„Jest ONR­u spadkobiercą Partia”

Nakładem wydawnictwa Krytyki Politycznej, w ramach reedycji dzieł
Jana Józefa Lipskiego, ukazało się drugie wydanie pracy poświęconej
ideologii Ruchu Narodowo­Radykalnego „Falanga” zatytułowane „Idea
Katolickiego Państwa Narodu Polskiego. Zarys ideologii ONR
«Falanga»”.

Pierwsze wydanie, pod nieco innym tytułem: „Katolickie Państwo Narodu
Polskiego”, opublikowane w 1994 r. przez londyńską oficynę „ANEKS”, jest dziś, poza
niektórymi bibliotekami, praktycznie niedostępne. Poszczególne rozdziały pracy
Lipskiego publikowane były także w latach 80. w drugim obiegu (np.:
„Antysemityzm ONR «Falangi»”, Wydawnictwo „Myśl”, bmw 1985;„Totalizm i
demokracja w oczach ONR «Falangi»”, Biblioteka Kultury Niezależnej, z. 9,
Wydawnictwo Most, Warszawa 1987).

J.J. Lipski (1926­1991) był krytykiem i historykiem literatury, badaczem
twórczościJana Kasprowicza. W czasie II wojny św. należał do AK, brał udział w
Powstaniu Warszawskim. Po wojnie pracował m.in. w Instytucie Badań Literackich.
Współtworzył środowisko opozycji demokratycznej, w tym Komitet Obrony
Robotników. Był jednym z inicjatorów reaktywowania w latach 80. PPS. Należał do
masonerii (loża Kopernik). Pomysł napisania książki o ideologii Ruchu Narodowo­
Radykalnego narodził się u Lipskiego w związku z wydarzeniami października 1956 r.

Środowisko, z którym autor „Tuniki Nessosa” był związany, obawiało się, że miejsce
podzielonej wewnętrznie i osłabionej partii komunistycznej zająć mogło wówczas, za
przyzwoleniem władz Związku Radzieckiego, Stowarzyszenie PAX.

Lipski pod datą 18 października 1956 r. przywołał w diariuszu swoje wystąpienie na
spotkaniu Klubu Krzywego Koła: „Ponieważ znaczna część dyskusji była atakiem na
Front Narodowy – wciąż trafiało się na osobę i grupę Piaseckiego. Andrzej Dobosz
przyniósł jedną z przedwojennych jego broszur (Duch czasów nowych). Zaszokowało
mnie, mimo że nie miałem złudzeń co do ideologii Falangi. Niespodzianką była dla
mnie bardzo pozytywna ocena stalinizmu jako prądu nacjonalistycznego rosyjskiego,
przezwyciężającego międzynarodowy komunizm Trockiego, Zinowiewa i in.
Poprosiłem o głos – i odczytałem te fragmenty wraz z fragmentem z «Słowa
Powszechnego» (chodzi o artykuł «Instynkt państwowy» ­ przyp. M.M.)” (J.J. Lipski,
„Dzienniki 1954­1957”, oprac. Ł. Garbal, Warszawa 2010).

W tym samym niemal czasie Czesław Miłosz w „Traktacie poetyckim” pisał:
„Niech tutaj będzie wreszcie powiedziane: Jest ONR­u spadkobiercą
partia”. Widmo rządów (względnie współrządów) PAX­u oraz innych środowisk
wywodzących się z tradycji obozu narodowego stało się odtąd dla środowisk lewicy
laickiej, partyjnych dysydentów i późniejszej opozycji spod znaku KOR­u,
największym zagrożeniem. Głównym wrogiem dla tych środowisk stała się w
pewnym momencie nie partia komunistyczna, a środowiska narodowe. Przywołany
w powyższej relacji Andrzej Dobosz, podobnie jak Lipski członek Klubu Krzywego
Koła, był także jednym z inicjatorów nowej edycji pracy Lipskiego.

Drugim z pomysłodawców był Adam Michnik, który w szkicu o Lipskim
zamieszczonym w pierwszym wydaniu pracy pisał m.in.: „Pogardzał
antysemityzmem. Ale go nie lekceważył. Przez lata studiował myśl polityczną
skrajnej, faszyzującej prawicy i doskonale rozumiał funkcję antysemityzmu w tej
myśli. Często zwracał uwagę na związek formacji moczarowskiej z ideologią ONR­
owców z PAX­u. W szkicach o Falandze i w słynnym eseju «Dwie ojczyzny, dwa
patriotyzmy» wskazywał na antysemityzm, jako instrument deprawacji świadomości
narodowej przez obóz polityczny wrogi demokracji”.

Jak już wspomniano, Lipski pracę nad publikacją poświęconą ideologii „Falangi”
rozpoczął w połowie lat 50., w 1960 r. złożył jej maszynopis w wydawnictwie „Książka
i Wiedza”. Książka nie została jednak wówczas wydana. Zainteresowany jej
publikacją w ramach paryskiej „Kultury” był natomiast Jerzy Giedroyc. Lipski
obawiając się jednak ewentualnych negatywnych konsekwencji w kraju odrzucił
propozycję wydania pracy za granicą. Krzysztof Koziełł­Poklewski, prawnik i
sekretarz redakcji miesięcznika „Państwo i Prawo”, w liście z 28 kwietnia 1960 r. w
następujący sposób referował Giedroyciowi stanowisko Lipskiego w tej sprawie:
„Ocena rosnącego znów znaczenia B[olesława] P[iaseckiego] i jego organizacji
niestety w pełni się potwierdza, a siła finansowa wyraża się namacalnie m.in. w
fakcie budowania własnego gmachu na rogu Mokotowskiej i Pięknej. J.J.L. nie może
niestety zaryzykować dania nawet fragmentu swoich materiałów. Ta sprawa nabrała
takiego rozgłosu, że jego zdaniem opublikowanie teraz przez kogokolwiek i

czegokolwiek na ten temat byłoby w każdym razie jemu przypisane. A on mając żonę
i dwoje dzieci nie bardzo może sobie pozwolić na ponoszenie dalszego ryzyka – pracę
w Państw[owym] Instytucie Wyd[awniczym] już stracił” (cyt. za: Jerzy Giedroyc, Jan
Józef Lipski, „Listy 1957­1991”, oprac. Ł. Garbal, Warszawa 2015).

 

W 1967 r. maszynopis uległ rekwizycji podczas rewizji przeprowadzonej
w mieszkaniu Lipskiego, w związku z jego działalnością opozycyjną.
Jeden z rozdziałów pracy zaginął zaś u którejś z osób, które pracę
czytały. Do prac nad książką o RNR Lipski powrócił pod koniec lat 70. i
kontynuował je do końca życia. Jak czytamy w nocie edytorskiej:

„Niniejsze wydanie jest próbą rekonstrukcji właśnie tej drugiej, pisanej od około
1979 roku niemal do końca życia, monografii ideologii «Falangi» ­ na podstawie
źródeł jawnych, choć trudno dostępnych (publicystyka i dokumenty programowe). W
wydaniu pierwszym, z roku 1994, część rozdziałów pochodziła z wersji pierwszej, to
jest pisanej w latach 1957­1959. Tamta książka była jednak ukończoną całością, miała
też inny charakter od pisanej z kilkudziesięcioletnią refleksją; uznałem, że dążenie
autora do napisania książki od nowa wskazuje, że to właśnie ta druga wersja powinna
stanowić podstawę edycji. Maszynopis wersji pierwszej będzie w przyszłości także
udostępniony (w internecie – przyp. M.M.) – ale wydrukowana w postaci książki jest
właśnie wersja druga, ostatnia powstała za życia autora. Niniejsze wydanie stanowi
próbę rekonstrukcji właśnie tej, chronologicznie najpóźniejszej, wersji pracy
Lipskiego, bez włączania tu tekstów z lat 1957­1959, odmiennych w charakterze i
stanowiących zamkniętą, skończoną całość”.

Pierwsze wydanie książki Lipskiego wśród innych autorów badających poruszaną
tematykę spotkało się ze zróżnicowaną oceną. Szymon Rudnicki, autor pierwszej
monografii o ONR („Obóz Narodowo­Radykalny. Geneza i działalność”,
Warszawa 1985), był osobiście zaangażowany w edycję zarówno pierwszego, jak i
drugiego wydania pracy. Do pewnego stopnia też praca Sz. Rudnickiego
rozprowadzała tezy Lipskiego na gruncie naukowym. Wojciech Jerzy
Muszyński („Duch młodych. Organizacja Polska i Obóz Narodowo­Radykalny w
latach 1934­1944. Od studenckiej rewolty do konspiracji niepodległościowej”,
Warszawa 2011) odmawiał z kolei pracy Lipskiego miana monografii, określając ją
„próbą polemiki ze światopoglądem działaczy «Falangi»”. W podobnym duchu
wypowiadał się również Jan Engelgard („Wielka gra Bolesława Piaseckiego”,
Warszawa 2008) pisząc: „Lipski starał się polemizować z ideologią Piaseckiego, a nie
dyskredytować go jako «zwykłego agenciaka» (w przeciwieństwa do Jana Nowaka­
Jeziorańskiego – przyp. M.M.)”. Pozostali autorzy, jak Miłosz Sosnowski („Krew i
Honor. Działalność bojowa Obozu Narodowo­Radykalnego w Warszawie w latach

1934­1939”, Warszawa 2000), ograniczali się przede wszystkim do sugestii o
lewicowych konotacjach Lipskiego.

W porównaniu z pierwszym wydaniem novum stanowi blisko czterdziestostronicowy
rozdział „Program gospodarczy ONR «Falangi»”. Również rozdział o antysemityzmie
RNR, jak zaznaczał sam autor, „napisany został zupełnie na nowo”. Dużą zaletą jest
także zamieszczenie indeksu osobowego. Wstęp do najnowszego wydania napisał
Andrzej Friszke. Na końcu pracy zamieszczona została obszerna nota edytorska
autorstwa Łukasza Garbala, w której wskazuje on, że praca „nad edycją wymagała
daleko idących ingerencji edytorskich i redaktorskich, ponieważ pozostawione przez
Autora teksty nie były całkowicie przygotowane do druku”. W pracy umieszczono
także wybór literatury („Uaktualniony stan badań”), w którym podano ważniejsze
prace (m.in. autorstwaRemigiusza Broniarka, „Ruch Narodowo­Radykalny
«Falanga» w świetle pism programowych”, Krzeszowice 2011) i artykuły poświęcone
ONR (w tym publikowane na łamach „Myśli Polskiej”), które ukazały się po dacie
pierwszego wydania pracy Lipskiego.

Na końcu zamieszczone zostały zaś biogramy najczęściej wymienianych w tekście
postaci. Ich autor nie ustrzegł się przy tym kilku błędów faktograficznych, podając
np. nie znajdujące nigdzie indziej potwierdzenia informacje jakoby Tadeusz
Lipkowski i niemiecki agent Stanisław Brochwicz związani byli z działającą na
początku okupacji Narodową Organizacją Radykalną. Ł. Grabal poddaje również w
wątpliwość fakt współpracy Brochwicza z niemieckim wywiadem, mimo iż na s. 36
pracy nie neguje tego sam J.J. Lipski.

Główna zaleta pracy, zarówno jej pierwszego, jak i drugiego wydania, zdaje się
polegać przede wszystkim na przytoczeniu przez autora licznych tekstów źródłowych
przede wszystkim z trudno dostępnej dziś prasy narodowo­radykalnej. Cytowane
teksty stanowią blisko połowę tekstu. Czym innym pozostają jednak nierzadko
dyskusyjne tezy autora, któremu przy pisaniu pracy zdawały się przyświecać dwa z
góry przyjęte cele.

Pierwszy miał udowadniać tezę o „Falandze” jako o rodzimej odmianie hitleryzmu,
drugi zaś miał charakter doraźny i podporządkowany był wysiłkom na rzecz
ograniczania wpływów Bolesława Piaseckiego i Stowarzyszenia PAX na ówczesną
rzeczywistość. Żadnego z nich Lipski nie starał się nawet tuszować. Publikacja
stała się przez to symbolem, swoistym manifestem ideowym całego
środowiska politycznego. Praca zdaje się w dużej mierze kształtować poglądy na
przedwojenne środowiska narodowo­radykalne (a nierzadko i na całą Narodową
Demokrację) pokutujące do dziś w ramach środowisk liberalnych i lewicowych,

wywodzących swój ideowy rodowód z formacji, z którą Lipski związany był przez całe
życie. Przypomnienie ważnej dla całego środowiska pozycji legło też zapewne u
podstaw niniejszej edycji.

Maciej Motas

Jan Józef Lipski, „Idea Katolickiego Państwa Narodu Polskiego. Zarys ideologii ONR
«Falanga»”, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, oprac. Ł. Garbal, Warszawa 2015, ss.
400.
Myśl Polska, nr 9­10 (28.02­6.03.2016)