Polska myśl społeczna i polityczna okresu powstań narodowych 1795-1863: (str. 232)
cechy polskiego ruchu wyzwoleńczego:
polska myśl polityczna splatała się z potężnym ruchem narodowowyzwoleńczym, który stawiał sobie za cel odzyskanie niepodległości kraju
u podłoża polskich doktryn tkwiły też przeobrażenia gospodarcze, społeczne i polityczne, jakie od schyłku XVIII wieku dokonywały się na ziemiach polskich
nastąpiło poszerzenie się społecznej podstawy polskiej myśli społecznej, politycznej i narodowej (prawie wszystkim zależało na niepodległości)
na ziemie polskie przenikały idee zachodnioeuropejskie
polscy myśliciele tej doby zadawali sobie następujące pytania:
czy warto walczyć o niepodległość?
jakie są możliwości zrealizowania tego celu?
jakie mają być podstawy gospodarczo-społeczne i ustrojowe odrodzonej Polski?
doktryny reakcyjne:
nie stanowiły one trzonu polskiej ideologii okresu rozbiorów (poglądy reakcyjne nie mogły zyskać szerszego poparcia społecznego)
animatorami tego nurtu były jednostki wywodzące się z magnaterii i części szlachty
polscy reakcjoniści poddawali w wątpliwość ideę walki o niepodległość
pragnęli utrzymać status quo
głównymi przedstawicielami tej doktryny byli:
Henryk Rzewuski: chwalca magnacko-szlacheckiej przeszłości Polski, twierdził, że rozbiory ocaliły Polaków od zagłady
Kazimierz Krasicki: przedstawiał obszerny projekt rozwiązania „sprawy chłopskiej” - nadanie chłopom „własności użytkowej” ich dotychczasowych gospodarstw, utrzymanie poddaństwa i pańszczyzny, możliwość usuwania chłopa z gruntu w sytuacji nie spełniania przez niego swoich powinności
Aleksander Wielopolski: zwolennik ugody z caratem, wierzył w restaurację monarchii absolutnej, uważał, że społeczeństwo składa się z naturalnych, „organicznych” grup, przeciwny idei powstań, wysuwał koncepcje parlamentu stanowego
nurt liberalny:
idea liberalizmu na ziemiach polskich zyskała o wiele większą przychylność, aniżeli nurt reakcyjny, ale nie dość dużą, aby odegrała poważniejszą rolę
polscy liberałowie pragnęli zastąpienia panowania szlachty panowaniem burżuazji
polski obóz liberalny był chwiejny, przez co narażony na ataki z wszystkich stron
jego poglądy nie odbiegały od poglądów liberałów z innych krajów europejskich
przedstawiciele liberalizmu polskiego:
Towarzystwo Republikanów Polskich: założone w 1798 r., dążyło do odzyskania niepodległości, utworzenia demokratycznej republiki, jego przedstawiciele opowiadali się za suwerenną władzą (cenzus majątkowy, przyznawali chłopom wolność, ale bez własności ziemi)
partia kaliska: jej twórcami byli bracia Niemojowscy, którzy pozostawali pod dużym wpływem francuskich doktrynerów okresu Restauracji, opowiadali się za monarchią konstytucyjną, stojącą na straży własności prywatnej, wolności osobistej, wolności słowa, itd. Partia kaliska odegrała pozytywną rolę w krzewieniu ideologii kapitalizmu, natomiast słabą jej stroną była rezygnacja z programu niepodległościowego oraz dążenie do wzmocnienia więzi z Rosją.
Jan Żukowski: członek Wolnych Polaków, dał on szeroką odpowiedź na temat stosunków społecznych panujących w okresie powstania listopadowego; uznawał on wprawdzie ziemię za własność dziedzica, ale przyznał chłopom prawo do wieczystej dzierżawy lub własności za wykupem. Żukowski chciał włączyć polskiego chłopa w nurt życia narodowego.
doktryny demokratyczne:
były one najistotniejszym składnikiem polskiej myśli tej doby (splatały się ściśle z ruchem narodowowyzwoleńczym)
domagano się uwłaszczenia chłopów bez odszkodowania oraz nadania ziemi z dóbr narodowych chłopom nie posiadającym
nawiązywano do tradycji rewolucji francuskiej
krytykowano stosunki feudalne (m.in. despotyzm, klerykalizm), a nawet kapitalistyczne
w doktrynie tej zaznaczały się wpływy francuskiego socjalizmu utopijnego
program demokratyczny rozwijał się w dwóch nurtach:
Towarzystwo Demokratyczne Polskie
Gromady Ludu Polskiego
w obu nurtach ścierały się różne poglądy, od umiarkowanych (zmiana ustroju feudalnego, wprowadzenie kapitalistycznych stosunków) po radykalne (likwidacja własności folwarcznej, przekazanie całej ziemi w ręce chłopów)
Dembowski i Kamieński:
Edward Dembowski i Henryk Kamieński, obaj związani z lewicą Związku Narodu Polskiego, wpłynęli na radykalizację nurtu demokratycznego
poglądy Dembowskiego:
był materialistą (uznawał dialektyczny rozwój przyrody i społeczeństwa za podstawę bytu i wykluczał oddziałowywanie sił nadprzyrodzonych na ten rozwój)
wierzył w komunizm
głosił, że suwerenem jest lud („lud” to ogół ludzi wyzyskiwanych przez szlachtę i mieszczaństwo)
postulował za rewolucją ludową (rewolucja społeczno-ustrojowa)
krytykował stosunki kapitalistyczne i zasady burżuazyjnej demokracji
z natury był utopistą
poglądy Kamieńskiego:
miał nieco inne poglądy niż jego cioteczny brat - E. Dembowski
jego doktryna miała również antyfeudalny charakter
postulował pozostawienie własności folwarcznej (nie przewidywał uwłaszczenia proletariatu rolnego)
głosił ideę „wojny ludowej” - powstania całego narodu (jedność szlachty i ludu)
krytykował kapitalistyczny wyzysk
Polska myśl polityczno-prawna w latach 1864-1939: (str. 299)
od pozytywizmu do ideologii narodowej:
w drugiej połowie XIX ogromną rolę w polskiej myśli politycznej odegrał pozytywizm - potężny prąd umysłowy, czerpiący pożywkę z definitywnego ugruntowania się stosunków kapitalistycznych w Europie, a zarazem wyrażający pojawienie się w nich pierwszych elementów imperializmu
na ziemiach polskich ważną podnietą w kształtowaniu się pozytywistycznych mentalności i postaw była klęska powstania styczniowego - kładła ona kres romantycznym koncepcjom odrodzenia Polski za pośrednictwem walki zbrojnej z zaborcami
powracano do kultu „pracy od podstaw”, rehabilitowano „pracę organiczną”, stwarzano podwaliny dla szybszego rozwoju gospodarki kapitalistycznej
pozytywiści pragnęli wykorzenić z polskiego społeczeństwa wszelkie pozostałości „minionego” okresu - wyplenić przeżytki stanowe, feudalne i teologiczne, aby to osiągnąć postulowali poniesienie oświaty i nauki, zwalczania ciemnoty i niefrasobliwego stosunku mas do sprawy produkcji, przywrócenia prawa i wolności obywatelskich
polski pozytywizm głęboko przenikał m.in. do: stylu życia, filozofii, literatury, nauki i ideologii
w tym okresie rozgorzały namiętne dyskusje polityczne, prawne i historyczne dotyczące przyczyn upadku państwa polskiego
należy pamiętać, że społeczeństwo polskie, pozbawione co prawda swej państwowości, również ewoluowało i to na wzór zachodnioeuropejski - stawało się burżuazyjne, to z kolei rodziło zasadne pytania dotyczące ideowych uzasadnień narodowych przeobrażeń
w okresie od 1864 do 1914 w polskiej myśli politycznej różnie pojmowano kwestie narodu i jego cele:
po 1864 w doktrynę narodową i sprawę odzyskania niepodległości zaczęto włączać masy chłopskie i robotnicze - ostatecznie zanikała definicja „szlacheckiego narodu” na rzecz narodu ludzi pracy, narodu burżuazyjnego (ideę narodu burżuazyjnego najdobitniej przedstawił Aleksander Świętochowski, który uważał, że naród to „przedsiębiorstwo wzorowane na przedsiębiorstwie kapitalistycznym”)
inne stanowisko przedstawiali polscy konserwatyści, którzy naród określali jako „indywidualność historyczno-polityczną”, stąd wnioskowali, że przewodnią rolę w narodzie winna mieć szlachta, a także warstwa ludzi inteligentnych i pracowitych (połączenie sił szczytów ziemiaństwa, burżuazji i intelektualistów), nie zajmowali się kwestią chłopską (chłopi, wg nich, nie mieli liczyć się w narodzie, jako siła twórcza i władcza)
charakterystycznym składnikiem konserwatywnej myśli narodowej była idea integralnego nacjonalizmu, wywodzącego się z „teorii rodów” (wg niej naród polski powstał z połączenia rodów: polskiego, ruskiego, litewskiego i innych), przedstawiciele tej koncepcji postulowali sfederalizowanie powyższych narodów w jednym organizmie państwowym
odmienną koncepcję narodu przedstawiały ruchy walczące z kapitalizmem i burżuazją, m.in. marksiści, anarchiści, itd. (w przeważającej części głosili hasła internacjonalistyczne)
myśl państwowa w Drugiej Rzeczypospolitej:
w dyskusji politycznej jaka rozwijała się na przełomie XIX i XX wieku, ważnymi okresami były:
lata dziewięćdziesiąte XIX wieku
rewolucja 1905 roku
lata I wojny światowej
w tych okresach ostatecznie krzepły orientacje i programy głównych obozów politycznych, które miały różne zdania o kształcie niepodległej Polski:
idea monarchii: nie przetrwała do 1918 r., wiązała się z wyobrażeniami o niezdolności narodu polskiego do odzyskania pełnej niepodległości (ideę tą głosili m.in. konserwatyści, początkowo endecja)
idea państwa socjalistycznego: reprezentowana m.in. przez SDKPiL, która popierała koncepcję ogólnoeuropejskiej republiki parlamentarnej, odrzucała natomiast ideę niepodległości Polski
zdecydowanie inną koncepcję przedstawiała PPS, która od początku opowiadała się za niepodległością (droga do jej realizacji była kwestią wewnętrznego sporu w łonie PPS), socjaliści opowiadali się za Polską republikańską i demokratyczną
jeszcze inaczej przedstawiała się myśl polityczna po 1918 roku:
ruch ludowy: opowiadał się za ideą Polski zjednoczonej i wolnej, za szerokim wachlarzem praw obywatelskich (głównym przedstawicielem ruchu było PSL)
Narodowa Demokracja (endecja): w okresie dwudziestolecia międzywojennego najbardziej zaciekły przeciwnik sanacji, głównym teoretykiem obozu był Roman Dmowski, który racje polskie widział w sferze wierności zasadom narodowym a nie państwowym, nawiązywał do pozytywistycznej koncepcji narodu, często powoływał się na tezy rasistowskie (sprzeciwiał się mieszaniu Polaków z innymi nacjami). Endecja zwłaszcza w latach trzydziestych XX wieku wykazywała tendencje skrajnie nacjonalistyczne, nie skrywała sympatii do faszyzmu.
obóz piłsudczykowski: geneza tego obozu była związana nie tyle z ideologią co z organizacją partii socjalistów jako siłą głoszącą idee zbrojnego odzyskania niepodległości, sam Józef Piłsudski nigdy nie odcinał się od powiązań z PPS, dla niego najważniejszą i nadrzędną wartością było państwo („naród może działać tylko przez państwo, to dzięki niemu może stać się podmiotem twórczego działania”). Przedstawiciele tego obozu początkowo opowiadali się za ustrojem demokracji parlamentarnej, później większy akcent kładli na ideę państwa autorytarnego.
chadecja: czyli chrześcijańska demokracja, stała na stanowisku Polski katolickiej, integrującej się z religią rzymskokatolicką, domagała się ochrony wyznania przez państwo, praw politycznych dla duchowieństwa, przestrzegania elementarnych zasad chrześcijaństwa, itd. Chadecy, w kwestiach społecznych, nawiązywali do poglądów Leona XIII, potrafili umiejętnie kokietować zarówno przedstawicieli ugrupowań ludowych, jak i sanacyjnych i endeckich. Głównym teoretykiem polskiej chadecji był Wojciech Korfanty.
nurty ogólnej refleksji nad prawem:
polscy prawnicy tej doby, a zwłaszcza dwudziestolecia międzywojennego, włożyli ogromny wysiłek w „oczyszczenie” prawa polskiego z naleciałości praw zaborców (kompilacja i kodyfikacja prawa)
żywo reagowano na ważniejsze koncepcje zachodniej myśli polityczno-prawnej (wielu zwolenników miał pozytywizm prawniczy, normatywizm, teoria prawa natury)
najważniejszymi teoriami prawniczymi tego okresu były koncepcje realistyczne, tj. psychologistyczne i socjologistyczne, ich przedstawicielami byli m.in.: Leon Petrażycki, Jerzy Lande, Czesław Znamierowski
polscy prawnicy czynnie zajmowali się również kwestiami politycznymi (np. konserwatysta Władysław Leopold Jaworski, chadek Czesław Martyniak, przedstawiciel endecji Roman Rybarski, czy zwolennik sanacji Cz. Znamierowski)
polska
1