6. MAX WEBER – TRZY TYPY PANOWANIA

Notatki na podstawie: Max Weber, Gospodarka i społeczeństwo, str. 158-192

10

HISTORIA MYŚLI SOCJOLOGICZNEJ - ĆWICZENIA

Sztab administracyjny może doprowadzić do stworzenia oraz zawłaszczenia indywidualnych stanowisk i szans
zarobkowych przez jego członków. Powstają wtedy:

beneficja:

- żebracze,

- przynoszące renty w naturze,

- podatkowe (pieniężne),

- przynoszące dochody dodatkowe;

urzędy – wynik patrymonializacji lub biurokratyzacji;

lenna:

- ziemskie z zachowaniem charakteru stanowiska jako posłannictwa,

- pełne lenne zawłaszczenie uprawnień pana.

Oznaką spowszednienia jest eliminacja lekceważenia gospodarki przez charyzmę, jej dopasowanie do fiskalnych form
zaspokajania potrzeb i warunków gospodarczych.

Wraz ze spowszednieniem charyzmatyczny związek panowania przybiera w dużej mierze formy powszedniego
panowania: patrymonialną (stanową) lub biurokratyczną.