dr in

ż

. Zbigniew Jakubczyk

1

Historia my

ś

li ekonomicznej

2.4 Odmiany narodowe pogl

ą

dów merkantylistycznych

W poprzednim wykładzie koncentrowali

ś

my si

ę

głównie na angielskiej odmianie merkantylizmu,

bowiem ten kraj wyznaczał czołowe kierunki rozwoju doktryny. Obecnie omówimy rozwój

merkantylizmu w innych krajach. Jest to istotne dlatego,

ż

e specyfika narodowa wywierała istotny

wpływ na kształtowanie si

ę

pogl

ą

dów.

Włochy. Na kształtowanie si

ę

pogl

ą

dów merkantylistów włoskich wpływ miała sytuacja polityczna

i ekonomiczna kraju. Absolutystyczne rz

ą

dy monarchii hiszpa

ń

skiej(która podporz

ą

dkowała sobie

rozbite Włochy), dławiły rozwój gospodarczy kraju. Wyst

ę

powało zjawisko psucia pieni

ą

dza, ustalono

wysokie podatki. Nast

ę

pował upadek gospodarczy miast. Najwa

ż

niejsi przedstawiciele merkantylizmu

włoskiego to:

Gaspare Scaruffi (1519-1584), bankier i ekonomista, przedstawiciel bulionizmu. Koncentrował si

ę

na koncepcji pokojowego handlu. Proponował stworzenie systemu pieni

ęż

nego opartego na jednolitej

walucie oraz unii pa

ń

stw współpracuj

ą

cych ze sob

ą

. W ramach jednolitej waluty postulował

w systemie bimetalistycznym ustanowienie jednakowego parytetu złota do srebra w proporcji 1:12.

Monety powinny by

ć

wsz

ę

dzie jednakowe co do wagi, formy i nazwy, dlatego zdecydowanie

przeciwstawiał si

ę

psuciu monet. Proponował tworzenie mi

ę

dzynarodowych organizacji handlowych.

Nie głosił natomiast postulatu rozwoju przemysłu i handlu.

Bernardo Davanzati (1529-1606), główne dzieło Traktat o pieni

ą

dzach. Opisał w nim rozwój

wymiany i pieni

ą

dza. Wskazuje,

ż

e pieni

ą

dz powstał w celu ułatwienia wymiany, poniewa

ż

człowiek

nie mo

ż

e

ż

y

ć

w pojedynk

ę

. Rozwój wymiany prowadzi za

ś

do ukształtowania si

ę

rynków. Po pewnym

czasie powstaje grupa ludzi, którzy w wyniku akumulacji posiadaj

ą

nadwy

ż

k

ę

kruszców. Ludzie ci

decyduj

ą

o pot

ę

dze pa

ń

stwa. Zauwa

ż

a jednak,

ż

e nadmiar złota i srebra powoduje spadek jego

warto

ś

ci i wzrost cen. Davanzati przeciwstawia si

ę

tak

ż

e psuciu pieni

ą

dza przez panuj

ą

cych, bo

prowadzi to zarówno do spadku zdolno

ś

ci nabywczych jak i dochodów skarbu. Analizuj

ą

c relacje cen

poszczególnych dóbr wskazuje,

ż

e czynnikiem okre

ś

laj

ą

cym te relacje jest rzadko

ść

wyst

ę

powania.

Antonio Sierra (1580 – 1617), zaliczany do merkantylistów wła

ś

ciwych napisał rozpraw

ę

Krótki

traktat o przyczynach, które mog

ą

sprowadzi

ć

obfito

ść

złota i srebra w krajach nie posiadaj

ą

cych

kopalni. Była to odpowied

ź

na broszur

ę

Marca de Santisa, który zalecał zmniejszanie zawarto

ś

ci

kruszców w monetach w celu przeciwdziałania zbyt wysokim kursom waluty zagranicznej

1

. Sierra nie

zgadzał si

ę

z tym stanowiskiem, uwa

ż

aj

ą

c

ż

e decyduj

ą

cy jest dodatni bilans handlowy, który mo

ż

e

by

ć

uzyskany dzi

ę

ki odpowiedniej polityce pa

ń

stwa.

Sierra wyró

ż

nił tak

ż

e trzy podstawowe sposoby wzbogacania kraju w zasoby waluty kruszcowej:

1) Liczne i ró

ż

norodne rzemiosła dostarczaj

ą

ce w nadmiarze rzeczy potrzebne, oraz artykuły

zbytku w ilo

ś

ci przekraczaj

ą

cej potrzeby krajowe. Eksport takich wyrobów stwarza wi

ę

ksze

mo

ż

liwo

ś

ci ni

ż

eksport płodów rolnych. Produkcja rzemie

ś

lnicza jest niezale

ż

na od klimatu,

a mo

ż

liwo

ś

ci jej powi

ę

kszania w stosunku do rolnictwa s

ą

znacznie wi

ę

ksze. Sierra omawiaj

ą

c

1

Z.Romanow, Merkantylistyczne doktryny ekonomiczne w polityce gospodarczej pa

ń

stwa. Pozna

ń

, AE 1992,

s.22.

dr in

ż

. Zbigniew Jakubczyk

2

Historia my

ś

li ekonomicznej

to zagadnienie po raz pierwszy zwrócił uwag

ę

na zjawisko rosn

ą

cych korzy

ś

ci skali. Przy

powi

ę

kszaniu rozmiarów warsztatów mamy bowiem do czynienia z obni

ż

k

ą

kosztów.

2) Charakter ludno

ś

ci. Ludzie pracowici i przemy

ś

lni oraz prowadz

ą

cy handel w kraju i za granic

ą

mog

ą

sprowadzi

ć

do kraju obfito

ść

kruszców.

3) Handel, głównie towarami cudzoziemskimi, wywo

ż

onymi do innych krajów: handel towarami

krajowymi mo

ż

e by

ć

bowiem co do skali nieznaczny.

Francja. W przypadku Francji mieli

ś

my do czynienia z rozwojem gospodarczym, miał on jednak

zdecydowanie słabszy charakter ni

ż

w Anglii. Wygnanie hugenotów i wieloletnia wojna domowa silnie

osłabiła rzemiosło i handel. Oprócz wspomnianego w poprzednim wykładzie Jeana Bodina, wa

ż

n

ą

rol

ę

w kształtowaniu merkantylizmu we Francji odegrali:

Barthelemy de Laffemas (1545-1612) w czasach Henryka IV był kontrolerem generalnym handlu.

Domagał si

ę

zakazu wywozu kruszców oraz importu produktów gotowych. W celu stymulowania

wzrostu przemysłu krajowego oprócz protekcjonizmu celnego zalecał powołanie izb rzemie

ś

lniczych,

które b

ę

d

ą

organizowa

ć

produkcj

ę

i eksport, szkoli

ć

czeladnictwo oraz dba

ć

o jako

ść

wyrobów, s

ą

dzi

ć

spory. Rozwój przemysłu proponował rozpoczyna

ć

od przemysłu lekkiego, bowiem mo

ż

na w nim

zatrudnia

ć

starców, kobiety i dzieci.

Antoine de Montchretien (1575 – 1621), autor wspomnianego wcze

ś

niej Traktatu o ekonomii

politycznej. Jego dzieło nie było jednak uporz

ą

dkowanym wykładem tej nauki, ale koncepcj

ą

roli

pa

ń

stwa i jego polityki w kształtowaniu

ż

ycia gospodarczego. Zadaniem pa

ń

stwa jest przygotowanie

ludzi do pracy w gospodarce, przygotowanie ich do pracy w ró

ż

nych zawodach. Król powinien dba

ć

o powi

ę

kszanie liczby rzemiosł i manufaktur oraz rozwija

ć

drogi morskie i handel, gdy

ż

prowadzi to do

dostatku społecze

ń

stwa. Nale

ż

y zapewnia

ć

ludziom prac

ę

, aby nie emigrowali. Tym, którzy nie chc

ą

pracowa

ć

, np.

ż

ebrakom nale

ż

y narzuci

ć

przymus pracy.

Dusz

ą

gospodarki jest rolnictwo, rzemiosło jej sercem. Rolnictwo we Francji jest niedoceniane. Aby

zwi

ę

kszy

ć

zainteresowanie chłopów nowoczesnymi technikami rolniczymi proponował przekazanie im

ziemi na własno

ść

. Propagował rozwini

ę

ty protekcjonizm celny. Przy analizie kształtowania si

ę

cen

dostrzegał ju

ż

zwi

ą

zek popytu z poda

żą

.

Najbardziej znanym merkantylist

ą

francuskim jest jednak Jean Baptiste Colbert (1619 – 1683).

Bardziej znany jest jednak jako polityk gospodarczy, ni

ż

autor dzieł ekonomicznych. Zastosował

polityk

ę

protekcjonizmu wychowawczego, odgrodzenia barierami celnymi kraju do czasu, a

ż

rolnictwo

i przemysł osi

ą

gn

ą

zdolno

ś

ci konkurencyjne. Nale

ż

y jednak przyzna

ć

,

ż

e w zakresie protekcjonizmu

potrafił by

ć

elastyczny, w okresie głodu obni

ż

ył cło na zbo

ż

e. Upro

ś

cił prawo gospodarcze i system

podatkowy. W tej ostatniej dziedzinie Colbert wprowadził powszechny system podatków po

ś

rednich,

obci

ąż

aj

ą

cych głownie ludno

ść

miejsk

ą

i rolników.

Poniewa

ż

wielu prze

ś

ladowanych hugenotów uciekło do krajów protestanckich wprowadził zakaz

emigracji. D

ążą

c do zdobycia zamorskich rynków zagranicznych popierał tworzenie kolonii i zakładał

kompanie handlowe.

Niemcy i Austria. Niemcy w XVII i XVIII wieku pozostawały krajem zacofanym, rozbitym na wiele

pa

ń

stw i pa

ń

stewek. Upadek rewolucji w 1525 zahamował rozwój stosunków kapitalistycznych

dr in

ż

. Zbigniew Jakubczyk

3

Historia my

ś

li ekonomicznej

w Niemczech. Nast

ę

pnie wojna trzydziestoletnia (1618 – 1648) przyczyniła si

ę

do spadku liczby

ludno

ś

ci o 30 %. Austria natomiast poniosła kl

ę

ski wojenne z Francj

ą

i Turcj

ą

.

Doktryna merkantylistyczna w Niemczech nosi nazw

ę

kameralistyki (kamera-Kammer to urz

ą

d

administracji), działaj

ą

cy przy dworze danego władcy, zajmuj

ą

cy si

ę

ś

ci

ą

ganiem podatków

i zarz

ą

dzaj

ą

cy jego maj

ą

tkiem.

Za najwybitniejszego kameralist

ę

uznaje si

ę

Johanna Joachima Bechera (1635 – 1682). Był on

zwolennikiem populacjonizmu i wi

ą

zał bogactwo kraju z liczb

ą

ludno

ś

ci. Stanowi ona

ź

ródło podatków

i przyczynia si

ę

do wzrostu pot

ę

gi militarnej kraju. Podstawow

ą

sfer

ą

gospodarki jest rolnictwo. Nale

ż

y

jednak popiera

ć

rozwój przemysłu manufakturowego, bo generuje to zwi

ę

kszenie zatrudnienia.

Preferowa

ć

nale

ż

y przede wszystkim handel wewn

ę

trzny, bo jest on wa

ż

niejszy od zagranicznego.

Pogo

ń

za zyskiem z handlu zagranicznego mo

ż

e nawet prowadzi

ć

do niepokojów społecznych

i zubo

ż

enia. W ko

ń

cowym etapie

ż

ycia Becher opowiadał si

ę

nawet za komunizmem konsumpcyjnym.

Phillip Wilhelm von Hörnigk, podobnie jak Becher był populacjonist

ą

. Jako Austriak okre

ś

lił

program odbudowy monarchii Habsburgów po kl

ę

skach wojennych. Zwi

ą

zane to było z konieczno

ś

ci

ą

o

ż

ywienia produkcji w miastach i zahamowania wyludniania wsi. W zakresie handlu zagranicznego

reprezentował pogl

ą

dy autarkiczne, uwa

ż

aj

ą

c,

ż

e lepiej za dany towar zapłaci

ć

dwa talary które

zostan

ą

w kraju, ni

ż

jeden talar za towar zagraniczny

2

.

Hiszpania. Hiszpania stała si

ę

mocarstwem kolonialnym i jednocze

ś

nie wa

ż

nym punktem

handlowym. Rozwin

ą

ł si

ę

silnie sektor bankowy. Pojawiła si

ę

jednak luka demograficzna zwi

ą

zana

z odpływem ludno

ś

ci do Ameryki Południowej i

Ś

rodkowej. Hiszpania w ograniczonym stopniu

przyczyniła si

ę

do rozwoju my

ś

li merkantylistycznej. Jednak

ż

e działaj

ą

ca w tym okresie szkoła

z Salamanki podejmowała pewne zagadnienia rozwijane przez merkantylistów. Dominikanin i teolog

Domingo de Soto (1495 – 1560) zajmował si

ę

mi

ę

dzy innymi ró

ż

nicami w kursach monet. Jedn

ą

z przyczyn któr

ą

wymienił wskazał niedobór pieni

ą

dza w stosunku do towarów (cho

ć

podkre

ś

lał tak

ż

e

znaczenie zawarto

ś

ci kruszcu).

Luiz Ortiz w opublikowanej w 1609 roku pracy Dyskurs o deprecjacji pieni

ą

dza, wskazywał,

ż

e przy

psuciu monet sprawc

ą

jest panuj

ą

cy władca, a jakby to współcze

ś

nie okre

ś

li

ć

, odbiorc

ą

efektów

zewn

ę

trznych kupiec, który musi podnosi

ć

ceny, przez co obarczony jest niech

ę

ci

ą

społeczn

ą

.

Pierwszym klasycznym merkantylist

ą

hiszpa

ń

skim był Juan de Mariano (XVI w.). Pozostaj

ą

c

jeszcze cz

ęś

ciowo w kr

ę

gu pogl

ą

dów

ś

redniowiecznych wskazywał jednak na potrzeb

ę

bogacenia si

ę

społecze

ń

stwa. Nast

ę

pnie Gerónimo de Uztáriz

(

1670-1732) i Bernardo de Ulloa (1682-1740),

z których ten drugi uwa

ż

any jest za najwybitniejszego merkantylist

ę

hiszpa

ń

skiego, przyczyn

niedorozwoju gospodarczego kraju poszukiwali w ujemnym bilansie handlowym. W tej sytuacji Uztáriz

proponował typowo merkantylistyczne rozwi

ą

zanie, jakim jest wprowadzenie ceł protekcyjnych,

a Ulloa postulował wspomaganie przez pa

ń

stwo rozwoju rodzimego przemysłu, poprzez tworzenie

rezerw surowcowych i sprowadzanie zagranicznych rzemie

ś

lników.

Merkantylizm rozwin

ą

ł si

ę

tak

ż

e w Rosji, Niderlandach i Polsce. W zacofanej Rosji główne

postulaty sprowadzały si

ę

do rozwoju rodzimego przemysłu poprzez organizacj

ę

pa

ń

stwowych

2

E.Lipi

ń

ski, Historia powszechnej my

ś

li ekonomicznej do roku 1870. Warszawa, PWE 1968, s. 125.

dr in

ż

. Zbigniew Jakubczyk

4

Historia my

ś

li ekonomicznej

manufaktur, autarkii i likwidacji przywilejów dla kupców zagranicznych. Merkantylizm niderlandzki

koncentrował si

ę

na wspieraniu handlu morskiego kraju, a tym samym odrzucał idee protekcjonizmu

celnego.

Merkantylizm polski reprezentowany był przez konserwatywnego Stanisława Orzechowskiego

(1513-1566), Anzelma Gostomskiego (1508 – 1588) i jezuit

ę

Marcina

Ś

migleckiego (1564 - 1618).

Prace tych autorów reprezentowały niski poziom teoretyczny i znacznie odbiegały poziomem od

wcze

ś

niejszych dzieł Andrzeja Frycza – Modrzewskiego.

Pytania kontrolne:

1. Scharakteryzuj pogl

ą

dy merkantylistów włoskich.

2. Omów pogl

ą

dy merkantylistów francuskich.

3. Jak brzmiały podstawowe postulaty kameralistyki?

4. Szkoła z Salamanki i merkantylizm hiszpa

ń

ski.

Problem do dyskusji:

1. W jaki sposób sytuacja gospodarcza kraju wpływała na pogl

ą

dy rodzimych merkantylistów?