dr in
ż
. Zbigniew Jakubczyk
1
Historia my
ś
li ekonomicznej
2.4 Odmiany narodowe pogl
ą
dów merkantylistycznych
W poprzednim wykładzie koncentrowali
ś
my si
ę
głównie na angielskiej odmianie merkantylizmu,
bowiem ten kraj wyznaczał czołowe kierunki rozwoju doktryny. Obecnie omówimy rozwój
merkantylizmu w innych krajach. Jest to istotne dlatego,
ż
e specyfika narodowa wywierała istotny
wpływ na kształtowanie si
ę
pogl
ą
dów.
Włochy. Na kształtowanie si
ę
pogl
ą
dów merkantylistów włoskich wpływ miała sytuacja polityczna
i ekonomiczna kraju. Absolutystyczne rz
ą
dy monarchii hiszpa
ń
skiej(która podporz
ą
dkowała sobie
rozbite Włochy), dławiły rozwój gospodarczy kraju. Wyst
ę
powało zjawisko psucia pieni
ą
dza, ustalono
wysokie podatki. Nast
ę
pował upadek gospodarczy miast. Najwa
ż
niejsi przedstawiciele merkantylizmu
włoskiego to:
Gaspare Scaruffi (1519-1584), bankier i ekonomista, przedstawiciel bulionizmu. Koncentrował si
ę
na koncepcji pokojowego handlu. Proponował stworzenie systemu pieni
ęż
nego opartego na jednolitej
walucie oraz unii pa
ń
stw współpracuj
ą
cych ze sob
ą
. W ramach jednolitej waluty postulował
w systemie bimetalistycznym ustanowienie jednakowego parytetu złota do srebra w proporcji 1:12.
Monety powinny by
ć
wsz
ę
dzie jednakowe co do wagi, formy i nazwy, dlatego zdecydowanie
przeciwstawiał si
ę
psuciu monet. Proponował tworzenie mi
ę
dzynarodowych organizacji handlowych.
Nie głosił natomiast postulatu rozwoju przemysłu i handlu.
Bernardo Davanzati (1529-1606), główne dzieło Traktat o pieni
ą
dzach. Opisał w nim rozwój
wymiany i pieni
ą
dza. Wskazuje,
ż
e pieni
ą
dz powstał w celu ułatwienia wymiany, poniewa
ż
człowiek
nie mo
ż
e
ż
y
ć
w pojedynk
ę
. Rozwój wymiany prowadzi za
ś
do ukształtowania si
ę
rynków. Po pewnym
czasie powstaje grupa ludzi, którzy w wyniku akumulacji posiadaj
ą
nadwy
ż
k
ę
kruszców. Ludzie ci
decyduj
ą
o pot
ę
dze pa
ń
stwa. Zauwa
ż
a jednak,
ż
e nadmiar złota i srebra powoduje spadek jego
warto
ś
ci i wzrost cen. Davanzati przeciwstawia si
ę
tak
ż
e psuciu pieni
ą
dza przez panuj
ą
cych, bo
prowadzi to zarówno do spadku zdolno
ś
ci nabywczych jak i dochodów skarbu. Analizuj
ą
c relacje cen
poszczególnych dóbr wskazuje,
ż
e czynnikiem okre
ś
laj
ą
cym te relacje jest rzadko
ść
wyst
ę
powania.
Antonio Sierra (1580 – 1617), zaliczany do merkantylistów wła
ś
ciwych napisał rozpraw
ę
Krótki
traktat o przyczynach, które mog
ą
sprowadzi
ć
obfito
ść
złota i srebra w krajach nie posiadaj
ą
cych
kopalni. Była to odpowied
ź
na broszur
ę
Marca de Santisa, który zalecał zmniejszanie zawarto
ś
ci
kruszców w monetach w celu przeciwdziałania zbyt wysokim kursom waluty zagranicznej
1
. Sierra nie
zgadzał si
ę
z tym stanowiskiem, uwa
ż
aj
ą
c
ż
e decyduj
ą
cy jest dodatni bilans handlowy, który mo
ż
e
by
ć
uzyskany dzi
ę
ki odpowiedniej polityce pa
ń
stwa.
Sierra wyró
ż
nił tak
ż
e trzy podstawowe sposoby wzbogacania kraju w zasoby waluty kruszcowej:
1) Liczne i ró
ż
norodne rzemiosła dostarczaj
ą
ce w nadmiarze rzeczy potrzebne, oraz artykuły
zbytku w ilo
ś
ci przekraczaj
ą
cej potrzeby krajowe. Eksport takich wyrobów stwarza wi
ę
ksze
mo
ż
liwo
ś
ci ni
ż
eksport płodów rolnych. Produkcja rzemie
ś
lnicza jest niezale
ż
na od klimatu,
a mo
ż
liwo
ś
ci jej powi
ę
kszania w stosunku do rolnictwa s
ą
znacznie wi
ę
ksze. Sierra omawiaj
ą
c
1
Z.Romanow, Merkantylistyczne doktryny ekonomiczne w polityce gospodarczej pa
ń
stwa. Pozna
ń
, AE 1992,
s.22.
dr in
ż
. Zbigniew Jakubczyk
2
Historia my
ś
li ekonomicznej
to zagadnienie po raz pierwszy zwrócił uwag
ę
na zjawisko rosn
ą
cych korzy
ś
ci skali. Przy
powi
ę
kszaniu rozmiarów warsztatów mamy bowiem do czynienia z obni
ż
k
ą
kosztów.
2) Charakter ludno
ś
ci. Ludzie pracowici i przemy
ś
lni oraz prowadz
ą
cy handel w kraju i za granic
ą
mog
ą
sprowadzi
ć
do kraju obfito
ść
kruszców.
3) Handel, głównie towarami cudzoziemskimi, wywo
ż
onymi do innych krajów: handel towarami
krajowymi mo
ż
e by
ć
bowiem co do skali nieznaczny.
Francja. W przypadku Francji mieli
ś
my do czynienia z rozwojem gospodarczym, miał on jednak
zdecydowanie słabszy charakter ni
ż
w Anglii. Wygnanie hugenotów i wieloletnia wojna domowa silnie
osłabiła rzemiosło i handel. Oprócz wspomnianego w poprzednim wykładzie Jeana Bodina, wa
ż
n
ą
rol
ę
w kształtowaniu merkantylizmu we Francji odegrali:
Barthelemy de Laffemas (1545-1612) w czasach Henryka IV był kontrolerem generalnym handlu.
Domagał si
ę
zakazu wywozu kruszców oraz importu produktów gotowych. W celu stymulowania
wzrostu przemysłu krajowego oprócz protekcjonizmu celnego zalecał powołanie izb rzemie
ś
lniczych,
które b
ę
d
ą
organizowa
ć
produkcj
ę
i eksport, szkoli
ć
czeladnictwo oraz dba
ć
o jako
ść
wyrobów, s
ą
dzi
ć
spory. Rozwój przemysłu proponował rozpoczyna
ć
od przemysłu lekkiego, bowiem mo
ż
na w nim
zatrudnia
ć
starców, kobiety i dzieci.
Antoine de Montchretien (1575 – 1621), autor wspomnianego wcze
ś
niej Traktatu o ekonomii
politycznej. Jego dzieło nie było jednak uporz
ą
dkowanym wykładem tej nauki, ale koncepcj
ą
roli
pa
ń
stwa i jego polityki w kształtowaniu
ż
ycia gospodarczego. Zadaniem pa
ń
stwa jest przygotowanie
ludzi do pracy w gospodarce, przygotowanie ich do pracy w ró
ż
nych zawodach. Król powinien dba
ć
o powi
ę
kszanie liczby rzemiosł i manufaktur oraz rozwija
ć
drogi morskie i handel, gdy
ż
prowadzi to do
dostatku społecze
ń
stwa. Nale
ż
y zapewnia
ć
ludziom prac
ę
, aby nie emigrowali. Tym, którzy nie chc
ą
pracowa
ć
, np.
ż
ebrakom nale
ż
y narzuci
ć
przymus pracy.
Dusz
ą
gospodarki jest rolnictwo, rzemiosło jej sercem. Rolnictwo we Francji jest niedoceniane. Aby
zwi
ę
kszy
ć
zainteresowanie chłopów nowoczesnymi technikami rolniczymi proponował przekazanie im
ziemi na własno
ść
. Propagował rozwini
ę
ty protekcjonizm celny. Przy analizie kształtowania si
ę
cen
dostrzegał ju
ż
zwi
ą
zek popytu z poda
żą
.
Najbardziej znanym merkantylist
ą
francuskim jest jednak Jean Baptiste Colbert (1619 – 1683).
Bardziej znany jest jednak jako polityk gospodarczy, ni
ż
autor dzieł ekonomicznych. Zastosował
polityk
ę
protekcjonizmu wychowawczego, odgrodzenia barierami celnymi kraju do czasu, a
ż
rolnictwo
i przemysł osi
ą
gn
ą
zdolno
ś
ci konkurencyjne. Nale
ż
y jednak przyzna
ć
,
ż
e w zakresie protekcjonizmu
potrafił by
ć
elastyczny, w okresie głodu obni
ż
ył cło na zbo
ż
e. Upro
ś
cił prawo gospodarcze i system
podatkowy. W tej ostatniej dziedzinie Colbert wprowadził powszechny system podatków po
ś
rednich,
obci
ąż
aj
ą
cych głownie ludno
ść
miejsk
ą
i rolników.
Poniewa
ż
wielu prze
ś
ladowanych hugenotów uciekło do krajów protestanckich wprowadził zakaz
emigracji. D
ążą
c do zdobycia zamorskich rynków zagranicznych popierał tworzenie kolonii i zakładał
kompanie handlowe.
Niemcy i Austria. Niemcy w XVII i XVIII wieku pozostawały krajem zacofanym, rozbitym na wiele
pa
ń
stw i pa
ń
stewek. Upadek rewolucji w 1525 zahamował rozwój stosunków kapitalistycznych
dr in
ż
. Zbigniew Jakubczyk
3
Historia my
ś
li ekonomicznej
w Niemczech. Nast
ę
pnie wojna trzydziestoletnia (1618 – 1648) przyczyniła si
ę
do spadku liczby
ludno
ś
ci o 30 %. Austria natomiast poniosła kl
ę
ski wojenne z Francj
ą
i Turcj
ą
.
Doktryna merkantylistyczna w Niemczech nosi nazw
ę
kameralistyki (kamera-Kammer to urz
ą
d
administracji), działaj
ą
cy przy dworze danego władcy, zajmuj
ą
cy si
ę
ś
ci
ą
ganiem podatków
i zarz
ą
dzaj
ą
cy jego maj
ą
tkiem.
Za najwybitniejszego kameralist
ę
uznaje si
ę
Johanna Joachima Bechera (1635 – 1682). Był on
zwolennikiem populacjonizmu i wi
ą
zał bogactwo kraju z liczb
ą
ludno
ś
ci. Stanowi ona
ź
ródło podatków
i przyczynia si
ę
do wzrostu pot
ę
gi militarnej kraju. Podstawow
ą
sfer
ą
gospodarki jest rolnictwo. Nale
ż
y
jednak popiera
ć
rozwój przemysłu manufakturowego, bo generuje to zwi
ę
kszenie zatrudnienia.
Preferowa
ć
nale
ż
y przede wszystkim handel wewn
ę
trzny, bo jest on wa
ż
niejszy od zagranicznego.
Pogo
ń
za zyskiem z handlu zagranicznego mo
ż
e nawet prowadzi
ć
do niepokojów społecznych
i zubo
ż
enia. W ko
ń
cowym etapie
ż
ycia Becher opowiadał si
ę
nawet za komunizmem konsumpcyjnym.
Phillip Wilhelm von Hörnigk, podobnie jak Becher był populacjonist
ą
. Jako Austriak okre
ś
lił
program odbudowy monarchii Habsburgów po kl
ę
skach wojennych. Zwi
ą
zane to było z konieczno
ś
ci
ą
o
ż
ywienia produkcji w miastach i zahamowania wyludniania wsi. W zakresie handlu zagranicznego
reprezentował pogl
ą
dy autarkiczne, uwa
ż
aj
ą
c,
ż
e lepiej za dany towar zapłaci
ć
dwa talary które
zostan
ą
w kraju, ni
ż
jeden talar za towar zagraniczny
2
.
Hiszpania. Hiszpania stała si
ę
mocarstwem kolonialnym i jednocze
ś
nie wa
ż
nym punktem
handlowym. Rozwin
ą
ł si
ę
silnie sektor bankowy. Pojawiła si
ę
jednak luka demograficzna zwi
ą
zana
z odpływem ludno
ś
ci do Ameryki Południowej i
Ś
rodkowej. Hiszpania w ograniczonym stopniu
przyczyniła si
ę
do rozwoju my
ś
li merkantylistycznej. Jednak
ż
e działaj
ą
ca w tym okresie szkoła
z Salamanki podejmowała pewne zagadnienia rozwijane przez merkantylistów. Dominikanin i teolog
Domingo de Soto (1495 – 1560) zajmował si
ę
mi
ę
dzy innymi ró
ż
nicami w kursach monet. Jedn
ą
z przyczyn któr
ą
wymienił wskazał niedobór pieni
ą
dza w stosunku do towarów (cho
ć
podkre
ś
lał tak
ż
e
znaczenie zawarto
ś
ci kruszcu).
Luiz Ortiz w opublikowanej w 1609 roku pracy Dyskurs o deprecjacji pieni
ą
dza, wskazywał,
ż
e przy
psuciu monet sprawc
ą
jest panuj
ą
cy władca, a jakby to współcze
ś
nie okre
ś
li
ć
, odbiorc
ą
efektów
zewn
ę
trznych kupiec, który musi podnosi
ć
ceny, przez co obarczony jest niech
ę
ci
ą
społeczn
ą
.
Pierwszym klasycznym merkantylist
ą
hiszpa
ń
skim był Juan de Mariano (XVI w.). Pozostaj
ą
c
jeszcze cz
ęś
ciowo w kr
ę
gu pogl
ą
dów
ś
redniowiecznych wskazywał jednak na potrzeb
ę
bogacenia si
ę
społecze
ń
stwa. Nast
ę
pnie Gerónimo de Uztáriz
(
1670-1732) i Bernardo de Ulloa (1682-1740),
z których ten drugi uwa
ż
any jest za najwybitniejszego merkantylist
ę
hiszpa
ń
skiego, przyczyn
niedorozwoju gospodarczego kraju poszukiwali w ujemnym bilansie handlowym. W tej sytuacji Uztáriz
proponował typowo merkantylistyczne rozwi
ą
zanie, jakim jest wprowadzenie ceł protekcyjnych,
a Ulloa postulował wspomaganie przez pa
ń
stwo rozwoju rodzimego przemysłu, poprzez tworzenie
rezerw surowcowych i sprowadzanie zagranicznych rzemie
ś
lników.
Merkantylizm rozwin
ą
ł si
ę
tak
ż
e w Rosji, Niderlandach i Polsce. W zacofanej Rosji główne
postulaty sprowadzały si
ę
do rozwoju rodzimego przemysłu poprzez organizacj
ę
pa
ń
stwowych
2
E.Lipi
ń
ski, Historia powszechnej my
ś
li ekonomicznej do roku 1870. Warszawa, PWE 1968, s. 125.
dr in
ż
. Zbigniew Jakubczyk
4
Historia my
ś
li ekonomicznej
manufaktur, autarkii i likwidacji przywilejów dla kupców zagranicznych. Merkantylizm niderlandzki
koncentrował si
ę
na wspieraniu handlu morskiego kraju, a tym samym odrzucał idee protekcjonizmu
celnego.
Merkantylizm polski reprezentowany był przez konserwatywnego Stanisława Orzechowskiego
(1513-1566), Anzelma Gostomskiego (1508 – 1588) i jezuit
ę
Marcina
Ś
migleckiego (1564 - 1618).
Prace tych autorów reprezentowały niski poziom teoretyczny i znacznie odbiegały poziomem od
wcze
ś
niejszych dzieł Andrzeja Frycza – Modrzewskiego.
Pytania kontrolne:
1. Scharakteryzuj pogl
ą
dy merkantylistów włoskich.
2. Omów pogl
ą
dy merkantylistów francuskich.
3. Jak brzmiały podstawowe postulaty kameralistyki?
4. Szkoła z Salamanki i merkantylizm hiszpa
ń
ski.
Problem do dyskusji:
1. W jaki sposób sytuacja gospodarcza kraju wpływała na pogl
ą
dy rodzimych merkantylistów?