Epoka brązu

Uwagi wstępne dot. chronologii i terminologii:

 periodyzacja 3 stref kulturowych świata egejskiego z podziałem trójdzielnym na okres

wczesny, średni i późny:

 Kreta
 Grecja lądowa
 Cyklady

 terminologię mamy konwencjonalną w sumie:

 kultura kreteńska (minojska) – za Evansem nazwa od mitycznego Minosa;

kultura II tys.

 kultura mykeńska – powstała na lądzie stałym od XVI w., bo Mykeny były I

terenem wykopalisk i efektownych odkryć i jednym z n. ważniejszych ośrodków
wtedy (termin chybiony, bo sugeruje istnienie tylko państwa Myken)

 Achajowie – u Homera to all greccy uczestnicy wyprawy trojańskiej

Sprawy dyskusyjne – problem chronologii epoki brązu:

 datowanie w odniesieniu do kontekstu arch. – chronologię kultur w basenie M. Egejskiego

ustalamy na podst. :

 następstw okresów odzn. się jednolitą ceramiką lub ew. jednakowym typem

architektury (chronologia względna)

o

nie da się ustalić ile trwał jeden styl w ceramice i ile trwało przejście od
zmiany do zmiany

 przedmiotów importowanych z Egptu, bo są dość dobre datowane (chr.

bezwzględna)

o

duży jest margines błędu, bo przedmiot może być długo w obiegu zanim
trafi do ziemi

 w sumie all jest hipotetyczne i trzeba dodawać „około”

Sprawy dyskusyjne – problem migracji:

 obszary Grecji lądowej i wsyp M. Egejskiego w epoce kamienia i brązu były zasiedlane

kolejnymi grupami osadniczymi o różnym stopniu nasilenia i różnej liczebności, a ludność
grecka formowała się powoli

 czy każda zmiana w kulturze to wynik przybycia nowego ludu:

 czasem przynosiły nowe ludy jakieś innowacje kult., ale mogą też one się rodzić

w wyniku ewolucji, bez n. mniejszych migracji (widać w rozwoju np.
zdobnictwa)

 czy każda zmiana osadnictwa musi zostawiać ślady po sobie:

 niekoniecznie, np. zniszczenie miasta może być wynikiem napadu nowego ludu,

ale też skutkiem pożaru/katastrofy, etc. i dopiero jak mamy zniszczenia w tym
samy czasie i na dużym obszarze można zakładać, że to wynik inwazji

 obok krótkotrwałych przemieszczeń ludów, co niszczyły, zabijały tubylców, etc.

mamy też wędrówki dość powolne, co infiltrowały i niekoniecznie znaczyły
drogę ruinami

 nie zawsze da się zidentyfikować te migracje, co burzą ustalony porządek rzeczy

(np. najazd Hunów, arch. dowodów brak, ale wiemy, że był

Wczesna epoka brązu:

 początki epoki:

 ślady posługiwania się metalowymi przedmiotami mamy sporadycznie już z

neolitu w Grecji, ale upowszechnienie dopiero ok. 3000 czy nawet nieco później

 innowacja raczej nie jst dziełem lokalnych społ, bo brak śladów eksperymentów;

raczej z zew. to mieli, niemal na pewno z Azji Mn., ale nie wiadomo czy były
większe migracje wtedy, może niewielkie grupy penetrowały na zachód powoli

 użycie metali:

 długi czas ograniczone – robili gł. broń, ozdoby, naczynia, rzadko naczynia jak

dłuto, piła, szydło, okucia do narzędzi drewnianych

 metal cenny i trudny do zdobycia, więc nie konkurował specjalnie z kamieniem,

rogiem i kością wtedy

 dość szybko za to udoskonalili technikę wytopu i obróbki – robią stopy miedzi z

cyną i miedzi z arsenem, umieją nadawać przedmiotom kształty i zdobienia nowe
(cześć pewnie z kult. mezop. jest)

 skutki rosnącej ilości przedmiotów metalowych: aktywizacja społ., bo robili nadwyżki na

wymianę, etc.

 charakterystyka okresu:

 zwiększona dział. koloniz. (gł. wysp M. Eg. i Joń., Lakonia, Mesenia i Arkadia)
 intensyfikacja osadnictwa na terenach już zaludnionych – przesuwanie

miejscowej ludności bliżej morza i powstawanie zwartych osad z kompleksem
obwarowań

o

np. Troja z potężnymi murami powstała ok. 2900r.

 mniejsza izolacja ośrodków, zaczynają one wzajemną wymianę

Średnia epoka brązu:

 jest to przełom III i II tys. i to epoka wyczuwalnych zmian (poza tym, że pojawiają się

Hetyci w Azji Mn.) i od ok. 2100r. arch. rejestruje:

 serie zniszczeń skupisk ludzkich
 zmn. się ilość przedmiotów metalowych, metal rzadszy i cenniejszy staje się, nie

stać ludzi na wkł. takich rzeczy do grobów

 osady mają mniejszą powierzchnię, ubogie domki są ściśnięte
 powszechne są groby skrzynkowe indywidualne, grzebie się też pod podłogą

domów

 przyp. się, że te zmiany o zniszczeń, etc. to skutek przybycia ludów indoeurop. nad M.

Egejskie, bo od języka przybyszów ukształt. się potem greka, a oni się zmieszali z
tubylcami

 od 1900r. mamy nową fazę kult. charakteryzuje ją ceramika minijska:

 nazwa od mitycznego ludu zamieszkującego wg tradycji beockie miasto

Orchomenos, gdzie znaleziono I naczynia tego typu

 robiona na kole, szary kolor, wielka precyzja wykonania i wysoki poziom art.,

powierzchnia w dotyku jakby była lekko namydlona

 występuje i w Grecji i na zach. terenach Azji Mn. (m.in. w Troi), ale są różnice

tutaj

 są ślady eksperymentów, więc nie zw. z najeźdźcami, ale ma miejscową genezę

Sprawy dyskusyjne – przybycie Greków:

 wiemy, że nowa ludność mówiąca j. indoeurop. napłynęła u kresu III tys. bądź w toku II

tys., ale nie wiadomo, ani kiedy dokładnie, ani czy to 1 fala migracji, czy 2 czy 3 (był
pogląd, że 3 fale wg 3 dialektów – jońska, achajska i dorycka, ale dialekty nie musiały być
z zew.)

 kształtowanie się Greków dokonało się w Grecji, a rozmaite grupy ludności wnoszą do

przyszłej całości własne elementy w zakresie kult. materialnej, religii i języka

 nie wiadomo, którędy przybyli, przyp. przez Bałkany i pn Grecję, ale nie ma dowodów

arch., śladów zmian w kult. materialnej na terenach na pd

Źródła do dziejów Grecji II tys. – wiarygodność tradycji mitycznej:

 przede wszystkim to źr. arch.
 dopiero od XIV w. mamy źr. pisane – tabliczki z pismem linearnym B
 mamy pewne info językowe – nazwy geogr., rozmieszczenie i stosunki między dialektami

gr.

 bierze się też pod uwagę mity, bo Grecy uważali je za prawdziwe historie

 wielu uczonych staroż. starało się uporządkować mity wg pokoleń i przypisać tak

bohaterów

 w VI w. mamy utwór poetycki (oparty na „Katalogu Kobiet” Hezjoda – liście

bohaterek mitów) gdzie była próba układania pokoleń z mitów i datować wg ich
genealogii (tj. średnia lat życia pokolenia razy liczba generacji dzielących dany
pkt w historii od mitycznego wydarzenia)

o

granicą świata bohaterów był powrót Heraklidów na Peloponez na czele
Dorów, co ustalono na nasz okres upadku kult. myk.

o

potem był okres ciemny, ubogi w wydarzenia, niemi tyczny, sięgający
IX w.

 związek mitów ze światem mykeńskim jest, bo:

o

mamy znajdowane przedmioty poświadczone w mitach

o

dobrze poświadczona geografia w świecie herosów

 rola mitów:

o

powstawały wiele wieków po epoce, do której się odnosiły, a autorzy
mieli swobodę operowania, mogli kombinować, tworzyć nowe
warianty, przekształcać, no i był wpływ bieżących wydarzeń

o

mity były gł. dla rodzin aryst., co wywodziły swą genealogię od bogów i
herosów, więc prosili poetów, a ci często tworzyli nowe wątki, przekszt.
stare, etc.

o

też sojusze i wojny między państwami jak były, to szukali uzasadnienia
w mitach, lub dorabiali takowe (np. jak ktoś kiedyś pomógł komuś, to
nawet wiele wieków potem, potomkowie są zobowiązani do rewanżu)

 z mitami trzeba b. b. ostrożnie i krytycznie!

Kreta

O Krecie:

 na przełomie III i II tys. są doniosłe przemiany na Krecie, powstaje i rozwija się tam

oryginalna kultura

 nie wiadomo czemu Kreta tak wyprzedziła w rozwoju inne krainy, przyp. bo była daleko

na pd i łatwo przenikały tu wsch. wpływy (egipskie, mezop.) za pośr. Syrii, ale kontakty
ze wsch. nie były wtedy zbyt intensywne pod koniec III tys., więc nie

 kultura kret. oryginalna, choć wiele zapożyczyła z kult. wsch.

Charakterystyka środowiska:

 znaczna część to góry z niegdyś zamieszkiwanymi jaskiniami, gdzie potem były

sanktuaria, a w czasie niepokojów szukano tam schronienia

 dziś 70% ziem jest jałowa, w staroż. było lepiej, bo mieli kompleksy leśne
 niewiele dobrych ziem pod uprawę zbóż, ale były gaje oliwne (oliwa – typowy produkt

eksportu kret.), uprawa winorośli i figowców

 leży w ważnym miejscu dla żeglarzy z Syrii, z pd Azji Mn. na zach. i z M. Eg. na pd

Kreta w mitach greckich:

 Minos – syn Zeusa i Europy
 I wersja: władający sprawiedliwie wyspą z łaski boskiego ojca, od którego dostał tablice

z prawami, po śmierci miał być w Hadesie jednym z sędziów umarłych

 II wersja: władca gwałtowny i bezwzględny; jak jego żona Pazyfae (córka Heliosa) rodzi

potwora z głową byka (Minotaura), król każe wybudować labirynt dla niego, gmach o
powikłanym planie, z którego nie można będzie wyjść i buduje to Dedal

 miał wyprawę na Attykę w odwet za zabicie syna i wskutek niej, Ateńczycy musieli

dostarczać co roku 7 młodziaków i 7 lasek dla Minotaura na pożarcie

 z tego haraczu uwolnił ich Tezeusz, co wziął nić Ariadny i znalazł drogę powrotną z

labiryntu

 Minos miał zak. życie na Sycylii, podczas wyprawy, co miała schwytać ukrywającego się

po ucieczce Dedala

 a Ariadna odpłynęła potajemnie z Tezeuszem, ale została na Naksos na rozkaz boga

Dionizosa i została jego towarzyszką

Neolit na Krecie – początki epoki brązu:

 neolit:

 są wtedy n. starsze ślady osadnictwa z udomowionymi zwierzętami i mamy fazę

ceramiczną

 neolit trwał tu do ok. 3000; to czasy nieprzerwanego pokoju i rozwoju

 okres brązu:

 niepewne kto to zaczął, tu kulturę
 mamy intensywny rozwój metalurgii na pocz. III tys.
 powstają spore osady o specyf. ukł. wew. (jedno wielkie domostwo złoż. z

posklejanych pomieszczeń) i nekropolie zbiorowe, czyli raczej silne więzi
wewnątrz małych społ.

 mieli nadwyżki, by robić budynki

 intensyfikacja stosunków ze światem zew.
 rozwój rzemiosła, wydzielanie się specjalistów i różnicowanie ekon. społ.
 raczej nadal rozwój pokojowy, ale nie, że nie było wojen, tylko nie było

zniszczeń ogromnych bardziej, bo mało prawdop. by pokojowo sobie żyli cały
czas

 są ślady zniszczeń od trzęsień ziemi

Początki pałaców i dalszy ich rozwój:

 zmiany mamy w sumie tak od ok. 2000 do 1700
 powstają wielkie kompleksy budynków, które nazywamy pałacami;

 obecnie znamy 3 takie zespoły: Knossos, Fajstos i Malia
 pałac wznosił się wśród miejskiej zabudowy, w sąsiedztwie budynki elity
 nie był obwarowany, ale miasto co go otaczało miało mury, albo zwartą linię

zabudowy, bez okien i drzwi w dolnej partii zabudowy

 większość pałacu zajęta warsztatami rzemieślniczymi i ogromnymi magazynami,

gdzie w ceramicznych zasobnikach umieszczano różne rzeczy (wino, oliwę,
zboże, produkty rolne, etc.)

 są obszerne dziedzińce, wokół nich pomieszczenia o różnych funkc. i

rozmiarach

 sale reprezentacyjne lub apartamenty wł. były raczej na piętrze, gdzie wiodły

klatki schodowe

 na ścianach barwne freski – nie ma obrazów bitewnych egzaltujących potęgę

władcy, nie ma scen mitolog., bóstw czy demonów; są wizje nierealnych,
baśniowych ogrodów, smukli młodzianie i laski w fajnych strojach w procesjach
lub tłumie barwnym

 przyp. sam pomysł pałacu mógł zrodzić się pod wpływem wsch. cyw. Syrii i Mezop., ale

pałace tutaj się różnią, bo:

 nie ma murów zewn.
 inna funk. dziedzińców

 przyczyny powstania pałaców zw. z przemianami ekon.-społ., bo były nadwyżki, rozwój

rzemiosła, rozwarstwienie ludności i dało warunki do wykszt. się ośrodka władzy polit.

 odkryto też poza pałacami wiele mniejszych pałacyków czy willi rozsianych po terenach

miejskich i pewną liczbę zwarcie zabudowanych domostw

 w Gurnia mamy osadę o charakt. miejskim

 ok. 1700r. zostaje zniszczony pałac w Knossos, m. w. z tego czasu są też ślady pożaru w

Fajstos –albo skutki trzęsienia ziemi, albo inwazji

 jak inwazja to uczeni zakł., że to lud Luwiów – lud indoeurop., spokrewniony z

Hetytami, żyjący w Azji Mn. na terenach późn. Licji, ale brak dowodów

 pałace szybko odbudowano i na okres XVII-XV mamy rozkwit kult. kret.
 ok. 1500r. mamy potężny wybuch wulkanu na Therze

 wskutek tego wyspa zapadła się do środka i utworzyła się kaldera (podwodny

krater) i rozpad Tery na części; odkryto potem zniszczoną osadę z freskami pod
popiołami, etc.

 a że był wiatr wtedy to te chmury gazów i pyłów opadły na Kretę i było

zniszczenie upraw i zatrucie środow., do tego wysoka fala tsunami zalała niżej
położone osady

 jakieś 50 lat potem, Kreta przeżyła inwazję z Grecji lądowej, a najeźdźcy co ją opanowali,

osiedlili się tu na stałe wyłącznie w Knossos i stąd rządzili resztą wyspy; dowody:

 mamy tabliczki z pismem lin. B z tekstami greckimi, i groby typowo myk. w

pobliżu

 zmiany w sztuce pałacowej: pojawia się tematyka militarna, sztywnienie from,

dążenie do hierarchizacji

 zniszczeniu ulegają ośrodki w: Kato Zakro, Mochlos, Psirze

 ok. 1380r. pałac w Knossos znów uległ zniszczeniu, ale tym razem już go nie

odbudowano; przyp. się, że była rewolta miejscowych lub kolejna inwazja z Grecji
lądowej, ale nic nie wiadomo

Systemy pisma na Krecie:

 w okr. średniominojskim (2200-2000) używano na Krecie odrębnego pisma hieroglif. –

zapewne twór miejscowych pod wpł. bodźców z Mezopotamii za pośr. Syrii; pismo dość
długo w użyciu, znane gł. z pieczęci

 na pocz. II tys. mamy pismo linearne A (linearne, bo liniowano niektóre tabliczki przed

pisaniem), dotąd nie odszyfrowane

 to inny język niż z linearnego B; przyp. pismo sylabiczne; było też na Cyprze
 pisano gł. na materiale gładkim jak liście palmowe czy papirus, no i gliniane

tabliczki

 poza tabliczkami mamy je jeszcze jako napisy na naczyniach lub tzw. stołach

ofiarnych, są inskrypcje na murach

 zastosowanie:

o w innych cyw. do prow. archiwów pałac. i świątynnych
o mamy unikalny zabytek: ceramiczny dysk z Fajstos z dwustronnym

napisem biegnącym spiralnie

Struktura społ. i system władzy:

 mało wiemy, bo A nie odczytane, a na freskach nie ma scen z życia publ., etc.
 w pałacach rezydował i rządził monarcha
 jakie stosunki 4 gł. pałaców – nie wiadomo, ale jak nie było murów to raczej mieli

porozumienie, przyp. wł. Knossos jako n. potężniejszy narzucił swe panowanie

 typ pałacu zakłada działalność urzędników wyższych i niższych co w imieniu króla

rządzili i raczej rozw. księgowość (bo mamy te tabliczki z A)

 pałacowa elita mogła mieć własne majątki ziem. lub rezydencje tam, gdzie odkryli te wille

i pałacyki, ale ich status mógł też zależeć od wł., poprzydzielali jej ziemię w okresowe
posiadanie czy też produkty rolne i wytwory rzemieśln. jako wynagrodzenie za spełniane
funkc.

 rzemiosło przyp. ściśle uzależnione od pałacu i na jego potrzeby gł. była produkcja; pałac

był więc i dystrybutorem dóbr i dostarczycielem surowców

 wg ikonografii widać, że kobiety czynnie uczesz. w życiu pałacowym, brały udział w

urocz. publ. pełniąc różne czynności sakralne

 niektórzy sądzą, że są to pozostałości po matriarchacie i że:

o

I miejsce miała królowa, nie król, czyli Ariadna, nie Minos

o

że mamy tekst praw z Gortyny na Krecie z poł. V w. i tam jest super
pozycja kobiet i pozostał. rodziny matrylinearnej (dziedziczenie w linii
żeńskiej)

o

i pogląd taki o istnieniu epoki dominacji kobiet stworzył J. J. Bachofen

 w sumie na pewno wiadomo, że chętnie ukazywano laski i tyle

 mamy przyp. niewolnictwo pałacowe, poświadczone w piśmie B, ale nie na wielką skalę

Stosunki Krety ze światem zew.:

 stosunki z Cykladami: mamy cerę cykladzką na Krecie i kreteńską na wyspach
 żeglarze minojscy byli w osadzie Filakopi na Melos, przyp. była to faktoria handlowa
 z Cypru sprowadzano miedź
 mamy też cerę kret. na wybrz. Azji Mn i na Rodos, mamy kret. osadników w Ugarit i

Byblos

 stosunki z Egiptem:

 dowody:

o

mamy cerę minojską w różnych pkt doliny Nilu i egipskie przedmioty
(posążki, skarabeusze, naczynia kamienne) na wyspie; nie
systematyczna wymiana, tylko gdzie niegdzie obfita

o

przedst. na freskach w kilku tebańskich grobowcach z XV w; są tam
ukazani jako przynoszący dary faraonom (posłów tych nazywa się
ludźmi Keftiu)

 droga morska z Krety do Egiptu: ok. 560 km, 4 doby, jeszcze inna droga była na

pd i koło Cyrenajki

 z Krety przywożono do Egiptu: malowaną cerę, zdobione naczynia metalowe,

oliwę, może drewno i tekstylia

 z Egiptu sprowadzano: kość słoniową, papirus, złoto, kamienie półszlachetne,

inne przedmioty luksusowe

 handel raczej organizowali ludzie pałacu na Krecie, bo władca miał środki na wymianę i

by budować statki, oni skupiali elitę

 ale oprócz handlu były też wymiany darów między władcami, też z wojny i piractwa

brano przedmioty

Sprawy dyskusyjne: Thalassokracja kreteńska:

 pytania:

 w jakim stopniu i formach polityka wł. była determinowana przez interesy

handlowe

 czy razem z król. statkami szło polit. uzależnienie innych i o jakim charakterze

 thalassokracja (gr. thalassa – morze + kratein – panować) – panowanie nad morze;

uważa się, że Kreta je miała, dowody:

 Herodot gada o tym, jak pisze o dziejach Polikratesa, tyrana na Samos (537-522)
 Tukidydes we wstępie do historii w. pelop. pisze
 powoływano się na mit o wyprawie Minosa na Attykę ( w wyniku której

Ateńczycy musieli wysyłać ludzi na pożarcie dla Minotaura) i że to świadczy
niby o podległości polit. Attyki

 na wybrzeżach wsch. Grecji są nazwy miejscowe Minoa, że to niby ślady kolonii

kret.

 silne wpływy niby kult. min. w Grecji lądowej i liczne znaleziska importów

 wcale nie jest pewne, czy Kreta miała tą thalassokrację, w sumie tylko świadectwa H. i T.

są nawet ok., bo na archeo się nie oprzemy tutaj, bo to o niczym nie świadczy; a nie jest
pewne, bo:

 zakłada rozległy handel, czyli ekonomikę nastawioną na eksport, a widzimy w I

poł. II tys., że dominuje rolnictwo i są nadwyżki, ale nie na tyle, by eksportować
masakrycznie, no i rynki odbiorców też nie zbyt pojemne

 i raczej nie było w I poł. II tys. okrętów wojennych o innych celach, niż do

transportu towarów i podróży; więc raczej ni było floty strzegącej pokoju na
morzu

 a świadectwa H. i T. oparte są na tym, że w ich czasach Ateny sobie już

kombinowały z morzem, więc przez pryzmat swych czasów patrzyli

 wiemy w sumie, że Kreta zakładała faktorie i osadzała się w różnych pkt wybrzeży, bo to

było istotne dla handlu z tubylcami i raczej za ich zgodą

Wierzenia i kult:

 źródła gł. mamy arch. i ikonograf. (freski, wizerunki na pieczęciach, sygnetach,

naczyniach), ale problemowe to jest, gł. na analogiach z Bl. Wschodem

 w wierzeniach kreteńskich dominuje żeński element boski:

 bogini rządząca niebem i ziemią, deszczami i wichurami, to źr. wł. król., pełni

rolę opiekunki pałacu

 te bogini płodności, opiekunka stad, dawczyni plonów, bogini dzikiej przyrody,

pani zwierząt, które jej towarzyszą

 bogini opleciona wężami opiekuje się domostwem, zapewnia pomyślność jego

mieszkańcom

 wiele z tego to nawiązanie do neolit. bogini-Matki, też mamy wpływy SBW:

o Britomartis i Diktynna (boginie zbliż. do Artemidy), Ariadna (bogini

umierającej i odradzającej się przyrody), Ejlejthyi (opiekunka kobiet w
porodach)

 jest też postać boga, zrodzonego przez boginię, umierającego w wieku

młodzieńczym i potem zmartwychwstającego; gł. jest to bóstwo wegetacji,
umiera i doradza się zgodnie z cyklem przyrody

 był mit, że Zeus wychował się w jaskini kret. góry Ida, a potem zmarł i

pochowano go na Krecie

 miejsca kultu:

 rozkwit kultu w jaskiniach przypada na lata 1600-1450 pne:

o w wielu jaskiniach znaleziono ślady uprawiania kultu – przedmioty

składane w ofierze bóstwu (m.in. topory, szpile, noże, ostrza strzał,
naczynia)

 początkowo w świętych okręgach na szczytach gór mamy kult

o

przekonanie o bliższy kontakt z bóstwem rządzącym powietrzem,
niebem, deszczem

o

święty teren ogradzano murem oddzielającym przestrzeń sakralną od
pozostałej, wznoszono ołtarze, niekiedy budowano kapliczki

o

przybywano tu składać ofiary i wota, często figurki zwierząt
hodowanych (oddając je w opiekę bóstwu tak) lub gliniane części
ludzkiego ciała (prośba o uzdrowienie)

o

sanktuaria na szczycie zanikają w XV w.

 n. bardziej pospolite były miejsca dostępne dla all, poza osadami, wokół

czczonego św. drzewa, słupa czy kamienia, nad brzegiem morza czy strumienia

o

św. teren oddzielano murem, budowano kapliczki

o w osadach wznoszono czasem niewielkie osobne pomieszczenia dla

celów sakralnych, tak samo w pałacach wydzielono sale dla kultu; tam
wokół ścian była ława, na niej stawiano posążki bóstw, ofiary i wota,
symbole bóstw w postaci rogów sakralnych i podwójnych siekier

 są też wizerunki kultowe z Krety – jako słypy wolnostojące, belki, kamienie, posągi
 bóstwom składano ofiary, gł.: płody rolne, kwiaty, cenne przedmioty, rzadko zwierzaki
 wierzono w fiz. objawienie się bóstwa, temu służyło dęcie w trąby, taniec
 robiono procesje jak były ważne uroczystości, gdzie uczestniczyli władcy, laski i faceci
 kultem zajmowali się kapłani i kapłanki
 zmarłych grzebano w dużych grobach kopułowych, pochówki często zbiorowe – tak aż do

II tys. włącznie, choć już odtąd mamy pochówki mniejsze lub pojedyncze, no i są też w
jaskiniach

 jest zróżnicowane wyposażenie grobowe
 silna wiara w indywidualne przetrwanie po śmierci – zmarły udawał się na

Wyspy Błogosławionych, położone daleko za morzem, i tam spędzał szczęśliwy
żywot

Sprawy dyskusyjne: sakralny charakter monarchii na Krecie:

 A. Evans widział w słowie Minos tytuł władcy, a nie imię własne i uważał, że była na

Krecie monarchia sakralna:

 że król rezydujący w pałacu był kapłanem ośrodków relig., reprezent. bóstwo na

ziemi, nosił jego szaty, a często i imię, zasiadał na jego tronie i w jego imieniu
dzierżył wł.

 a w Knossos w budynkach żyły kapłanki, co miały wywoływać objawienia się

bogini

 czyli nie ma rozróżnienia między pałacem a świątynią, a jeszcze w Sali Tronowej

są symboliczne akcje:

o

oparcie tronu w kszt. góry podkreśla obecność boskiego zastępcy

o

2 fantastyczne stwory niby Gryfy po obu stronach tronu niby coś znaczą

o

pojemnik z wodą w Sali obok miał służyć rytualnej ablucji

 ale się gada, że jak był matriarchat to nie mogło być monarchii sakralnej, na tronie

zasiadała Ariadna, a nie Minos; ale brak jest wyst. ilości źr. ukazujących władcę w
różnych akcjach

 a symbolika może oznaczać o boskiej opiece, ale niekoniecznie o boskiej obecności

kapłana; więc ogólnie nie wiadomo jaki charakter miała monarchia

Język grecki:

 greka form. się w II tys. wskutek ewolucji j. z rodziny indoeurop., który przynieśli z sobą

najeźdźcy pod koniec III tys. (przyp. dotarła do Grecji tuż przed 2000r. p.n.e.,
potwierdzenie arch. nowej kult., którą stworzyli przyp. przodkowie myk. Greków)

 język podbitej ludności był nieindoeurop. i został wyparty, ale mamy pewne

słowa w greckim stąd , powstałe w III tys. a zachowane do czasów hist. – np.
niektóre terminy ozn. instytucje, przedmioty użytku codz., rośliny, określenie
„morza” i liczne toponimy

 niewiadomo jak wpłynęła greka na ten starszy, ale j. tabliczek z myk. pismem

linearnym B to już greka

 poświadczenia greki:

 po raz I na tabliczkach glin. z pismem sylabicznym (linearnym B) z pocz. XIV i

z końca XIII w., teksty ubogie i jednorodne (mieszczą się w grupie wsch.
dialektów)

 od VIII w. mamy już różnorodne teksty, pisane pismem alfabetycznym (m.in.

inskrypcje, a od IV w. też papirusy) i mamy albo kopie albo oryginały

 pierwsze dialekty:

 teksty z II poł. II tys. – d. achajski
 teksty I tys. – dialekty zach. i pn-zach, dialekty doryckie oraz dialekty wschodnie

(d. attycko-jońskie, eolskie, arkado-cypryjskie)

Dialekty jońskie:

 wynik ewolucji ze wspólnego pnia językowego
 na Eubei i innych wyspach M. Egejskiego, z wyj. pd, doryckich i eolskiej Lesbos
 w śr. cz. wybrz. zach. Azji Mn.
 w Attyce, środk. Cykladach

Rozmieszczenie dialektów greckich:

 dialekty pn-zach:

 w Akarnanii, Lokrydzie, Fokidzie, Dorydzie i w Elidzie

 dialekty doryckie:

 na Peloponezie (tj. gdzie kiedyś było centrum św. myk: Sparta, Argos, etc.) z

wyj. Elidy i Arkadii

 w Megarze
 na Krecie
 na pd cz. zach. wybrz. Anatolii
 na wyspach pd M. Egejskiego (gł. Melos, Thera, Kos, Rodos)
 w miastach zał. przez miasta doryckie w czasie Wlk. Kol.

 dialekt attycki:

 jest tylko 1, mówiono nim w Attyce
 podobne do niego są dialekty jońskie
 silnie oddziaływał na sposób mówienia i pisania ludzi wykszt. Grecji, bo Ateny

były w V-IV w. wzorem dla innych

 dialekty eolskie:

 w Tesalii, Beocji
 na Lesbos

 na pn-zach wybrz. Azji Mn.

 dialekt arkadyjsko-cypryjski (greka arch.):

 tylko w górzystej Arkadii i na Cyprze
 n. b. zbliżony do greki Myk.

Koncepcja Johna Chadwicka dot. powstania dialektów z I tys.:

 wg niej od XII w., po rozpadzie cywilizacji, której zawdzięczamy teksty achajskie,

dialekty doryckie się rozprz. na część obszarów Peloponezu i centralnej Grecji, gdzie
poprzedno dialekty typu achajskiego

 te ostatnie, jak nie zanikły zupełnie, to przekszt. się pod wpł. tych doryckich w nowe

dialekty, a z tych wywodzą się d. attycki i dialekty jońskie I tys.

 w XI-IX w. były wielkie przemieszczenia ludności i dialekty jońskie i doryckie rozprz. się

na wyspy i wybrz. Azji Mn.

Napisy w piśmie alfabetycznym:

 pojawiają się od II poł. VIII w. qż do ostatniej ćwierci IV w.
 teksty nieliterackie – pisane zawsze w lokalnym dialekcie danego miasta
 teksty literackie – w j. poetyckim, nikt nigdy nigdzie się nim nie posługiwał w życiu

codziennym, to wytwór tradycji ustnej poezji epickiej

 podst. tego języka są dialekty jońskie używane w życiu codz.
 I dzieła takie to „Iliada” i „Odyseja” i poematy Hezjoda, all w j. homerowym, bo

to j. epiki

 a j. prozy lit. był bliższ dialektom życia codz.

o

I utwory prozą są z VI w. w dialekcie jońskim, dopiero potem mamy
Tukidydesa w V w. i dialekt attycki

o attycyzm –tendencja do naśladowania prozy attyckiej końca V i IV w.,

pod koniec I w. była

 od końca IV w. do końca staroż. mamy w adm., życiu codz. i polityce język

naddialektalny grecki

 kome – język wspólny, pospolity

Grecja lądowa i wyspy

Początki kultury mykeńskiej:

 na początku II tys. mamy stagnację, ale w końcu XVI w. w całej Grecji kontynentalnej są

radykalne przemiany w all dziedzinach życia i powstaje kultura mykeńska

 mamy 2 zespoły grobów w Mykenach od Schliemanna, bardzo bogato wyposażone,

wysoki poziom wykonania przedmiotów i subtelność zdobienia („książęta z grobów
szybowych”)

 nie ma śladów osadnictwa z Myken, wiemy, że byli bogaci i że rydwany konne były

ważne, bo motyw wozu jest w ornamentyce

 są hipotezy, ale nie ma dowodów, co do genezy tych przemian, na pewno w okresie XVI-

XII w. mamy ślady wpływów obcych i dzieła własne, szybki rozwój i harmonia

 nie wiadomo skąd mają tyle bogactwa i rozwiązania wariantowe: 1) grabież wojenna,

rabunek; 2) zapłata za służbę najemną; 3) handel dalekosiężny; nie wiadomo, ale all 3 się
uzupełniają i tak jest

 wg terminologii arch. mamy okres późno helladzki I (1580-1500) i II (1500-1450)

Ośrodki kultury mykeńskiej w Grecji właściwej:

 widać wpływy Krety w ceramice, są morskie motywy, w gliptyce, etc.
 n. ważniejszy ośrodek to Mykeny, mamy ruiny twierdzy na wzgórzu, poza murami zespół

grobów kopułowych (bo tamten od szybowych był wewnątrz murów); to jest z po 1400r.,
wcześniejszych śladów zabudowy nie ma, tylko resztki drogi do cytadeli

 dalej mamy ośrodek Tyryns – mamy warownię dużą, dobre mury z bloków (XIV/XIII w.)
 inny ośrodek polityczny – w Pylos w Mesenii; są ruiny kompleksu pałacowego z XIII w.

 stąd wiele tabliczek z PL B
 wg mitów Pylos miało założone być przez Neleusa, co z Beocji przybył; jego syn

Nestor był bohaterem z wojny trojańskiej i opis tego pałacu w Odysei, więc
archeo nazwali to Pałacem Nestora

 w Sparcie mamy ślady istnienia ośrodka władzy, osadnictwa
 w Beocji są 2 ważne zespoły:

 jeden w Gla (resztki ogromnej twierdzy, bronionej murami i wodami jeziora)
 drugi w Tebach, ale resztki pod zabudową obecną; wg legendy Teby założył

Kadmos, co z Fenicji przybył (stąd wg archeo – tzw. pałac Kadmosa w Tebach),
a zniszczone miały być wskutek wyprawy 7 wodzów zorganizowanej przez
jednego z synów Edypa

 Akropol w Atenach – teren osadnictwa w all II tys., była twierdza tu w XIV/XIII w.; gł.

Ateny związane z Tezeuszem

 ale w Grecji mykeńskiej nie mamy miast, wokół pałacu były domostwa służby,

osadnictwo jest rozproszone

 no i w XV w. Kreta pada ofiarą napaści achajskiej, najeźdźcy osadzają się w Knossos i

Kreta staje się mykeńska

Pismo linearne B i język tabliczek:

 świat mykeński przyjął pismo z Krety i dopasował go sobie; nie wiadomo gdzie

utworzono to B, czy na Krecie czy na Peloponezie, ani nie wiemy kiedy (n. starsze z ok.
1380), ono odczytane, w 1953 przez M. Ventrisa i J. Chadwicka, narodziła się też
epigrafika mykeńska i tłumaczą to jak kudurru :)

 LB przeznaczone do pisania na materiale gładkim, tabliczki gliniane używane do

podręcznych notatek i tekstów przygotowawczych, a nie do trwałego przechowywania,
wypaliły się przypadkiem, jak był pożar i stąd mamy z Knossos i z Pylos tabliczki
głównie

 te tabliczki są z biur pałacowych, jakieś wykazy i listy, dość krótkie; teksty w sumie

jednolite dość językowo – albo skrybowie pisali określonymi formami tylko, albo zrobili
sobie nad-dialekt i używali w all państwach myk.

Obraz społeczeństwa w tabliczkach z pismem linearnym B:

 odtwarzamy go gł. na podst. danych z tabliczek i innych źródeł archeo, ale kijowo, bo

ograniczona ilość jest, i gł. z pałaców

 wg wyposażenia grobów widać różnice majątkowe, twierdze i pałce mówią o zdolności

mobilizowania do pracy wielkiej liczby ludzi

 podst.. życia gosp. i społ. jest rola władcy i jego urzędników – grupa zwana „pałacem”,

bo:

 w pałacu były magazyny, gdzie składano produkty rolne i rzemieślnicze, były

warsztaty rzemieślnicze co robiły na potrzeby ludzi i na wymianę, też
dalekosiężną

 pałac organizował produkcję, handel ze światem zew., dystrybutorem dóbr, tu

pracowali pisarze, co robili spisy ziemi, ludzi, wytworów rolnych, transakcje, etc.

 ta ekonomika pałacowa zanika po 1200r. wskutek zaburzeń

 większość ludzi żyła w społ. wiejskich, dość zamkniętych; mieli powinności wobec

pałacu określone obyczajem i zaleceniem król. urzędników, ale w życiu jego nie uczesz.;
jak zniszczyli ten system była ulga dla ludu na jakiś czas

 wanaks – tak się określa władcę, w znaczeniu władca/pan (bogów, czy ludzi), ma rozległa

władzę w roli pałacu też, organizuje też kult (ale NIE król-kapłan!)

 późniejsze basileus – ktoś stojący na grupie ludzi, ale na niższym stanowisku )np. basileus

kowali)

 lawagetas – dostojnik, „ten, co prowadzi laoi” – lud uzbrojony, czyli wojowników; nie

wiadomo czy to dosłownie wódz armii

 państwo podległe wanaksowi z Pylos podzielone było na 2 prowincje i 16 mniejszych

okręgów, a każdy z nich podlegał urzędnikowi z tytułem koreter (zastępca jego –
prokoreter)

 damos/demos – lud, zbiorowość obywateli, też obszar przez nich zamieszkały; to

kolektywny właściciel pewnego rodzaju ziemi, którą otrzymuje od ludu; też jest damokoro
– wysoki urzędnik mianowany przez władcę

 są różne typy ziemi, o różnym statusie, podległe pałacowi; urzędnicy piszą kto ma jaką

ziemię i jakie daniny ma dawać, a kto jest wolny od danin; all ziemia była królewska,
prywatnej raczej nie było, czasem król tylko ze swych prerogatyw rezygnował; rodzaje
ziem (kotona = ktoina):

 kotona kitimena – działka ziemi prywatnej (w sensie ogranicz.), dostają ją od

króla różni dostojnicy i ludzie dworu

 kotona kekemena – ziemia publ. w bezpośr. władaniu króla; jej część należy do

damos, skąd w dzierżawę biorą ją ludzie; różne ziemie dostają, nie ma znaczenia
co za koleś, różnica w powinnościach wzgl. pałacu jest

 duże znaczenie miała hodowla bydła (gł. Knossos, co mieli też wiele owiec), Ew. kozy

miały swą rolę

 rzemiosło się rozwijało, wysoki stopień, osiągano przez podział pracy i wąską

specjalizację; rzemieśl. skupiano wokół król. dworów; była obróbka brązu, wytwarzanie
tkanin

 kowale np. to dostawali od urz. król. surowiec i im dawali gotowe produkty,

raczej nie było swobodnych kowali poza pałacowymi; wiele ich było

 a tkactwo NIE było monopol. przez pałac, robiono dla siebie w gosp. domowych,

a pałac organizował produkcję pewnych typów

 pałac też organiz. handel ze św. zew., bo on miał tylko nadwyżki produktów rolnych i

rzemieślniczych (cera, zboże, oliwa, wino, tkaniny, etc.); no i też władca z otoczeniem
odbierali towary przywożone i zaspokajali potrzeby ludu z gosp. centrum

 handlem zajmowali się pewnie król. agenci, co brali król. statki i wieźli król. towary;

raczej swobodnych kupców nie było

 Struktura społeczna:

 wokół króla mamy grupę hequetai – „ci, co za kimś postępują”;

uprzywilejowani, król daje im spore ziemie, może też specj. szaty, no i
niewolników mają, tez rydwany od króla, co dbał o ich stan; może to wojownicy
na rydwanach, na pewno w zwykłych dowodzą

 telestai – skład tego heterogeniczny, są użytkownicy dużych działek i

rzemieślnicy (folusznik, garncarz, pasterz), mają różnej kategorii ziemię;
możliwe, że mieli świadczyć różne usługi od rzem. do wojsk. dla króla

 teorie porównujące ten system z feudalnym są głupie, bo ogromne różnice są
 raczej byli chłopi w gminach wiejskich, co robili przymusowo wiele, np. budowa

fortyfikacji, pałaców, dróg, etc.

 wiemy, że byli niewolnicy, są i laski i meni

 większość należy do pałacu, gdzie w rzemieśl. robią, ew. w służbie pałacowej

byli

 mogą należeć też do prywatnych posiadaczy
 są też ci, co nalezą do bóstw, mogli dzierżyć siemię publ.
 no i niewolnictwo tutaj inne niż później, bo podział ziemi nie ostry w

wolnych/niewolnych, kolesi określa gł. stosunek do pałacu, no i ci od bóstw

 zasady organizacji armii:

 byli ludzie, co zajmowali się wozami bojowymi władcy, np. w Pylos była flota i

wioślarze, nadzorowali sobie też wybrzeże, ale i tak paląc im spalono i tyle

 w malarstwie wiele przedst.. wojennych, ale też wiele innych

Wierzenia i kult:

 wśród bogów gr. z I tys. są: Zeus, Posejdon, Hera, Ares, Artemida, Hermes, Dionizos; też

2 boginie Posidaeja i Diwija, żeńskie opow.. Zeusa i Posejdona, z tym, że Posejdon ma
pierwszeństwo; jest też Pawajon

 ale NIE MA Demeter, Afrodyty, Apollona, a oni gł. są ze starszych
 kilka bogiń ma tytuł Potnia – Pani/Władczyni (np. Pani Atana/Atena, Pani Labiryntu,

Azji, na koniu, ze szczytów, etc.), są też boginie Pipituna (polowań), Eleutia (porodów),
Erinu, Mater Theia (Matka Boża), Wanasoi (Dwie władczynie), Wanaks, Manasa, Dipsoi

 bogom ofiarowuje się oliwę, zboże, wino, sery, miód, wełnę, ew. w Pylos owce i byki (w

Knossos nie), też kosztowne naczynia, niewolników; były kapłanki i kapłanki

 miejsca kultu: sanktuaria wiejskie, mamy ołtarze w pałacu w Pylos, n. ważniejszy

megaron z ogniskiem był w pałacu i w domu; były też osobne budynki kultowe

 zwyczaje pogrzebowe: dominowały w okresie 2000-1600 groby jamowe i skrzynkowe,

liczba ich potem się zmniejszała, ale była; aryst. budują sobie w XVI w. już groby
szybowe i bogato wyposażają to; potem się wytwarzają 2 typy bogatych pochówków
(zbiorowych nadto):

 kopułowe, gdzie wsadzano władców
 komorowe, dla elity

Stosunki ze światem zewnętrznym. Osadnictwo mykeńskie poza Grecją:

 od XV w. mamy dowody kontaktów; był okres pokojowego współdziałania k. min. i k.

myk.

 inwazja grecka na Kretę doprow. do załamania handlu minojskiego, mieszk. zajęli miejsce

Kret. i rozszerz. granice świata dostępnego żeglarzom M. Egej.

 robili wyprawy na Zachód, wiele śladów archeo z Wysp Eolskich (dziś. Liparyjskich), na

Sycylii, w Tarencie, też Cyklady, mammy zabytki z Rodos (gł. cera i naczynia, groby też
komorowe)

 stosunki z Cyprem – podróże handlowe, rabunki też tam były; w Syrii i Palestynie, w

Egipcie stanowisko cery w Tell-el-Amarna, w Azji Mn. też są – m.in. Milet, Jasos,
Chios, Lesbos, Troja

Handel:

 Achajowie na pewno szukali metali, bo mieli za mało, na pewno miedzi na Cyprze i w pn

Syrii

 nie wiadomo skąd cynę i srebro
 mieli złoto ale nie widmo skąd a ważne do pochówków i pałaców
 bursztyn też kombinowali, do ozdób, też pewnie kosć słoniową do plakietek, też

sprowadzano okazałe przedmioty luksusowe (broń, biżuteria)

 w zamian dawali dobrą, malowaną cerę, oliwę w dzbanach, ew. zboże i wino; ew. też

przedmioty rzemieśl. (broń, tkaniny, ozdoby)

 handlowano też niewolnikami ale kto brała a kto dawał nie wiadomo

Sprawy dyskusyjne: Achajowie w AM – sprawa Ahhijawa:

 Ahhijawa – lud zyjący nad morzem, mający liczną flotę i rydwany, tworzą silne państwo
 ich króla Attarissijas (1450-1430) zaatakował wasala hetyckiego i z 2 innymi książętami

wyprawił się na Cypr; współdziałali z nim Lukka (przyp. Likijczycy)

 potem był Mursilis II (1330-1300) co stąd, z Lazpa wysłano za niego posągi, by uzdrowić

władcę hetyckiego

 w XIII w. mieli kontakty z wł. hetyckimi, listy były i prezenty grzecznościowe, był też

konflikt o Milawandę

 niektórzy to identyfikują z Achajami, ale nie wiadomo

Sprawy dyskusyjne: Czy istniało imperium mykeńskie?

 rozwiązania wariantowe:

 jedno imperium rządzone z Myken przez władców, któremu byli

podporządkowani lokalni książęta czy namiestnicy - nie musi tak być, jest
jednolitoś kult. ale to nie ozn. jedności polit.

 były niezależne od siebie państwa – tak też nie musi być, niby są rodzaje

pochówków w obrządku, ale to raczej mówi, że było jedno dla elity aryst. i dla
wł. z ich rodziną

 raczej można uznać, że było kilka równoległych państw, co zawierały sojuszy,

wyprawiali się razem, toczyli wojny z sobą

 mamy Mykeny i blisko nich Tyryns, na pewno były jakoś zależne, za to Pylos było

niezależnym państwem; inne ważne ośrodki: Teby i Ateny; reszta osad nad morzem raczej
też samodzielna

Koniec świata mykeńskiego:

 koniec XIII i pocz. XIV w. to zniszczenia i głębokie zmiany w mykeńskim kręgu, okres

destabilizacji w ogóle – upadają Hetyci, zniszczone są Ugarit i Alalach w Syrii, na Egipt
napadają „Ludy Morza” (walczą z nimi Merenptah i Ramzes III)

 zniszczone zostają pałace, znika monumentalna architektura i groby kopułowe, obniżenie

poziomu życia, wiele osad ulega opuszczeniu, wyludnienie Mesenii

 źródło destabilizacji:

 może Ludy Morza – luźna federacji różnych plemion ze wsch. wybrz. M. Śródz.
 napływ nowych grup ludności, ale nieprawda, że o nowej kulturze, na pewno

skromniejsza

 może stosunki wew. – konflikty między ośrodkami (w kilku miejscach pałce

zamieniły się w cytadele; alki władców) i napięcia społ. (daniny, prace
budowlane, etc.)

 sam okres niepokojów miał się zacząć po wojnie trojańskiej, a zakończyć wyprawami,

„powrotem Heraklidów” (potomków Herkulesa)

 że niby Eurysteusz wypędził po śmierci Heraklesa jego synów z Myken, a oni

niepogodzeni starali się wrócić bez powodzenia i dopiero ich III pokoleniu udało
się na czele gr. plemienia Dorów ustanowić tam dynastie

 i że niby Dorowie wyruszyli z Dorydy, niedużej krainie w śr. Grecji, nieco na pn

od Delf, lub z górskiego pasma Pindos, dzielącego Tesalię od Epiru

 z inwazją Dorów kończył się „czas bohaterów”, czas mitycznych opowiadań i zaczynał

się „świat ludzi”

 skoro Dorowie są greccy, to musieli wyruszyć z wew. świata myk.; może wskutek biedy,

może słabość przeciwnika

Sprawy dyskusyjne: Najazd Dorów:

 były hipotezy, że przyszli z pn z bronią żelazną, ale… może i przyszli sobie z pn (ale

raczej nie), ale żelaznej broni nie mieli

 raczej pierwotne siedziby Dorów na peryferiach świata mykeńskiego były i była migracja

dorycka

Sprawy dyskusyjne: Grecy wśród „Ludów Morza”:

 ich nazwy mamy w tekstach z Tell el-Amarna:

 Shardana (Sardowie?)
 Shekel/Shekelesh (Sikelowie z Sycylii/mieszk. Sagalassos w AM?)
 Lukka (Lykijczycy?)
 Danuna

 w dokumentach Ramzesa II mamy:

 Dardana (Dardanowie, czyli Trojańczycy?)
 Iliunna (ludzie z Ilionu?)
 Kalikisha
 Masa
 Mushant
 Pidasa

 lista ludów rozbitych przez Merenptaha:

 Akaiwasha/Ekewesh

 Lukka
 Shardana

 Shekelesh

 Tjekker (Teukrowie z Cypru?)
 Tursha/Tersh (Tyrsenowie, czyli Etruskowie?)

 analogiczne teksty Ramzesa III pokazują:

 Danuna
 Pulesati (Filistyni)
 Shardana
 Shekelesh
 Tursha
 Weshasha
 Zakaray

 spośród tego do Greków odnosiły się nazwy Akaiwasha (Ekewesh) i Danuna

Sprawy dyskusyjne: Wojna trojańska:

 historia Troi zaczyna się w ok. 3000r. jak powstaje warowna osada, co zachow. ciągłość

kult. aż do 1800r, a wtedy powstaje Troja VI – osada z mocnymi murami, rozw. hodowla
koni.

 ok. 1300 Troja ulega ruinie, nie ma śladów pożaru, żeby została najechana, ale są ślady

jakoby trzęsienia ziemi; od razu odbudow. to i mamy Troję VII a – uboższą i mniejszą
warownię; zostaje zniszczona przez ludzi, bo są ślady pożaru, etc. Nastąpił to przyp. przed
1200r.

 mieli ograniczone kontakty z Hetytami, silniej zw. ze strefą egejską, handel z Achajami

(sprow. cerę, wyroby rzemieśl.)

 Troja w mitach greckich:

 mury Troi miały być dziełem Posejdona i Apollona, ale wł. miasta, Laomedon

odmówił im zapłaty ustalonej, więc oni zesłali zarazę i morskiego potwora

 by pomóc, za radą wyroczni dano potworowi na pożarcie córkę króla, ale w

ostatniej chwili uratował ją Herakles i uwolnił w zamian za obietnice koni od
Laomedona

 król znowu wykołował, no i Herakles zrobił wyprawę i zdobył miasto
 potem rządził Priam; jego syn Aleksander (Parys), co porwał Helenę, żonę

Menelaosa ze Sparty i jego brat Agamemnon zrobił wyprawę na Troję

 w Iliadzie pisze o konflikcie Achillesa z Agamemnonem, Achilles wycofał się z

walki, ale jak zmarł jego kumpel Patrokles, walczył z Hektorem (synem Priama)
i zabił go

 po 10 latach Troję zdobyto mieszk. wybito lub wzięto do niewoli
 a gwałty zwycięzcy dostali od bogów i wracali do domu po wielu akcjach, m.in.,

wracał bohater Odys

Cyklady:

 na archipelagu Cyklad rozwinęła orygin. kulturę cykladzką, obejmująca też wyspy nie

należące do Cyklad

 przebadano tylko 3 wsie:

 Filakopi na Melos
 Chalandriani na Syros
 Thera na Therze

 osadnictwo sięga ok. późnego neolitu, nie wcześniej niż III tys.
 dogodne warunki życia na wyspach, część ma dobre ziemie, są rudy metali, marmur

(Paros, Naksos), bogactwem Melos jest obsydian; niebezp. – trzęsienia ziemi

 kontakty z AM i z Grecją, wymiana ich wyrobów na żywność; odporni na obce wpływy

Wieki Ciemne

Wieki Ciemne:

 Epoka Ciemna to okres po serii zniszczeń, od ok. 1100/1150 do ok. 750, gdy zajdą ważne

zmiany w all przejawach życia; dzielimy je na 3 podokresy wg dekoracji ceramiki:

 protogeometryczny (do ok. 1000)
 geometryczny (X-IX w.)
 geometryczny dojrzały, dipyloński (pierwsza poł. VIII w.)

 nazywany „ciemnym”, bo:

 mamy skromny zasób źródeł do tej epoki, większość jest z grobów, co nas

ogranicza, brakuje źródeł pisanych

 I ich faza to okres wyraźnego załamania:

o

Grecja ulega wyludnieniu i zubożeniu (wskutek przyp. wojen, konfl.
społ., wzrostu obojów z destabilizacji, głodu, epidemii) i dopiero w VIII
w. mamy eksplozję demokr.

o

zanika okazała arch. kamienna (wyjątek: Naksos i Jolkos w Tesalii),
mniej rozedm. metalowych w grobach

o

ale w X i IX w. mamy polepszenie, nowe typy naczyń i ich
dekorowanie, dość jednolite kult.

 wiodącym ośrodkiem w tej epoce była Attyka, bo wg tradycji tu Dorowie nie najechali i tu

chronili się inni, mamy ciągłość osadnictwa; b. ważne znaleziska z dzielnicy Garncarzy
(Keramejkos)

 drugi ważny obszar – Argolida, no i Kreta ważna też
 migracja jońska – migracja nie tylko Jonów, ale też innych, początek ok. 1000r. u zach.

wybrz. AM; wg tradycji wyprawa ruszyła z Aten na czele członków rodu król.

 zmiany w tej epoce:

 ogran. kontaktów Greków ze św. zew.

Początki żelaza w Grecji:

 koniec Myken uważa się za koniec epoki żelaza, niesłusznie – wcześniej już mamy

sporadycznie rzeczy z żelaza, a powszechnie w VIII-VII w.

 proces wprow. żelaza był długi i skomplikowany (A. M. Snodgrass zrobił pojęcie „workin

iron” – żelazo pracujące, czyli w jego właśc.. funkc. techn., czyli robiący rzeczy do cięcia
czy kucia)

 w oparciu o working iron, proces upowsz. dzielimy na 3 fazy:

 I faza: rzeczy żelazne nie są rzadkością, ale jeszcze to nie working iron, robią

ozdoby i rzeczy prestiżowe

 II faza: obecne jest już workin iron, ale częściej robią rzeczy z brązu
 III faza: żelaza częściej używają niż brązu, ale nie wypiera go, jak jest lepsze do

wyrobu ni żelazo

 dopiero całkowite wyparcie brązu to nastanie epoki żelaza, wcześniej (wg

terminologii etnografa G. Przeworskiego) mamy okres chalkosyderyczny – w
Grecji od ok. 1050 do ok. 700

 proces był powolny, bo ciężko robić żelazo o odpow. właśc. i ciężko uzyskać wysokie

temp. do wytopu, nie umiano wtedy odlewać żelaza, i all robienie to długi okres
eksperymentów gł. w ośrodkach robiących miedź i brąz

 czemu zaczęli z miedzi i brązu się przestawiać na żelazo, skoro techn. niekoniecznie było

lepsze – względy ekon., bo ciężko było zdobyć dość miedzi i cyny wobec ogran.
kontaktów ze św. zew., a żelazo było w wielu miejscach

 ośrodkami tej innowacji już na skalę przemysłową są pn-wsch krainy AM i Cypr (Nie

było hetyckiego monopolu na żelazo!)