W

E T E R Y N A R I A

W

T

E R E N I E

• 4 / 2 0 1 1 •

44

B y d ł o

Wiele chorób jajników powodujących
zaburzenia płodności jest znanych leka-
rzom z codziennej praktyki, przykłado-
wo torbielowatość czy też nieczynność
jajników po porodzie. Istnieją jednak
pewne schorzenia pojawiające się sto-
sunkowo rzadko, aczkolwiek powo-
dujące również problemy w rozrodzie
oraz komplikujące diagnostykę różni-
cową, a co za tym idzie, prawidłowe
rozpoznanie i odpowiednie leczenie.
Pod względem patologicznym choroby
te należą do wielu grup, od zmian wro-
dzonych, poprzez nowotwory, stany
zapalne do zmian wtórnych, będących
konsekwencją wcześniej wspomnia-
nych. Powodowane przez nie zabu-
rzenia w rozrodzie również występują
w wielu wariantach, od niezauważal-
nych klinicznie, aż do skutkujących
wybrakowaniem zwierząt ze względu
na brak przydatności rozrodowej. Z tych
właśnie względów warto więc pamiętać
o owych chorobach, aby poszerzyć spek-
trum diagnostyczne i wykorzystując
możliwości badania jajników, postawić
jak najdokładniejsze rozpoznanie przy-
czyn niepłodności.

Anomalie wrodzone

Zmiany wrodzone jajników u bydła
zdarzają się sporadycznie i najczęściej
są powiązane ze zmianami obejmują-
cymi pozostałe narządy płciowe. Zabu-
rzenia dotyczące gonad są prawdziwą
rzadkością, należą do nich: międzypł-
ciowość, całkowity brak jajników oraz
niedorozwój jajników (1, 3). Między-
płciowość u bydła zdarza się niezwy-
kle rzadko i praktycznie nie odgrywa
roli jako przyczyna zaburzeń płodno-
ści u krów. Agenezja jajników najczę-
ściej występuje wraz z infantylizają
dróg rodnych oraz zaburzeniami cyklu.
W 1946 roku opisany został przypadek
wystąpienia agenezji jajników u trzech

jałówek, półsióstr pochodzących od tej
samej matki (3). Niedorozwój jajników
z kolei nie zawsze związany jest z zabu-
rzeniami rozwoju dróg wyprowadzają-
cych, zwłaszcza jeżeli dotyczy jednego
jajnika. Dotknięte tym defektem gonady
są małe, tęgie, gładkie, brak w nich pę-
cherzyków oraz oocytów, zbudowane
są praktycznie w całości ze słabo zróż-
nicowanej tkanki łącznej. Hipoplazja
jajników może wystąpić u wszystkich
ras, jednak wysoką predyspozycją od-
znacza się rasa Swedish Highland, u któ-
rej na 8145 przebadanych sztuk ponad
13% wykazywało objawy niedorozwoju
jajników (3). Stwierdzono powiązanie
pomiędzy tym zaburzeniem a białą bar-
wą okrywy włosowej.

Jednym z najczęściej pojawiających się

w praktyce terenowej przypadków nie-
dorozwoju gonad jest hipoplazja na tle
frymartynizmu. Nie jest to co prawda
pierwotne zaburzenie genetyczne, gdyż
wynika ono z pojawiających się anasto-
moz naczyniowych pomiędzy łożyska-
mi różnopłciowych płodów podczas
rozwoju ciąży bliźniaczej, jednak jako
przykład wrodzonej hipoplazji jajników
wraz z niedorozwojem pozostałych czę-
ści układu rozrodczego w terenie spo-
tykany jest relatywnie najczęściej. Dia-
gnostyka tego stanu jest stosunkowo
łatwa, gdyż sam fakt urodzenia przez
krowę bliźniąt odmiennej płci może na-
rzucać podejrzenie frymartynizmu. Do-
datkowo prostym badaniem klinicznym
można wykazać cechy maskulinizacji
oraz infantylizacji narządów płciowych
u jałówek.

Warto jednak pamiętać, że u krów

jajniki mogą również podlegać proce-
som zanikowym na tle niedoborów ży-
wieniowych czy zaburzeń hormonal-
nych, mogą również w okresie około
3 tygodni po porodzie być fi zjologicz-
nie nieczynne (1). Dlatego starając się

R

Rozmiary krów

umożliwiają lekarzom

zajmującym się rozrodem

bydła dostęp do jajników

poprzez prostnicę.

Badanie palpacyjne

i ultrasonografi czne gonad

są jednymi z najczęściej

wykorzystywanych

procedur w diagnostyce

niepłodności bydła.

Pozwalają one na ocenę

ich stanu, zarówno

w zakresie fi zjologii,

jak i patologii.

Rzadko występujące
choroby jajników u bydła

lek. wet. Jacek Mrowiec

lek. wet. Marta Gotowiecka

lek. wet. Hanna Mila

prof. dr hab. Jan Twardoń

Katedra Rozrodu z Kliniką Zwierząt

Gospodarskich Wydziału Medycyny

Weterynaryjnej we Wrocławiu

W

E T E R Y N A R I A

W

T

E R E N I E

• 4 / 2 0 1 1 •

45

B y d ł o

(5). Stwierdza się go u krów niezależnie
od rasy i typu użytkowego, jednak więk-
szość doniesień dotyczy bydła mleczne-
go, co najprawdopodobniej związane
jest z częstszym i regularniejszym bada-
niem narządów płciowych. Wykrywa się
go u jałówek oraz u krów ciężarnych, jak
i nieciężarnych. GCT z reguły są duże –
zanotowano guz o masie 24 kg (3), od-
graniczone i nie dają przerzutów, cho-
ciaż dane literaturowe podają i takie
przypadki (3, 5). Zdarzają się również
guzy hormonalnie czynne, mogące pro-
dukować zarówno androgeny, jak i estro-
geny. W przypadku wydzielania przez
guz męskich hormonów płciowych kro-
wa stopniowo może przejawiać objawy
maskulinizacji. Natomiast w sytuacji se-
krecji estrogenów, w początkowej fazie
rozwoju nowotworu krowy mogą wyka-
zywać symptomy nimfomanii. Najczę-
ściej jednak obserwuje się zaburzenia
cyklu jajnikowego, chociaż notowano

kowych czy przedłużonych przestojów
fi zjologicznych, które mogą się cofnąć
po leczeniu hormonalnym i poprawie
warunków bytowych.

Nowotwory (Neoplasmata)

Ze względu na stosunkowo krótki okres
życia współczesnych krów oraz brakowa-
nie z przyczyn innych niż zaburzenia
w rozrodzie, nowotwory są zmianami
bardzo rzadko spotykanymi w jajni-
kach u bydła. Zależnie od badań sta-
nowią one od 0,07% do 0,11% stwier-
dzonych pośmiertnie zmian w obrębie
narządów płciowych (3). Kübar i Jala-
kas (2), prowadząc badania sekcyjne
23 krów rasy Estonian Holstein Breed
wybrakowanych z powodu problemów
w rozrodzie, stwierdzili nowotwory lub
zmiany nowotworopodobne u ponad
17% krów. Najczęściej występującym
nowotworem w jajnikach u bydła jest
guz z komórek warstwy ziarnistej GCT

zróżnicować wady wrodzone jajników
z zanikiem czy fi zjologicznym zahamo-
waniem funkcji, warto oprzeć się na do-
kładnym wywiadzie, dokumentacji oraz
wcześniej wykonywanych badaniach
klinicznych, ponieważ oczywistym jest
fakt, że obustronna agenezja czy hipo-
plazja może dotyczyć tylko samic wcze-
śniej nierodzących. Istotne jest również
zjawisko dysproporcji jajników, gdyż
często wskazuje ono na to, że jeden
z gruczołów funkcjonuje prawidłowo.
Oczywiście obecność większych, fi zjo-
logicznych tworów na jajnikach czy za-
burzenia takie jak cysty mogą również
powodować powiększenie jednej z go-
nad, jednak wtedy drugi jajnik pozosta-
je fi zjologicznych rozmiarów, kształtu
i konsystencji. Stwierdzone przypadki
wad rozwojowych jajników nie powin-
ny podlegać leczeniu, lecz wyłączeniu
z rozrodu i przeznaczeniu zwierząt
na opas w odróżnieniu od zmian zani-

W

E T E R Y N A R I A

W

T

E R E N I E

• 4 / 2 0 1 1 •

46

B y d ł o

przypadki zajścia w ciążę krów, u któ-
rych stwierdzono nieczynny hormonal-
nie guz na jednym z jajników.

Nowotwory wykrywa się najczęściej

drogą badania rektalnego lub ultraso-
nografi cznego. Jako że twory te z reguły
występują jednostronnie, w badaniu pal-
pacyjnym wyczuwa się nienaturalnie po-
większony jeden z jajników, przy czym
drugi jest najczęściej mały, gładki i nie-
czynny. Guzy z warstwy komórek ziar-
nistych mogą występować w wielu róż-
nych formach, od tworów litych, poprzez
mieszane cystowato-lite, aż do cystowa-
tych, ciemnoczerwonych, zawierających
surowiczo krwisty płyn i czarno-czerwo-
ne nekrotyczne masy. W badaniu kli-
nicznym można je pomylić z ropniami
lub częściej ze zwyrodnieniem cysto-
watym jajników, gdyż mogą dawać po-
dobne objawy kliniczne. Mogą również
ze względu na swoje rozmiary opadać
w dół jamy brzusznej i być bardzo trud-
ne do palpacji. GCT należy podejrze-
wać, jeżeli jajnik ma wielkość ponad
10 cm, a cystowate twory stwierdzone
na nim nie reagują na konwencjonalne
leczenie hormonalne. Można również
wykonywać systematyczne badanie,
gdyż guzy nowotworowe mają tendencję
do sukcesywnego wzrostu, natomiast cy-
sty po osiągnięciu pewnych rozmiarów
są raczej tworem statecznym. Pewną dia-
gnozę można jednak postawić dopiero
po badaniu histopatologicznym. Lecze-
nie polega na odjęciu zajętej procesem
nowotworowym gonady, jednak nie po-
winno podejmować się go u zwierząt,
u których stwierdzono zaburzenia w za-
kresie drugorzędowych cech płciowych,
przykładowo powiększenie sromu lub
łechtaczki. Często zdarza się, że po usu-
nięciu chorego jajnika na drugim poja-
wiają się cysty lub nie jest on w stanie
powrócić do normalnej aktywności.
Z tych właśnie względów oraz z powo-
du aspektów ekonomicznych zwierzęta

z podejrzeniem zmian nowotworowych
powinny zostać wyłączone z rozrodu
i skierowane na ubój lub opas.

Pozostałe nowotwory jajników wy-

stępujące u krów to potworniaki, otocz-
kowiaki, raki, mięsaki, mieszane no-
wotwory mezodermalne, przerzuty
białaczkowe oraz zmiany niesklasyfi -
kowane (4). Mogą one również przyj-
mować duże rozmiary; opisany jest
przypadek raka jajnika, który zajmował
1/3 tylną jamy brzusznej i dał przerzuty
na krezkę jelitową (3); najczęściej przyj-
mują formę guzów i podobnie jak GCT
są odgraniczone. Występują one jednak
niezmiernie rzadko i nie stanowią real-
nego zagrożenia dla płodności krów.

Zapalenie jajników
(ovaritis, oophoritis)

Również rzadko występującą przypa-
dłością ze względu na wyeliminowanie
chorób zakaźnych, takich jak gruźlica,
czy bruceloza, jest zapalenie jajników.
Niemniej jednak sporadycznie docho-
dzi do rozwoju stanu zapalnego w ob-
rębie jajników, dlatego warto zapoznać
się z przyczynami i objawami, aby uła-
twić ewentualną diagnostykę różnico-
wą i wybrać odpowiedni schemat po-
stępowania.

Ogólnie rzecz biorąc, zapalenia jaj-

ników dzieli się na dwie główne gru-
py: zapalenia ostre i przewlekłe, w ob-
rębie których wyróżnia się dodatkowe
podziały:
• zapalenie ostre: może mieć podłoże

zarówno infekcyjne, jak i niezakaźne.
Do zakażenia może dojść drogą wstę-
pującą z objętej stanem zapalnym
macicy lub jajowodów oraz drogą
naczyń w przypadku uogólnionej
intoksykacji. Smith i wsp. (6) wywo-
łali nekrotyczne zapalenie jajników,
podając dożylnie jałówkom modyfi -
kowaną, żywą szczepionkę przeciwko
zakaźnemu zapaleniu nosa i tchawi-
cy. Do tego stanu przyczyniać się
mogą również urazy mechaniczne,
powstałe przy brutalnym badaniu,
rozgniataniu cyst lub enukleacji ciał-
ka żółtego. Proces ten może przybie-
rać różny charakter, od surowiczego,
do tworzenia się w jajniku potężnych
ropni. Jajniki często bywają powięk-
szone i bolesne, często dochodzi
do zaburzeń, a nawet do zahamowa-
nia cyklu jajnikowego. Zulu i wsp.

(7) opisali przypadek ropnia jajnika
u krowy, która została skierowana
do badania po dwóch miesiącach
niewykazywania objawów rujowych.
W diagnostyce różnicowej ropni na-
leży brać pod uwagę cysty jajnikowe
oraz nowotwory. Badanie palpacyjne
może być pomocne, jednak nie za-
wsze daje jednoznaczną odpowiedź,
co do charakteru zmian. Badanie
ultrasonografi czne może w niektó-
rych przypadkach być pomocne.
Przykładowo – wspomniani wcześniej
badacze afrykańscy (7) uzyskali obraz
otorbionego tworu o niejednorodnej
echogennie strukturze, hiperechogen-
nej w części zewnętrznej i hipoecho-
gennej wewnątrz, co nie jest przecież
obrazem charakterystycznym dla cyst
jajnikowych. Aby w pełni potwierdzić
diagnozę ropnia, należy, po wykona-
niu owariektomii, dokonać badania
sekcyjnego zmienionego jajnika.
W posiewach pochodzących z ropni
jajnikowych najczęściej izoluje się
Arcanobacterium pyogenes (7), często
izolowany również z wydzieliny za-
palnej macicy. Podobnie jak w przy-
padku nowotworów, operacyjne
leczenie ropni (a tylko takie wchodzi
w rachubę), ze względów ekonomicz-
nych oraz późniejszych problemów
w rozrodzie może okazać się nieopła-
calne. Zapalenia o innym charakterze
mogą być leczone antybiotykami
i środkami przeciwzapalnymi, jednak
należy pamiętać o równoczesnej tera-
pii ewentualnych stanów zapalnych
toczących się w jajowodach i/lub
macicy. Decyzje o leczeniu warto
oprzeć o rokowanie oraz ekonomię
takiego postępowania;

• zapalenie przewlekłe: w literaturze

opisywane jako następstwo zapalenia
ostrego (1), czasami stwierdzane jako
osobny proces, co z kolei najpraw-
dopodobniej wiąże się z nierozpo-
znanym wcześniej stanem ostrym.
Wyróżnia się dwie formy zapalenia
przewlekłego jajników: stwardnienie
(Sclerosis ovariorum) i marskość (Cir-
rosis s. induratio variorum s. oophoritis
interstitialis chronica).
Stwardnienie jajników określane jest

jako przerost tkanki łącznej zrębu jaj-
nika z jednoczesnym zanikiem tkanki
gruczołowej. Podstawowym objawem
tego stanu są zaburzenia cyklu jajniko-

Ryc. 1. Występujący również rzadko stan zapalny jajo-
wodów drogą wstępującą może objąć także jajniki

ry

c. ar

chiwum autora

W

E T E R Y N A R I A

W

T

E R E N I E

• 4 / 2 0 1 1 •

47

B y d ł o

wego lub całkowite jego zahamowanie.
Badaniem rektalnym można stwierdzić
powiększenie jajników, zmianę konsy-
stencji na tęgą, ich gładką lub guzowatą
powierzchnię oraz brak funkcjonalnych
tworów. Toczący się długotrwale i obu-
stronnie proces rokuje niepomyślnie
i takie zwierzęta powinny być wyłączo-
ne z rozrodu. Natomiast lżejsze przy-
padki można próbować leczyć poprzez
masaż, terapię hormonalną, poprawę
warunków bytowych, w tym głównie
żywieniowych.

Marskość jajników z kolei jest proce-

sem, podczas którego dochodzi do za-
niku miąższu gonady, przez co stają się
one małe, twarde, czasami pomarszczo-
ne. Postępowanie w przypadku marsko-
ści powinno być podobne jak w przy-
padku stwardnienia. W obu sytuacjach,
gdy zmiany obejmują oba jajniki, odbi-
ja się to również na stanie macicy, która
często ulega zanikowi. Zwierzęta takie
wykazują jednak dobrą kondycję i sto-
sunkowo długo utrzymują wydajność
mleczną, tak więc nie zawsze koniecz-
ne jest natychmiastowe skierowanie tych
krów na ubój.

Obrzęk jajników
(Hydrops variorum)

Rzadko występujący proces chorobowy,
mający swój początek w zaburzeniach
gry naczyniowej w obrębie jajników
na tle zapaleń, skrętów lub zatorów w na-
czyniach. Występuje u krów starszych
oraz wysokowydajnych. W badaniu pal-
pacyjnym można stwierdzić powiększe-
nie narządu, gładką powierzchnię i gąb-
czastą konsystencję (1). Jest to kolejny
stan, w którym może dochodzić do za-
burzeń cyklu jajnikowego. Terapia opie-
ra się głównie na masażu jajników.

Cysty okołojajnikowe
(Cystes paraovaricae)

Nie są to zaburzenia dotyczące bezpo-
średnio jajników, jednak rzadko wystę-
pujące, duże torbiele można czasami
w badaniu rektalnym pomylić z twora-
mi występującymi na jajnikach. Dużo
częściej spotykane są malutkie cysty,
wykrywane w badaniu pośmiertnym
w rzeźni. Z reguły nie powodują one
zaburzeń w płodności zwierząt, jednak
zdarza się, że większe z nich mogą po-
przez ucisk spowodować niedrożność
jajowodów (3).

Podsumowanie

Obecnie praktykujący lekarze weteryna-
rii często w ciągu całego okresu pracy
nie mają okazji spotkać wyżej opisanych
chorób jajników u bydła. W przeszło-
ści zmiany te opisywane były częściej,
ze względu na dłuższą średnią życia
krów czy występowanie chorób zakaź-
nych. Postęp hodowlany, selekcja buha-
jów, silny nacisk na zwiększanie produk-
cyjności mlecznej (co z kolei wiąże się
z krótszym czasem użytkowania zwie-
rząt), zwalczanie chorób, przykładowo
gruźlicy czy brucelozy, sprawiły, że za-
burzenia jajników takie jak zmiany wro-
dzone, zapalenia, nowotwory spotykane
są sporadycznie. Jednak w sytuacji kiedy
badania palpacyjne jajników są częste
i niejednokrotnie nieumiejętnie wykony-
wane, prawdopodobieństwo wystąpienia
zmian, głównie o charakterze zapalnym,
znacznie wzrasta. Stwierdzane są one
czasami u krów wykorzystywanych w ce-
lach dydaktycznych. Trudno również pre-
cyzyjnie określić, czy występuje silniej-
sza predyspozycja opisywanych zmian
w zależności od typu użytkowego, gdyż
bydło mięsne jest nieporównywalnie rza-
dziej badane niż krowy mleczne. Poza
tym presja odnośnie potencjału roz-
rodczego jest niższa u krów mięsnych
ze względu na wysoką wartość rzeźną,
nawet sztuk młodych.



Piśmiennictwo
1. Gamcik P., Sakala J.: Zaburzenia płodności

u bydła. PWRiL, Warszawa 1971.

2. Kübar H., Jalakas M.: Pathological chan-

ges in the reproductive organs of cows and
heifers culled because of infertility. „J. Vet.
Med. A Physiol. Pathol. Clin. Med.”, 2002,
49(7):365-72.

3. Noakes D.E., Parkinson T.J., England

G.C.W.: Arthur’s Veterinary Reproduction
and Obstertics. Elsevier 2001.

4. Norris H.J., Taylor H.B., Garner F.M.:

Comparative pathology of ovarian neoplasms.
„Path. Vet.”, 1969, 6, 45-58.

5. Sartin E.A., Herrera G.A., Whitley E.M.,

Riddell M.G., Wolfe D.F.: Malignant ovarian
tumors in two heifers. „J. Vet. Diagn. Invest.”,
1996, 8, 265-267.

6. Smith P.C., Nusbaum K.E, Kwapien R.P.,

Stringfellow D.A., Driggers K.: Necrotic
oophoritis in heifers vaccinated intravenously
with infectious bovine rhinotracheitis virus
vaccine during estrus. „Am. J. Vet. Res.”, 1990,
51(7), 969-72.

7. Zulu V.C., Mwanza A., Patel O.V., Makondo

K.J., Bhaiyat M.I.: Ultrasonographic Findings
of an Ovarian Abscess in a Cow. „J. Vet. Med.
Sci.”, 2000, 62(7): 757-758.