Rehabilitacja społeczna
i zawodowa osób
niepełnosprawnych
intelektualnie

Przegląd głównych rozwiązań systemowych
w Szwecji.

Case study

Spis treści

Wstęp .............................................................................................................................................................................3

Rozdział I. Zarys funkcjonowania systemu integracji społecznej i zawodowej osób niepełnosprawnych
intelektualnie w Szwecji................................................................................................................................................4

Wprowadzenie .........................................................................................................................................................4

Metodyka pracy........................................................................................................................................................ 5

Podstawowe dokumenty regulujące kwestie integracji zawodowej i społecznej osób
niepełnosprawnych.................................................................................................................................................. 7

System edukacji ..................................................................................................................................................... 10

Pozafinansowe metody wsparcia rodziny..............................................................................................................11

Pozafinansowe świadczenia dla dorosłych osób niepełnosprawnych intelektualnie......................................... 13

Podsumowanie....................................................................................................................................................... 16

Rozdział II. System finansowania .............................................................................................................................. 17

Wprowadzenie ....................................................................................................................................................... 17

Świadczenia finansowe dla osób niepełnosprawnych intelektualnie ................................................................. 17

Instrumenty wsparcia osób niepełnosprawnych na rynku pracy .......................................................................20

Podsumowanie.......................................................................................................................................................22

Rozdział III. Konkretne modele istniejące w systemie .............................................................................................23

Wprowadzenie .......................................................................................................................................................23

Model 1 – „aktywności codzienne” .......................................................................................................................23

Model 2 – zatrudnienie subwencjonowane..........................................................................................................26

Model 3 – Zatrudnienie w przedsiębiorstwie państwowym Samhall ................................................................. 31

Model 4 – przedsiębiorczość społeczna/spółdzielnie socjalne ...........................................................................33

Podsumowanie.......................................................................................................................................................38

Wstęp

Niniejszy Raport został przygotowany przez PwC Polska Sp. z o.o. z siedzibą w Warszawie,
przy Al. Armii Ludowej 14, wpisaną do rejestru przedsiębiorców Krajowego Rejestru
Sądowego w Sądzie Rejonowym dla m.st. Warszawy, XII Wydział Gospodarczy KRS pod
numerem KRS 0000120338, o numerze NIP 113-239-99-79 i kapitale zakładowym
25.633.200 zł. dalej „PwC”) na zlecenie Stowarzyszenia Na Rzecz Spółdzielni Socjalnych
(SSS) wpisanego do prowadzonego przez Wojewódzki Urząd Pracy w Poznaniu rejestru
instytucji szkoleniowych pod numerem ewidencyjnym 2.30/00145/2006., na podstawie
umowy o świadczenie usług doradczych zawartej pomiędzy Stowarzyszeniem a PwC Polska
Sp. z o.o., której finansowanie pokrywane jest ze środków projektu „Innowacyjny model
aktywizacji zawodowej uczestników WTZ" współfinansowanego przez Unię Europejską w
ramach Europejskiego Funduszu Społecznego z Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki ,
Priorytetu I. Zatrudnienie i integracja społeczna, 1.1 Wsparcie systemowe instytucji pomocy i
integracji społecznej. Projekt ten jest realizowany przez Stowarzyszenie Na Rzecz Spółdzielni
Socjalnych w partnerstwie z Regionalnym Ośrodkiem Polityki Społecznej w Poznaniu oraz
firmą Konimpex sp. z o.o.

Projekt stanowi odpowiedź na szeroko dyskutowany problem roli i przyszłości warsztatów
terapii zajęciowej jako elementu systemu rehabilitacji społecznej i zawodowej osób
niepełnosprawnych (ON). Celem projektu jest opracowanie, wdrożenie, testowanie i
włączenie w główny nurt polityki innowacji, które z jednej strony pozwolą wykorzystać
potencjał WTZ jako podmiotów działających skutecznie w obszarze integracji społecznej osób
niepełnosprawnych, z drugiej strony uzupełnić lub zmodyfikować system rehabilitacji
społecznej i zawodowej ON w celu zwiększenia jego skuteczności. Niniejszy Raport jest
częścią składową badawczego komponentu międzynarodowego realizowanego w ramach
projektu.

PwC nie ponosi jednak odpowiedzialności w związku z nieosiągnięciem przez Stowarzyszenie
spodziewanych korzyści wskutek skorzystania z Raportu, a także za skutki wykorzystania
Raportu w innym celu niż realizacja projektu. Jedyne oświadczenia i gwarancje, które mogą
zostać udzielone adresatowi niniejszego Raportu są zawarte w wyżej wymienionej umowie
podpisanej pomiędzy PwC i SSS. PwC nie udziela, w sposób wyraźny ani dorozumiany,
żadnych innych oświadczeń ani gwarancji co do prawdziwości, dokładności ani kompletności
niniejszego Raportu.

PwC nie przyjmuje odpowiedzialności wobec jakiejkolwiek osoby trzeciej, która będzie
wykorzystywać Raport, bądź też uzyska dostęp do Raportu. Wykorzystując niniejszy Raport
adresat winien uwzględnić, że PwC nie zostało zaangażowane w celu świadczenia doradztwa
prawnego, księgowego ani podatkowego i w związku z tym Raport nie powinien zastępować

konsultacji z innymi profesjonalnymi doradcami.

Raport został przygotowany w konkretnym stanie prawnym i faktycznym i w związku z
powyższym PwC nie gwarantuje, iż informacje w nim zawarte pozostaną aktualne w
przypadku zmiany okoliczności faktycznych lub stanu prawnego.

Rozdział I. Zarys funkcjonowania
systemu integracji społecznej i
zawodowej osób niepełnosprawnych
intelektualnie w Szwecji

Wprowadzenie

Rehabilitacja społeczna i zawodowa osób niepełnosprawnych intelektualnie staje się coraz
większym wyzwaniem współczesnych społeczeństw. Dojrzałe demokracje europejskie stają
przed koniecznością wypracowania rozwiązań pozwalających na coraz pełniejszą integrację
osób niepełnosprawnych intelektualnie, nie tylko ze względu na wdrażanie inkluzywnych
polityk rządowych, rosnący nacisk na implementację standardów ochrony praw człowieka ze
strony Komisji Europejskiej, czy rozwój idei odpowiedzialności społecznej jednostek
rządowych i prywatnych.

W wielu sytuacjach okazuje się, że aktywizacja zawodowa osób niepełnosprawnych
intelektualnie jest koniecznością ze względu na stale zmniejszający się przyrost naturalny i w
konsekwencji spadek liczby osób w wieku produkcyjnym w społeczeństwie.

Ponadto zarówno rządy, jak i przedstawiciele biznesu zaczynają zdawać sobie sprawę, że
kompleksowe podejście do rehabilitacji społecznej i zawodowej osób niepełnosprawnych
intelektualnie przyczynia się do kształcenia jednostek o wyjątkowym potencjale,
zaangażowanych w pracę, potrafiących wykonywać konkretne czynności niekiedy nawet
bardziej dokładnie niż pozostała część społeczeństwa.

Kluczem do efektywnej rehabilitacji społecznej i zawodowej jest zintegrowane, kompleksowe
podejście do zagadnienia oraz skupienie się na indywidualnych potrzebach tych osób tak, aby
w jak największym stopniu wykorzystać ich potencjał.

To właśnie poszukiwanie innowacyjnych rozwiązań, które mogłyby sprawdzić się w polskiej
rzeczywistości stało się przyczynkiem do stworzenia niniejszego raportu. Jego celem jest
przegląd najważniejszych rozwiązań systemowych w obszarze rehabilitacji społecznej i

zawodowej osób niepełnosprawnych intelektualnie przyjętych w Szwecji, kraju, który słynąc
ze swojej polityki socjalnej i efektywnej opieki społecznej, może w wielu przypadkach stać się
inspiracją do wdrażania nowych rozwiązań w Polsce.

Niniejszy raport nie ma na celu przedstawienia szczegółowej analizy przedstawiającej stan
prawny dotyczący sytuacji osób niepełnosprawnych intelektualnie w Szwecji, nie stanowi
również pełnego katalogu rozwiązań finansowych, stosowanych w celu wsparcia ich
rehabilitacji.

Stanowi on natomiast próbę przedstawienia najważniejszych czynników funkcjonujących na
różnych poziomach społeczeństwa, które razem tworzą kompleksowy system wspierający
integrację społeczną osób niepełnosprawnych intelektualnie

.

Metodyka pracy

Analizę przeprowadzono w oparciu o metodykę Issue Based Problem Solving, która stanowili
element autorskiej metodyki PwC Transform. Podejście to zakłada, że analiza jest
prowadzona z wykorzystaniem szeregu hipotez zdefiniowanych na etapie planowania. Proces
ten został wykonany z udziałem SSS.

W wyniku przeprowadzenia procesu definiowania hipotez, w poniższej analizie skupiliśmy się
zarówno na przekrojowym ukazaniu aktów prawnych, polityk i strategii ustanawiających
system wsparcia i integracji osób niepełnosprawnych intelektualnie. Przedstawiliśmy również
główne mechanizmy wsparcia finansowego i pozafinansowego które sprawiają, że dany
system działa lub też nie działa efektywnie. Najważniejszym elementem niniejszej analizy jest
jednak przedstawienie konkretnych modeli rehabilitacji i przede wszystkim aktywizacji
zawodowej osób niepełnosprawnych intelektualnie, w sposób najpełniej odpowiadający ich
potencjałowi.

W trakcie analizy staraliśmy się docierać do jednostek rządowych, samorządowych,
organizacji i firm zaangażowanych w aktywizację osób niepełnosprawnych tak, aby
bezpośrednio zweryfikować, które rozwiązania prawno-podatkowe przekładają się na
możliwość faktycznego zaangażowania osób niepełnosprawnych w przedsiębiorstwach czy
organizacjach pozarządowych.

W każdym z tych przypadków staraliśmy pokazać zależność między obecnymi w systemie
mechanizmami wsparcia finansowego, zaplecza edukacyjnego i w końcu – otwartości
kulturowej społeczeństwa i rodzin osób niepełnosprawnych, które często przyczyniają się do
powodzenia procesu rehabilitacji i aktywizacji zawodowej osób niepełnosprawnych.

Model szwedzki obfituje w rozwiązania niewątpliwie innowacyjne względem tych, które
możemy zaobserwować w Polsce. Poza mechanizmami, trzeba jednak pamiętać, że
inkluzywny model przyjęty w Szwecji jest podbudowany kompleksowym podejściem do
rehabilitacji osoby niepełnosprawnej intelektualnie od najmłodszych lat, obejmuje edukację i
budowanie świadomości społecznej. To wszystko sprawia, że Szwedzi są, co do zasady,
bardziej otwarci na współpracę z osobami niepełnosprawnymi intelektualnie. Dodatkowo,

przy efektywnym wsparciu finansowym będącym efektem socjalnego modelu polityki
państwa, możliwości osób niepełnosprawnych wydają się być większe niż w innych krajach.

Niemniej jednak, jak zostanie wskazane w poniższej analizie, Szwecja wciąż boryka się z
problemem wykluczenia społecznego osób niepełnosprawnych intelektualnie i wciąż
poszukuje nowych rozwiązań, które pozwolą na coraz pełniejsze osiągnięcie celu integracji
osób niepełnosprawnych intelektualnie. Dlatego też poniższa analiza może służyć jako źródło
wiedzy oraz inspiracja przy wypracowywaniu i wdrażaniu nowych rozwiązań aktywizujących
osoby niepełnosprawne intelektualne na gruncie polskim.

***

W Szwecji żyje ponad 900 tys. osób niepełnosprawnych, z czego 38 tys. to osoby
niepełnosprawnością intelektualną. Niepełnosprawność intelektualna definiowana jest
zgodnie z dokumentami Międzynarodowej Organizacji Zdrowia

i

. Szwecja oferuje szeroki

zakres świadczeń społecznych wszystkim swoim obywatelom i pokrywa koszty tychże
świadczeń z ubezpieczeń społecznych. Świadczenia dla osób niepełnosprawnych nie zależą od
dochodu osoby niepełnosprawnej, ale od jej potrzeb. Szwedzka polityka na rzecz osób
niepełnosprawnych zbudowana została w oparciu o zapisy Konwencji ONZ dot. Praw Osób z
Niepełnosprawnością

ii

. Podstawą polityki jest zasada równej wartości wszystkich ludzi, a w

konsekwencji równych praw wszystkich obywateli. Głównym celem polityki społecznej w
Szwecji jest zapewnienie, by jakość życia osób niepełnosprawnych była równie dobra jak
innych członków społeczeństwa.

Poniższy rozdział składa się z krótkiego rysu historycznego dotyczącego rozwoju polityki na
rzecz integracji osób niepełnosprawnych, zestawienia najważniejszych dokumentów
strategicznych rządu, podziału odpowiedzialności za realizowanie polityki rządu, krótkiego
opisu systemu edukacji obejmującego dzieci niepełnosprawne intelektualnie, opisu
pozafinansowych świadczeń oferowanych osobom niepełnosprawnym i ich rodzinom w
ramach najważniejszej szwedzkiej ustawy dot. osób niepełnosprawnych intelektualnie –
„Prawa wsparcia i pomocy osobom niepełnosprawnym” (LSS).

Aby dobrze zrozumieć szwedzkie podejście do osób niepełnosprawnych, trzeba wiedzieć, że
podejście to rozwijało się na przestrzeni ostatnich 50 lat wraz z rozwojem tzw. państwa
dobrobytu

iii

. Do końca lat 70-tych XX w., osoby niepełnosprawne intelektualnie żyły w

większości w instytucjach opiekuńczych. W szczytowym momencie około 14 tys. dzieci,
młodzieży i dorosłych osób mieszkało w domach opieki. W latach 80-tych XX w. rozpoczęto
zamykanie tych instytucji. Wynikało to przede wszystkim z silnego nacisku organizacji
pozarządowych i ze zmiany podejścia do osób niepełnosprawnych – zaczęto bowiem
odchodzić od medycznego spojrzenia na osobę niepełnosprawną na rzecz tworzenia
odpowiedniego otoczenia społecznego dostosowanego do potrzeb osób niepełnosprawnych.

Reforma pomocy społecznej w odniesieniu do osób niepełnosprawnych, w wielu
przypadkach oznaczała powrót osób niepełnosprawnych intelektualnie do miejscowości, w
których się urodziły lub w których mieszkali ich krewni. Dzisiaj, wszystkie osoby
niepełnosprawne intelektualnie żyją w lokalnych społecznościach. Ocena skutków likwidacji

tych instytucji wykazała korzyści dla osób niepełnosprawnych intelektualnie oraz ich
krewnych i społeczeństwa. Głównym benefitem jest dostosowanie wsparcia do
indywidualnych potrzeb osoby niepełnosprawnej w miejscu, w którym zamieszkuje. Dziś
większość osób niepełnosprawnych intelektualnie może żyć niezależnie, dzięki
wprowadzonym rozwiązaniom legislacyjnym, takim jak: Social Services Act (SoL) z 2001 r.,
the Health- and Medical Services Act (HSL) z 1982 r. and the Education Act (SkolL), oraz
„Prawo wsparcia i pomocy osobom niepełnosprawnym” (Lagen om stöd och service till vissa
funktionshindrade — LSS) z 1993 r. Ten ostatni akt wprowadził 10 świadczeń dla osób
niepełnosprawnych intelektualnie, mających fundamentalne znaczenie dla zapewnienia im
odpowiedniej jakości życia

iv

.

Podstawowe dokumenty regulujące kwestie integracji
zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych

Szwedzkie Ministerstwo Zdrowia i Spraw Społecznych odpowiada za prowadzenie polityki
wobec osób niepełnosprawnych. Model szwedzki zakłada współdziałanie poszczególnych
resortów oraz władz centralnych z władzami lokalnymi. Pracę na rzecz włączenia osób
niepełnosprawnych traktuje się jako kwestię przekrojową w ramach prowadzonych polityk
publicznych. Oznacza to, że zadania na rzecz integracji osób niepełnosprawnych
intelektualnie są realizowane przez różne ministerstwa i instytucje publiczne w ramach ich
odpowiedzialności. Ponadto, Szwedzka Agencja ds. Koordynacji Polityki na rzecz Osób
Niepełnosprawnych (Handisam)

v

ma centralną rolę w promowaniu i budowaniu polityki

równych szans osób niepełnosprawnych. Finansowaniem polityki na rzecz osób
niepełnosprawnych zajmuje się Szwedzka Kasa Ubezpieczeń (Försäkringskassan)

vi

.

Wytyczaniem standardów polityki zdrowotnej i opieki medycznej dot. osób
niepełnosprawnych zajmuje się Rada Narodowa Zdrowia i Dobrobytu.

Podwaliny pod obecną politykę rządu Szwecji w zakresie integracji osób niepełnosprawnych
położyła strategia „Od pacjenta do obywatela. Narodowy plan na rzecz niepełnosprawnych”
(Government Bill 1999/2000:79) z 2000 r. Dokument ten zawiera główne cele polityki rządu
wobec osób niepełnosprawnych, które są aktualne do dzisiaj: promowanie społeczeństwa
opartego na różnorodności (diversity), umożliwianie osobom niepełnosprawnym pełnej
partycypacji w życiu społecznym, zapewnienie równych szans kobietom i mężczyznom z
niepełnosprawnością. W polityce szwedzkiej nacisk kładzie się na identyfikowanie i usuwanie
barier na drodze do pełnej partycypacji w życiu społecznym osób niepełnosprawnych,
zapobieganie i zwalczanie dyskryminacji osób niepełnosprawnych, wspieranie samodzielności
dzieci, młodzieży i dorosłych z niepełnosprawnością. Podstawą działań na rzecz osób
niepełnosprawnych, jest przekonanie, że osoby niepełnosprawne nie powinny być uważane za
specjalną kategorię osób, którym należy przyznawać zapomogi, ale że są oni obywatelami z
takimi samymi prawami i możliwościami jak pozostali obywatele Szwecji. W związku z tym
Szwedzi kładą większy nacisk na dostosowanie państwa i społeczeństwa do potrzeb osób
niepełnosprawnych niż na samą osobę niepełnosprawną

vii

.

W chwili obecnej główne kierunki szwedzkiej polityki na rzecz integracji osób
niepełnosprawnych wytycza „Strategia działania na rzecz niepełnosprawnych 2011-2016” (En

strategi för genomförande av funktionshinderspolitiken 2011-2016) z 2011 r. Dokument ten
wyznacza cele w 10 obszarach: rynek pracy, polityka społeczna, edukacja, transport, IT,
system prawny, zdrowie publiczne, kultura, media, sport. W związku z tym, że w Szwecji
jedynie połowa dorosłych niepełnosprawnych intelektualnie posiada zatrudnienie, rząd w
odniesieniu do rynku pracy planuje m.in.: przeprowadzić przegląd i analizę polityki
zatrudnienia osób niepełnosprawnych, przetestować możliwość uruchomienia praktyk w
agencjach rządowych oraz dalej koncentrować się na wspieraniu przedsiębiorstw
społecznych

viii

.

W kontekście prowadzenia polityki na rzecz integracji osób niepełnosprawnych, rząd
centralny jest odpowiedzialny za legislację, ogólne planowanie i dystrybucję środków oraz za
ubezpieczenia społeczne. Władze lokalne (urzędy gmin) są odpowiedzialne za opiekę
społeczną, władze regionalne (rady powiatów) za opiekę zdrowotną. Opieka społeczna, jak i
opieka zdrowotna są regulowane przez ustawy, które wyszczególniają zakres i cele działań,
jednocześnie dając urzędom gmin i radom powiatów dużą możliwość do interpretacji prawa i
dostosowania działań do własnych wytycznych.

Tabela 1. Zestawienie odpowiedzialności poszczególnych organów administracji krajowej i
samorządowej wraz ustawami regulującymi ich obowiązki.

Poziom

Odpowiedzialność

Ustawy/rozporządzenia

Rząd/państwowe
instytucje rynku
pracy

Wsparcie dla osób niepełnosprawnych
w zdobyciu i utrzymaniu zatrudnienia

Ordinance regarding Special
Measures for People with
Occupational Disabilities
(200:630)

Rząd/Szwedzka
Kasa
Ubezpieczeń

Wsparcie finansowe dla osób
niepełnosprawnych

National Insurance Act
(1962:381)
Act on Disability Allowance
and Care Allowance
(1998:703)
Assistance Allowance Act
(1993:389)
Ordinance regarding Car
Allowance for Persons with
Disabilities (1998:890)

Rada powiatu

Wsparcie specjalistyczne dla osób
niepełnosprawnych:

•

opieka medyczna

•

rehabilitacja

Health Services Act
(1982:763)

Urząd gminy

Odpowiedzialność za warunki życia
osób niepełnosprawnych:

•

dostosowanie miejsca zamieszkania
do potrzeb osoby niepełnosprawnej

•

usługi transportowe

•

organizowanie „aktywności
codziennych” dla dorosłych
niepełnosprawnych

•

wsparcie domowe dla osób
niepełnosprawnych

LSS 1993:387
Social Services Act (SoL,
2001:453)
Act on Municipal Transport
Services for Eldery and
Disabled Persons(1997:736)

Inne ważne ciała zajmujące się niepełnosprawnością to Rzecznik ds. Równości
(Diskrimineringsombudsmannen - DO). Głównym zadaniem Rzecznika jest zwalczanie
dyskryminacji
i zapewnienie równych praw wszystkim obywatelom Szwecji. Rzecznik realizuje swoje
zadania

w

oparciu

o Ustawę Antydyskryminacyjną (Discrimination Act)

ix

.

Główną organizacją pozarządową działającą na rzecz osób niepełnosprawnych intelektulanie
w Szwecji jest Szwedzkie Stowarzyszenie na rzecz Osób Niepełnosprawnych Intelektualnie
(FUB). Stowarzyszenie zrzesza 29 tys. członków w 165 oddziałach w całym kraju. Większość
członków to osoby niepełnosprawne intelektualnie lub członkowie ich rodzin. To w dużym
stopniu działania FUB zmieniły politykę szwedzką – od stacjonarnej opieki w domach opieki
do zdecentralizowanej opieki w lokalnych społecznościach

x

.

Organizacje pozarządowe działające na rzecz osób niepełnosprawnych mają silną pozycję w
Szwecji. Są zrzeszone w 2 organizacjach parasolowych: Szwedzkiej Federacji Organizacji
Działających na rzecz Niepełnosprawnych i Równości (Lika Uniqua)

xi

oraz Szwedzkiej

Federacji na rzecz Praw Człowieka Osób Niepełnosprawnych (HSO)

xii

. Organizacje

pozarządowe zajmujące się osobami niepełnosprawnymi prowadzą dialog z rządem w ramach
Delegacji Niepełnosprawnych (Handikappdelegationen). Delegacja to forum dyskusji na
temat kierunków polityki i potrzeb osób niepełnosprawnych, która została ona utworzona w
2007 r. Na jej czele stoi Minister ds. Osób Starszych i Zdrowia Publicznego. Organizacje
pozarządowe otrzymują co roku wsparcie finansowe z Narodowej Rady ds. Zdrowia i
Dobrobytu w wysokości 170 mln szwedzkich koron.

Istotną jednostką, która wspiera realizację przez Szwecję zapisów Konwencji ONZ dot. Praw
Osób z Niepełnosprawnością jest Szwedzki Instytut dot. Technologii Wspomagających
(Hjälpmedelsinstitutet, HI)

xiii

. Instytut został powołany przez Ministerstwo Zdrowia i Spraw

Społecznych i jego celem jest wypracowywanie innowacyjnych technologii wspomagających
dla osób niepełnosprawnych, jak również wymiana wiedzy pomiędzy praktykami
specjalizującymi się w tych technologiach.

System edukacji

Szwedzki system edukacji stawia sobie za cel pełną integrację osób niepełnosprawnych.
Dziewięcioletnia szkoła podstawowa jest obowiązkowa dla dzieci w wieku 7-16 lat. 98,6%
uczniów na poziomie podstawowym uczęszcza do szkół, w tym również większość dzieci
niepełnosprawnych. W roku szkolnym 2009/2010 blisko 27,5 tys. uczniów korzystało z
edukacji specjalnej w szkołach. Zajęcia specjalne organizowane były w szkole do której
uczęszcza dziecko.

Wsparcie dla dzieci niepełnosprawnych w Szwecji jest kompleksowe. Po pierwsze, na dzieci
niepełnosprawne przypada więcej nauczycieli niż na inne dzieci. Po drugie, szkoła oferuje
dzieciom

wsparcie

w

postaci

pomocy

w czytaniu, pomocy w robieniu notatek, pomocy asystenta. Ponadto, dzieci mają również
dostęp do specjalnych pomocy technicznych etc.

Choć system szkolnictwa w Szwecji stawia na pełną integrację dzieci niepełnosprawnych, to z
roku na rok spada liczba dzieci niepełnosprawnych w klasach integracyjnych, a rośnie w
klasach specjalnych. Wynika to przede wszystkim z faktu, że dzieci niepełnosprawne w klasie
specjalnej mogą liczyć na lepsze wsparcie ze strony kadry nauczycielskiej. Istnieją też
specjalne szkoły podstawowe dla dzieci z trudnościami w uczeniu się, w których uczy się cześć
dzieci niepełnosprawnych.

Po skończeniu szkoły podstawowej, dzieci w Szwecji mają prawo do trzyletniej nauki w szkole
średniej. W Szwecji prowadzi się specjalne szkoły średnie dla młodzieży z trudnościami w
uczeniu się. Szkoły specjalne prowadzone są przez gminy przy wsparciu państwa

xiv

.

Szwedzki system edukacji nie jest w pełni skuteczny w zapewnieniu zatrudnienia osobom
niepełnosprawnym intelektualnie. W jedynym z ostatnich raportów rządowych napisano –
„coraz więcej profesji wymaga ukończenia studiów wyższych. Wejście na rynek pracy nie jest
proste dla szwedzkiej młodzieży, a dla młodzieży niepełnosprawnej intelektualnie jest
szczególnie trudne. Osoby, które kończą specjalne szkoły średnie nie mają dostępu do dalszej
edukacji”. Aby umożliwić tej grupie dalszy rozwój zawodowy, rząd prowadzi obecnie prace
nad umożliwieniem osobom niepełnosprawnym intelektualnie, kończącym specjalne szkoły
średnie,

udziału

w rządowych programach praktyk, edukacji dla dorosłych i wyższej edukacji zawodowej.
Szwedzka Agencja Krajowa ds. Wyższej Edukacji we współpracy z Handisam, prowadzi prace
nad zasadami udziału osób niepełnosprawnych intelektualnie w wyższej edukacji zawodowej
oraz nad programem informacyjnym dla osób niepełnosprawnych.

Jak wynika z opracowań rządowych, dokonano przeglądu programu nauczania w specjalnych
szkołach średnich i zmiany do programu wejdą na jesieni 2013 r. Zmiany wynikają przede
wszystkim z krytyki programów nauczania w szkołach specjalnych, którym zarzuca się, iż
poziom nauczania jest zbyt niski

xv

.

Poziom wykształcenia osób niepełnosprawnych jest niższy niż całej populacji. Po szkole

średniej naukę kontynuuje 33% osób, ale tylko 21% niepełnosprawnych

xvi

.

Prawo wsparcia i pomocy osobom niepełnosprawnym - LSS

Najważniejszą ustawą regulującą świadczenia dla osób niepełnosprawnych intelektualnie w
Szwecji jest ustawa - „Prawo wsparcia i pomocy osobom niepełnosprawnym” (Lagen om stöd
och service till vissa funktionshindrade — LSS). LSS weszła w życie 1 stycznia 1994 roku i jest
ważną częścią szwedzkiej reformy dotyczącej niepełnosprawności z 1993 roku. Celem ustawy
LSS jest ułatwienie codziennego życia osobom niepełnosprawnym i promowanie pełnego ich
uczestnictwa w społeczeństwie. Obejmuje ona wsparciem:

•

osoby dotknięte niedorozwojem, autyzmem lub stanami zbliżonymi do autyzmu,

•

osoby ze znacznymi i trwałymi ograniczeniami sprawności intelektualnej wskutek urazu
mózgu, który nastąpił w wieku dorosłym w wyniku przemocy fizycznej lub choroby
somatycznej,

•

osoby z innymi trwałymi ograniczeniami sprawności fizycznej lub psychicznej,
ewidentnie niezwiązanymi z normalnym procesem starzenia się.

Ustawa wprowadziła 10 świadczeń dla osób niepełnosprawnych intelektualnie, mających
fundamentalne znaczenie dla zapewnienia im odpowiedniej jakości życia. Te świadczenia to:
specjalistyczne doradztwo, wsparcie asystenta osobistego lub zapomoga finansowa na
pokrycie kosztów asystenta osobistego, usługa transportowa, wsparcie „osoby kontaktowej”,
pomoc domowa, krótkie pobyty rekreacyjne, opieka nad dziećmi powyżej 12 roku życia
podczas wyjazdów, zapewnienie specjalistycznej opieki dzieciom i młodzieży żyjącej
z powodów medycznych z dala od rodziców, zapewnienie mieszkań dla osób
niepełnosprawnych

intelektualnie

z doglądem opiekuńczym i mieszkań w domach zbiorowych, „aktywności codzienne” dla osób
niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym, które nie mogą otrzymać pracy

xvii

. Bardziej

szczegółowy opis świadczeń oferowanych osobom niepełnosprawnych w ramach LSS znajduje
się w dalszej części niniejszego rozdziału.

Każda osoba objęta LSS ma prawo do indywidualnego planu korzystania ze świadczeń w
ramach LSS. Osoba niepełnosprawna ma wpływ na rodzaj świadczeń, instytucje je
świadczące,

włączenie

w

plan

własnych

potrzeb

i oczekiwań

xviii

.

Pozafinansowe metody wsparcia rodziny

xix

Szwedzki system prawny oferuje rodzicom dzieci niepełnosprawnych intelektualnie szeroki
zakres wsparcia począwszy od zasiłku na opiekę, poprzez wsparcie okolicznościowe, aż po
zasiłek na asystenta osobistego i zasiłek na samochód.

Zasiłek na opiekę (Vårdbidrag) - rodzice opiekujący się dzieckiem niepełnosprawnym
intelektualnie mogą otrzymać zasiłek na opiekę. Warunkiem jego otrzymania jest potrzeba
specjalnej opieki nad dzieckiem przez co najmniej 6 miesięcy. Rodzice mają również prawo

do zasiłku na opiekę, jeśli ponoszą duże koszty dodatkowe związane z niepełnosprawnością
dziecka. Zasiłek na opiekę można otrzymywać od momentu urodzin aż do czerwca (włącznie)
tego roku, gdy dziecko kończy 19 lat. Zasiłek na opiekę wypłacany jest temu rodzicowi, który
składa wniosek o zasiłek, lub temu, który ma przyznaną prawnie władzę rodzicielską nad
dzieckiem. Istnieje możliwość podzielenia wypłaty zasiłku na oboje rodziców. Pełny zasiłek na
dziecko wynosi 250% cenowej kwoty bazowej (prisbasbeloppet)

xx

. Można otrzymać pełen

zasiłek, ¾, ½ lub ¼ zasiłku

xxi

.

Tabela 2. Wysokość zasiłków na opiekę w 2011 r.

SEK/miesiąc

SEK/rok

Pełen zasiłek na opiekę

8 917

107 000

¾ zasiłku na opiekę

6 688

80 250

½ zasiłku na opiekę

4458

53 500

¼ zasiłku na opiekę

2 229

26 750

Jeśli opieka nad dzieckiem wymaga pełnego zaangażowania rodzica, może on również
otrzymać dofinansowanie dodatkowych kosztów związanych z opieką. Rodzice aplikują o
dodatek przesyłając formularz zgłoszeniowy do Szwedzkiej Kasy Ubezpieczeń. Rodzice mogą
również dostać zwrot dodatkowych kosztów związanych z niepełnosprawnością dziecka – na
przykład na dostosowanie mieszkania do jego potrzeb, na pokrycie dodatkowych kosztów
związanych ze specjalnym jedzeniem etc

xxii

.

Okolicznościowy zasiłek rodzicielski na dzieci, które skończyły 16 lat i starsze –
rodzice mogą otrzymywać okolicznościowy zasiłek rodzicielski również na dziecko w wieku
16–21, jeżeli dziecko to objęte jest LSS. Jeśli dziecko mające 21 lat uczęszcza do szkoły
średniej specjalnej lub jest w poważnym stopniu niepełnosprawne ruchowo i uczęszcza do
specjalnej szkoły średniej, rodzice mogą otrzymywać okolicznościowy zasiłek rodzicielski aż
do końca semestru letniego tego roku, gdy dziecko kończy 23 lata. Możliwość otrzymania
okolicznościowego zasiłku rodzicielskiego na dziecko, które ukończyło 16 lat, dotyczy
rodziców, którzy muszą czasowo zrezygnować z pracy ze względu na stan zdrowia dziecka.

Dni kontaktu (Kontaktdagar) – rodzice dzieci niepełnosprawnych (objetych LSS) są
uprawnieni do okolicznościowego zasiłku rodzicielskiego na dni kontaktu. Te dni mogą oni
wykorzystać na udział w szkoleniach dla rodziców, na dni adaptacyjne w przedszkolu lub
wizyty w przedszkolu, szkole lub placówce opieki szkolnej. Do dyspozycji jest dziesięć dni
kontaktu na dziecko w ciągu roku. Dni te można wykorzystywać od dnia narodzin dziecka do
momentu ukończenia przez nie 16 roku życia.

Zasiłek na asystenta osobistego i zasiłek na samochód (Assistansersättning och
bilstöd) -rodzicom przysługuje również zasiłek na asystenta osobistego dla dziecka oraz

prawo do zasiłku na samochód

xxiii

.

Pozafinansowe świadczenia dla dorosłych osób
niepełnosprawnych intelektualnie

Na mocy LSS i innych aktów prawnych, dorosła osoba niepełnosprawna intelektualnie ma
prawo do szeregu świadczeń. Świadczenia te zbiorczo prezentuje tabela 3.

Aby otrzymać świadczenia, najpierw należy mieć orzeczenie lekarskie o niepełnosprawności
intelektualnej. Następnie osoba niepełnosprawna aplikuje o świadczenia, które są dla
potrzebne. Decyzję podejmują władze lokalne w oparciu o LSS. Podejmowanie decyzji przez
władze lokalne jest dobrze oceniane przez opinię publiczną, choć rodzi konsekwencje w
postaci nierównego dostępu do świadczeń w różnych jednostkach samorządu terytorialnego.

Tabela 3. Pozafinansowe świadczenia dla dorosłych osób niepełnosprawnych intelektualnie.

Świadczenie

Opis świadczenia

Dokumenty prawne

Pomoc w opiece
domowej

Tymczasowa pomoc w opiece nad osobą
niepełnosprawną,

dająca

możliwość

odciążenia rodziny niepełnosprawnego.
Pracownicy gminy, świadczą bezpłatne
pomoc

osobom

niepełnosprawnym

intelektualnie w domu.

LSS

„Aktywności
codzienne”

Dorosłe osoby niepełnosprawne, które nie
mogą znaleźć pracy i nie uczą się, mają
prawo do zajęć organizowanych przez
urzędy gmin.
Wysokość opłaty dla osób uczestniczących
zależy od powiatu.

LSS

Specjalne
świadczenie
transportowe

Transport dla osób niepełnosprawnych,
które nie mogą korzystać z komunikacji
publicznej.
Koszt

świadczenia

dla

osoby

niepełnosprawnej zależy od gminy.

Ustawa

(1997:736)

o

Specjalnych

Usługach

Transportowych.

Świadczenie

Opis świadczenia

Dokumenty prawne

Opiekun prawny

Opiekun

prawny

dla

osoby

niepełnosprawnej, która po ukończeniu 18
lat nie jest zdolna do odpowiedzialności
prawnej.
Opłata za opiekuna prawnego zależy od
powiatu.

Świadczenia

Opiekuna

prawnego ujęte są w
Kodeksie Rodzicielskim
rozdział 11 paragraf §4.

Pomoc domowa

Pomoc w domu osoby niepełnosprawnej
polegająca na: sprzątaniu, zmywaniu
robieniu zakupów, gotowaniu, ubieraniu
się,

higienie

osobistej

i

innych

czynnościach niezbędnych w codziennym
życiu osoby niepełnosprawnej.
Opłata zależy od gminy.

Ustawa

(1982:763)

o

Opiece Społecznej.

Pomoc

w

zaopatrzeniu

w

sprzęt

Pomoc w zaopatrzeniu w sprzęt dla osób
niepełnosprawnych jest zapewniana przez
powiaty lub gminy.
Koszt pomocy zależy od powiatu. Niektóre
powiaty zapewniają sprzęt bezpłatnie inne
pobierają minimalne opłaty.

Ustawa

o

Opiece

Medycznej i Zdrowotnej.

„Osoba
kontaktowa”

„Osoba

kontaktowa”

–

to

osoba

towarzysząca osobie niepełnosprawnej w
codziennych zadaniach - jej rola polega
przede

wszystkim

na

przełamaniu

społecznej

izolacji

osób

niepełnosprawnych.

Świadczenie

to

realizowane jest przez osobę z gminy lub
przez członka rodziny.
To świadczenie jest bezpłatne dla osób
niepełnosprawnych.

LSS

Krótkie

pobyty

poza domem

Możliwość wzięcia udziału w krótkich
wyjazdach rekreacyjnych organizowanych
przez urzędy gmin dla niepełnosprawnych.
Krótkie pobyty poza domem są bezpłatne
dla osób niepełnosprawnych.

LSS

Świadczenie

Opis świadczenia

Dokumenty prawne

Osoba
towarzysząca

Świadczenie osobiste dopasowane do
indywidualnych

potrzeb

osób

niepełnosprawnych pozwalające osobie
niepełnosprawnej intelektualnie na wyjście
z domu. Osoba towarzysząca pozwala na
uczestnictwo

m.in.

w

wydarzeniach

kulturalnych, zajęciach sportowych etc.
Świadczenie bezpłatne.

LSS

Pomoc

osobista

(asystent osobisty)

Pomoc

osobista

dla

tych

osób

niepełnosprawnych, których zaburzenia
powodują, że wymagają ono pomocy
podczas jedzenia, ubierania się, higieny
osobistej, czy wyjścia z domu. Świadczenie
pozwala na niezależne życie osoby
niepełnosprawnej.
Gminy są odpowiedzialne za opiekę w
wymiarze do 20 godzin tygodniowo. Jeśli
osoba niepełnosprawna potrzebuje więcej
niż 20 godzin tygodniowo pomocy, koszty
dodatkowych godzin pokrywa powiat.

LSS

Osobisty rzecznik

Osoba

pomagająca

osobie

niepełnosprawnej intelektualnie w obronie
jej interesów i praw. W 2000 roku rząd
podjął decyzję o przyznaniu grantów
gminom na organizację tych świadczeń.
Opłaty za rzeczników różnią się w
zależności od powiatu.

Krajowa Rada Zdrowia
jest odpowiedzialna za
koordynację

tych

świadczeń.

Doradztwo i inna
pomoc

Uprawnienie dla osoby niepełnosprawnej
do dodatkowego wsparcia i doradztwa ze
strony pracownika opieki społecznej,
psychologa, psychoterapeuty, dietetyka etc.
Doradztwo jest bezpłatne.

LSS

Świadczenie

Opis świadczenia

Dokumenty prawne

Tłumacz (dla osób
z

zaburzeniami

słuchu)

Uprawnienie do pomocy tłumacza podczas
życia codziennego - wizyt u lekarza, w
urzędach, prowadzenia spraw osobistych,
realizacji zainteresowań.
Koszt świadczeń różni się w zależności od
powiatu.

Ustawa

o

Opiece

Medycznej i Zdrowotnej
(1982:763)

Podsumowanie

Szwedzki system wsparcia osób niepełnosprawnych intelektualnie zbudowany został w
oparciu o Konwencję ONZ dot. Praw Osób z Niepełnosprawnością. Głównym celem polityki
społecznej jest zapewnienie, by jakość życia osób niepełnosprawnych była równie dobra jak
innych członków społeczeństwa. Obecne podejście do integracji społecznej osób
niepełnosprawnych intelektualnie jest wynikiem wielu reform i rozwoju państwa dobrobytu.

Polityka szwedzka stawia sobie ambitne cele na przyszłość. Kolejne strategie mają na celu
zapewnienie osobom niepełnosprawnym pełnej partycypacji w życiu społecznym.
Odpowiedzialność za realizację polityki na rzecz integracji społecznej osób
niepełnosprawnych leży zarówno na władzach państwowych, jak i samorządowych. Zakres i
skala świadczeń należą do najwyższych w Europie. Szwecja przeznacza na politykę społeczną
aż 27% swojego PKB.

Szwecja oferuje osobom niepełnosprawnym bardzo szeroki zakres świadczeń
pozafinansowych, które pozwalają osobom niepełnosprawnym na samodzielne życie, a ich
rodzicom na zdjęcie ciężaru codziennej opieki. Podejście to ma jednak swoją cenę w postaci
olbrzymich kosztów finansowych. Spowolnienie gospodarcze, które obserwujemy, w Szwecji
wzbudza szereg dyskusji nad przyszłym zakresem wsparcia dla osób niepełnosprawnych
intelektualnie. Urzędy gmin i rady powiatów, szukając oszczędności, zmniejszają liczbę i
jakość oferowanych świadczeń wynikających z LSS

xxiv

.

Rozdział II. System finansowania

Wprowadzenie

Celem poniższego rozdziału jest przedstawienie, na jakie wsparcie finansowe mogą liczyć
osoby niepełnosprawne intelektualnie. Po ukończeniu 18 lat osoba niepełnosprawna
intelektualnie uprawniona jest do samodzielnego pobierania szeregu świadczeń począwszy od
zasiłku rehabilitacyjno-szkoleniowego przez rentę z tytułu niezdolności do pracy po różne
inne dodatki i zasiłki. Państwo oferuje osobom niepełnosprawnym rozmaite, dostosowane do
ich potrzeb warunki mieszkaniowe. Instytucje rynku pracy oferują natomiast szerokie
wsparcie dla pracodawców chcących zatrudnić osoby niepełnosprawne.

Ubezpieczenia społeczne w Szwecji są finansowane z podatków, składek ubezpieczeniowych,
składki emerytalnej. Składki są najważniejszym źródłem finansowania ubezpieczeń
społecznych, co stanowi istotny udział w przychodach sektora publicznego. W 2005 r. ponad
340 miliardów koron szwedzkich składek zostało wpłaconych do urzędu przez pracodawców i
pracujących na własny rachunek. Jeśli dodamy składki emerytalne, składki na ubezpieczenia
społeczne w 2005 r. wyniosły ponad 415 miliardów koron, co odpowiada około 28 procent
dochodów sektora publicznego w tym roku.

Większość świadczeń pieniężnych z Szwedzkiej Kasy Ubezpieczeń (Försäkringskassan)
podlega opodatkowaniu, a wiele z nich daje także uprawnienia emerytalne. Co roku, w
styczniu, osoba niepełnosprawna otrzymuje z Försäkringskassan raport kontrolny na
potrzeby deklaracji podatkowej. W raporcie kontrolnym podane jest, jaką sumę pieniędzy
osoba niepełnosprawna otrzymała z Försäkringskassan w ciągu minionego roku i ile
odciągnięto tytułem podatku.

Świadczenia finansowe dla osób niepełnosprawnych
intelektualnie

Zasiłek rehabilitacyjno-szkoleniowy (Aktivitetsersättning) - zasiłek rehabilitacyjno-
szkoleniowy przysługuje osobom młodym, które przez minimum rok nie będą mogły
pracować na cały etat ze względu na niepełnosprawność . W zależności od sprawności osoby
niepełnosprawnej intelektualnie, może ona otrzymywać 1/4, 1/2, 3/4 lub całość wysokości
zasiłku rehabilitacyjno-szkoleniowego przez okres maksymalnie 3 lat

xxv

. Zasiłek

rehabilitacyjno-szkoleniowy przysługuje osobom w wieku 19- 29 lat, których zdolność do
pracy jest trwale ograniczona o co najmniej 25%. Dotyczy to również etatów tworzonych dla
osób niepełnosprawnych, np. zatrudnienia subwencjonowanego

xxvi

.

Renta z tytułu niezdolności do pracy (Sjukersättning) - świadczenie dla osób, które

nie mogą pracować na pełen etat z powodu niepełnosprawności. Można otrzymywać 100%,
75%, 50% lub 25% renty z tytułu niezdolności do pracy, w zależności od tego, jak obniżona
jest zdolność do pracy. Renta z tytułu niezdolności do pracy przysługuje osobom w wieku 30-
64, których zdolność do pracy jest trwale ograniczona o co najmniej 25%

xxvii

. Może być też

tak, że osoba niepełnosprawna pracuje i otrzymuje rentę z tytułu niezdolności do pracy (np.
osoba pracuje na pół etatu i otrzymuje 50% renty z tytułu niezdolności do pracy).

Renta z tytułu niezdolności do pracy i zasiłek rehabilitacyjno-szkoleniowy mogą być
uzależnione od dochodu lub mieć formę świadczeń gwarantowanych. Świadczenia
gwarantowane osoba niepełnosprawna intelektualnie otrzymuje wówczas, gdy jej dochody są
niskie lub gdy wcale nie ma dochodów.
Dodatek mieszkaniowy (Bostadstillägg) - jeżeli osoba niepełnosprawna intelektualnie
otrzymuje

rentę

z tytułu niezdolności do pracy lub zasiłek rehabilitacyjno szkoleniowy może mieć prawo do
dodatku mieszkaniowego. Wysokość dodatku zależy od tego, ile osoba niepełnosprawna
intelektualnie płaci za mieszkanie i od jej dochodów.

Zasiłek dla osób niepełnosprawnych (Handikappersättning) – osoba
niepełnosprawna intelektualnie może otrzymywać zasiłek dla osób niepełnosprawnych, gdy
ze względu na niepełnosprawność potrzebuje pomocy w codziennym życiu lub pomocy w tym,
aby móc uczyć się lub pracować. Zasiłek ten przysługuje również, gdy ponosi znaczne koszty
dodatkowe w związku ze swoim ograniczeniem sprawności. Potrzeba pomocy musi być
aktualna co najmniej przez rok. Zasiłek dla osób niepełnosprawnych można otrzymywać
najwcześniej od roku, w którym osoba niepełnosprawna kończy 19 lat (wówczas wygasa
prawo do zasiłku na opiekę jej rodziców)

xxviii

.

Świadczenie dla osób niepełnosprawnych może wynosić 36, 53 lub 69 procent cenowej kwoty
bazowej (prisbasbeloppet) - w zależności od tego, jak duża jest potrzeba pomocy osobie
niepełnosprawnej i jak duże koszty dodatkowe ponosi w związku z ograniczeniem sprawności.
Świadczenie dla osób niepełnosprawnych jest wolne od podatku.

Wysokość świadczeń dla osób niepełnosprawnych w roku 2010:

Wysokość zasiłku

36 procent

15 264 koron

53 procent

22 472 koron

69 procent

29 256 koron

Zasiłek na asystenta osobistego (Assistansersättning)

xxix

- zasiłek na asystenta

osobistego przysługuje osobie niepełnosprawnej, jeśli niepełnosprawność jest trwała i
poważna, i w związku z tym dana osoba potrzebuje pomocy przy swoich wykonywaniu

codziennych czynności, jak na przykład dbanie o higienę osobistą, ubieranie się,
przygotowywanie i spożywanie posiłków. Pomoc osobistego asystenta oznacza dostosowaną
indywidualnie do potrzeb osoby niepełnosprawnej pomoc udzielaną w różnych sytuacjach
przez ograniczone grono osób. Aby otrzymywać zasiłek na asystenta osobistego z
Försäkringskassan, potrzeba pomocy osoby niepełnosprawnej podstawowych czynnościach
musi przekraczać 20 godzin tygodniowo. Wysokość zasiłku na asystenta osobistego ustalana
jest co roku przez rząd metodą ryczałtową.

Osoby niepełnosprawne (lub ich opiekun prawny) same decydują o tym, jak pomoc ma być
zorganizowana. Mogą samodzielnie pełnić rolę pracodawcy i zatrudniać jednego lub kilku
asystentów. Mogą także wraz z innymi osobami niepełnosprawnymi założyć stowarzyszenie
lub spółdzielnię zatrudniającą kilku asystentów albo też korzystać z usług oferowanych przez
firmę lub innego usługodawcę. Nic nie stoi na przeszkodzie, by zatrudniać asystenta,
korzystając jednocześnie z usług pomocy osobistej oferowanych przez gminę lub innego
usługodawcę. Zasiłek na asystenta osobistego można otrzymać także wtedy, gdy asystentem
osoby niepełnosprawnej zostanie osoba z nią mieszkająca we wspólnym gospodarstwie
domowym. Członek gospodarstwa domowego winien być w takim przypadku zatrudniony
przez gminę lub innego usługodawcę w zakresie usług pomocy osobistej.

Zasiłek na samochód (Bilstöd) – osoba niepełnosprawna może ubiegać się o zasiłek na
samochód, jeśli ma duże trudności z przemieszczaniem się i korzystaniem ze środków
komunikacji miejskiej ze względu na trwałą niepełnosprawność. Zasiłek na samochód może
być też wykorzystany na zakup motoru, motoroweru lub motorynki. Zasiłek na samochód
składa się z czterech różnych zasiłków. Można otrzymać zasiłek, aby: kupić samochód —
zasiłek podstawowy (grundbidrag) i zasiłek na zakup (anskaffningsbidrag), zmienić
samochód — zasiłek na dostosowanie do potrzeb (anpassningsbidrag), uzyskać prawo jazdy
— zasiłek na kurs jazdy. Warto dodać, że również rodzice/opiekunowie mogą otrzymać
zasiłek na samochód.

Wsparcie finansowe dla osób uczestniczących w zajęciach rehabilitacyjno-
szkoleniowych (Aktivitetsstöd) - wsparcie finansowe dla osób uczestniczących w
zajęciach rehabilitacyjno-szkoleniowych mogą otrzymać ci niepełnosprawni, którzy
uczestniczą w programach zatrudnienia socjalnego i wspieranego, jak na przykład szkolenie
zawodowe i rozwijające, czy rehabilitacja przygotowująca do podjęcia pracy. Osoba
niepełnosprawna może też uzyskać wsparcie finansowe, jeśli rozpoczyna działalność
gospodarczą na własny rachunek w sytuacji, gdy jest bezrobotna lub istnieje ryzyko, że będzie
bezrobotny. Wysokość wsparcia finansowego dla osób uczestniczących w zajęciach
rehabilitacyjno- szkoleniowych obliczana jest w oparciu o kwotę otrzymywaną z kasy
bezrobocia (a-kassa), ale osoba niepełnosprawna może uzyskać wsparcie finansowe nawet
jeśli nie spełnia wymogów do otrzymania zasiłku dla bezrobotnych. Dni, za które otrzymuje
wsparcie finansowe dla osób uczestniczących w zajęciach rehabilitacyjno szkoleniowych
odliczane są od dni, za które powinny dostać zasiłek z kasy bezrobocia. Oznacza to, że osoba
niepełnosprawna może zostać wykluczona z ubezpieczenia społecznego na czas pobierania
wsparcie finansowego dla osób uczestniczących w zajęciach rehabilitacyjno-szkoleniowych.
Jeżeli osoba niepełnosprawna zostanie wykluczona z ubezpieczenia, ma nadal prawo do

otrzymywania wsparcia finansowego, ale jego wysokość ulega zmniejszeniu.

Różne formy zamieszkania a świadczenia dla osób niepełnosprawnych intelektualnie

Osoby niepełnosprawne mieszkają najczęściej w mieszkaniach z doglądem opiekuńczym lub
w mieszkaniach zbiorowych. Mieszkania zbiorowe położone w normalnych okolicach
mieszkalnych i składają się maksymalnie z pięciu wewnętrznie połączonych mieszkań.
Dodatkowo mieszkanie takie zawiera miejsce na codzienne zajęcia grupowe, a także miejsce
dla personelu.

Jeżeli osoba niepełnosprawna intelektualnie mieszka w mieszkaniu z doglądem opiekuńczym
lub w domu zbiorowym (gruppbostad), zazwyczaj otrzymuje te usługi, na które w przeciwnym
razie mogłaby dostać świadczenie dla osób niepełnosprawnych. Potrzeba pomocy osoby
niepełnosprawnej intelektualnie może jednak przekraczać zakres usług związanych z formą
zamieszkania. Z formą zamieszkania mogą być także związane koszty, które przy obliczaniu
świadczenia dla osób niepełnosprawnych uważane są za dodatkowe wydatki. W tym
przypadku osoba niepełnosprawna powinna skontaktować się Försäkringskassan.

Jeżeli osoba niepełnosprawna mieszka w internacie (elevhem) prowadzonym przez szkołę,
może otrzymać świadczenie dla osób niepełnosprawnych, o ile ma koszty tytułem opieki
osobistej i usług. Dotyczy to internatów przy państwowej szkole specjalnej.

Jeżeli natomiast osoba niepełnosprawna intelektualnie korzysta z opieki w szpitalu lub innej
instytucji

xxx

, może zachować świadczenie dla osób niepełnosprawnych, o ile można

przewidywać, że opieka ta trwać będzie najwyżej sześć miesięcy. Jeżeli opieka trwa ponad
sześć miesięcy, osobie niepełnosprawnej intelektualnie przysługuje świadczenie dla osób
niepełnosprawnych tylko za te dni, na które opuściła szpital lub instytucję. Nie przysługuje
zwrot tytułem opłat za opiekę

xxxi

.

Instrumenty wsparcia osób niepełnosprawnych na
rynku pracy

W Szwecji poziom zatrudnienia osób niepełnosprawnych wynosi 62% (50% dla osób ze
zmniejszoną zdolnością do pracy), natomiast całej osób pełnosprawnych 75%

xxxii

. Szwedzka

Agencja Ubezpieczenia społecznego przeprowadziła w 2003 r. badanie na próbie 7000 osób
niepełnosprawnych na temat jakości życia. Badanie wykazało, że jedynie 22%
niepełnosprawnych pracowało na otwartym rynku pracy bez wsparcia państwa.

Rząd Szwecji oferuje osobom niepełnosprawnym szereg instrumentów wspierających ich
integrację na rynku pracy.

Rehabilitacja zawodowa - urzędy Pracy (Arbetsförmedlingen) posiadają specjalne środki
dla osób niepełnosprawnych ubiegających się o pracę. Specjaliści pomagają zaplanować
odpowiednie wykształcenie i asystują w znalezieniu pracy. Osoby niepełnosprawne mogą

uzyskać pomoc, w ocenie ich zdolności do pracy, skorzystać z konsultacji w poszukiwaniach i
wyborze odpowiednich zawodów czy dostosowaniu miejsca pracy do potrzeb osób
niepełnosprawnych itp. Arbetsförmedlingen przyznaje także dotacje pomagające osobie
niepełnosprawnej w uzyskania i utrzymania pracy

xxxiii

.

Dotacje wynagrodzeń - pracodawca może otrzymać dotację na zatrudnienie osób
niepełnosprawnych. Celem tego świadczenia jest, aby osoby z niepełnosprawne mogły
otrzymać i utrzymać pracę, której inaczej by im nie powierzono. Dotacja pokrywa częściowo
koszt wynagrodzenia. Dotacja jest ustanawiana uwzględniając zdolność osoby do pracy i
stopnień jej niepełnosprawności. Dotacje płacowe można przyznać na okres nie dłuższy niż
cztery lata

xxxiv

. Blisko 57.000 osób objęte jest wsparciem w zakresie dotacji wynagrodzeń.

Jak wygląda przyznanie dotacji? Dotacje przyznaje Arbetsförmedling pracodawcom
zatrudniającym osoby niepełnosprawne. Wysokość dotacji zależy od wysokości
wynagrodzenia osoby niepełnosprawnej (maksymalna wartość to 16 700 SEK na miesiąc, jeśli
wynagrodzenie osoby niepełnosprawnej przekracza maksymalną wartość, różnicę pokrywa
pracodawca) oraz od zdolności danej osoby do pracy. Ocenę zdolności do pracy przeprowadza
Arbetsförmedling wspólnie z osobą niepełnosprawną i pracodawcą. Aby otrzymać dotację
pracodawca musi zaaplikować do Arbetsförmedling, następnie Arbetsförmedling sprawdza
miejsce pracy i zadania osoby niepełnosprawnej pod kątem ich dostosowania do potrzeb i
możliwości osoby niepełnosprawnej. W następnym kroku Arbetsförmedling decyduje o
wysokości dotacji.

Stypendia - osoby niepełnosprawne zawodowo mogą uzyskać stypendium na rozpoczęcie
nauki w szkole podstawowej, liceum a także edukacji dla dorosłych. Wnioskujący mogą
otrzymać stypendium na studia w prywatnych szkołach średnich i wyższych, jak i na studia
w państwowych szkołach wyższych. Wnioskodawca musi być osobą niepełnosprawną i
potrzebującą dodatkowego czasu na ukończenie studiów. Aby uzyskać takie stypendium
wnioskodawca musi być w wieku między 25 a 50 lat i mieć tylko wykształcenie podstawowe.
Wnioskujący nie mogli wcześniej otrzymywać takiego stypendium przez okres dłuższy niż 4
tygodnie przez ostatnie 5 lat.

Stypendia mogą być pobierane przez okres do 50-ciu tygodni. Stypendia są bezzwrotne.
Władzę lokalne odpowiedzialne za kształcenie określają, kto ma prawo do stypendiów i
popierają kandydatów, którzy składają wnioski do CSN (Centralny Urząd Stypendialny w
Szwecji). CSN decyduje o zatwierdzeniu stypendiów

xxxv

.

Shaltered employment (OSA) - sheltered employment ma na celu zapewnienie pewnym
grupom osób niepełnosprawnych, możliwość pracy z elementami rehabilitacji zawodowej w
instytucjach publicznych. Dotacje są przyznawane pracodawcom, którzy organizują
"zatrudnienie ochronne"

xxxvi

.

Samhall AB - Samhall jest spółką będącą własnością skarbu państwa, jej celem jest
wytwarzanie towarów i usług poprzez tworzenie miejsc pracy dla osób niepełnosprawnych.
Samhall odpowiada za swoje wyniki przed Ministerstwem Przemysłu

xxxvii

.

SIUS (Special Introduction and Follow-up Support) - SIUS oferuje indywidualne

wsparcie dla osób niepełnosprawnych, które ubiegają się o pracę. Wsparcie konsultanta SIUS
może trwać do 6 miesięcy.

Specjalne dotacje na rozpoczęcie własnej działalności - specjalne wsparcie jest
udzielane w celu ułatwienia osobom niepełnosprawnym rozpoczęcia własnej działalności
gospodarczej. Ta specjalna dotacja może wynosić najwyżej 60 tys. koron i może pokryć koszty
zakupu sprzętu i pokrycia kosztów związanych z otworzeniem działalności

xxxviii

.

Dotacje na aktywność - młodzi ludzie w wieku 19-29 lat o zmniejszonej zdolności do pracy
mogą otrzymać tzw. "aktivitetsersättning". Dotacje te mogą być przyznawane jednorazowo na
okres maksymalnie trzech lat. Ich celem jest pomoc osobie w otrzymaniu i rozpoczęciu pracy.
Aby mieć prawo do tej dotacji trzeba uczestniczyć w rehabilitacji zorganizowane przez
"Försäkringskassan", organ ubezpieczeniowy rządu.

Spółdzielnie socjalne - spółdzielnie socjalne to podmioty zakładane przez same osoby
niepełnosprawne lub ich opiekunów prawnych. Celem spółdzielni jest zapewnienie osobom
niepełnosprawnym rozwoju zawodowego oraz dochodu. Ruch spółdzielczy w Szwecji jest
bardzo rozwinięty. Spółdzielczość socjalna w Szwecji nie została normatywnie ujęta w
odrębne ramy prawne. W związku z tym spółdzielnie przyjmują formy prawne najlepiej
odpowiadające ich działalności. Większość spółdzielni decyduje się na funkcjonowanie w
formie stowarzyszenia ekonomicznego (ekonomisk trening).

Podsumowanie

Osoby niepełnosprawne intelektualnie w Szwecji otrzymują szerokie wsparcie finansowe ze
strony państwa. Wsparcie to pozwala na pokrycie kosztów życia osób niepełnosprawnych, nie
pozwala jednak na wyrównanie poziomu jakości życia osób niepełnosprawnych i ich pełną
integrację.

W roku 2002 rząd opublikował ocenę sytuacji materialnej obywateli Szwecji

xxxix

. Autorzy

raportu stwierdzili, że „osoby niepełnosprawne są w niekorzystnej sytuacji, w odniesieniu do
wielu aspektów związanych z sytuacją materialną ..." oraz, że podziały nie zmieniły się w
przeciągu ostatnich dziesięciu lat. Osoby niepełnosprawne mają gorszą sytuację zdrowotną
niż inne z tej samej grupy wiekowej, a autorzy podkreślili, że "różnica jest znacząca, nawet
jeśli nie ma szczególnego powodu, aby dopatrywać się związku między niepełnosprawnością a
stanem zdrowia".

Pomimo szerokiego zakresu świadczeń finansowych, Rzecznik ds. Równości w swoich
wystąpieniach wielokrotnie zgłaszał, iż przyjęcie LSS i wdrożenie kolejnych strategii nie
wyrównało do końca poziomu zamożności osób niepełnosprawnych intelektualnie z resztą
społeczeństwa. Statystyki EU SILC za rok 2009, wskazują, że 21,6% gospodarstw domowych
osób niepełnosprawnych jest zagrożonych ubóstwem, podczas gdy dla gospodarstw osób
pełnosprawnych poziom ten wynosi 3%

xl

.

Rozdział

III.

Konkretne

modele

istniejące w systemie

Wprowadzenie

W Szwecji istnieje kilka modeli rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych

xli

. Są to:

•

Aktywności codzienne (daily activities)

•

Zatrudnienie subwencjonowane (wage subsidy)

•

Zatrudnienie w przedsiębiorstwie państwowym Samhall

•

Spółdzielnia socjalna

W Szwecji nie ma specyficznego system przechodzenia osób niepełnosprawnych pomiędzy
tymi modelami. Wprawdzie zdarza się, że osoby niepełnosprawne przechodzą z „aktywności
codziennych/Samhall do pracodawców, którzy korzystają z subsydiów (zatrudnienie
subwencjonowane), ale nie jest to prawidłowość. Z informacji uzyskanych wynika, że choć
zamierzeniem jest by osoby niepełnosprawne korzystały z form wsparcia przez pewien czas, w
praktyce zazwyczaj pozostają w danym modelu wiele lat.

Model 1 – „aktywności codzienne”

Praca osób niepełnosprawnych jest ważnym czynnikiem ich integracji społecznej. Praca nie
tylko przynosi osobom niepełnosprawnym dochód, ale także daje im możliwość rozwoju
osobistego w przestrzeni społecznej. Szwedzki system społeczny ma na celu zapewnie
wszystkim osobom pracy, tym niemniej osoby niepełnosprawne intelektualnie są dużo
częściej bezrobotne niż osoby pełnosprawne.

Urzędy gmin odpowiadają za zapewnienie „aktywności codziennych” osobom
niepełnosprawnym intelektualnie, które są bezrobotne. Odpowiedzialność ta jest
uregulowana w ustawie Social Services Act (SoL) i w LSS. Zgodnie z SoL, Rada Dobrobytu
Społecznego w gminie (Social Welfare Board) może podjąć szereg kroków na rzecz integracji
osób niepełnosprawnych intelektualnie. Może podjąć współpracę z lokalnymi
przedsiębiorcami lub urzędami pracy. Może także sama organizować otwarte zajęcia dla
niepełnosprawnych. Ponadto, możliwie jest zorganizowanie indywidualnych zajęć dla osób
niepełnosprawnych po przeprowadzeniu indywidualnej oceny potrzeb. W założeniu
„aktywności codzienne” miały stanowić terminową formę wsparcia i prowadzić do
zatrudnienia na otwartym rynku pracy. W praktyce jednak, „aktywności codzienne” stają się
dla wielu osób rozwiązaniem długofalowym.

Aktywności codzienne oferowane są osobom niepełnosprawnym intelektualnie od 1968 r.
Mogą z nich skorzystać osoby w wieku produkcyjnym nie posiadające pracy oraz nie
podejmujące kształcenia. Z tego świadczenia mogą korzystać osoby niepełnosprawne
intelektualnie, osoby z autyzmem lub schorzeniami przypominającymi autyzm, a także osoby
ze znacznymi i trwałymi ograniczeniami sprawności intelektualnej wskutek urazu mózgu,
który nastąpił w wieku dorosłym w wyniku przemocy fizycznej lub choroby somatycznej.

W październiku 2004 r. ponad 24 tys. osób niepełnosprawnych korzystało z aktywności
codziennych. Osoby korzystające z tej formy pracy są zwykle beneficjentami renty. Zdarza się,
że za swoją pracę otrzymują drobne kwoty pieniężne.

Głównym celem tej formy aktywizacji zawodowej osób niepełnosprawnych jest zapewnienie
szansy osobie niepełnosprawnej na otrzymanie pracy/zajęcia. Jeśli dla części osób
niepełnosprawnych intelektualnie nie jest możliwe zdobycie pracy, celem aktywności
codziennych jest zapewnienie udziału w życiu zawodowym. Aktywności codzienne
organizowane są w specjalnie wynajętych lokalach lub u lokalnych przedsiębiorców.

Case study - INUTI Foundation

Fundacja INUTI prowadzi „aktywności codzienne” związane z działaniami artystycznymi dla
osób niepełnosprawnych intelektualnie. Fundacja prowadzi 2 studia oraz galerię w centrum
Sztokholmu, w których pracuje 40 osób. 15 z nich to specjaliści z doświadczeniem
artystycznym, pedagogicznym i psychologicznym, którzy wspierają osoby niepełnosprawne.

Praca na rzecz niepełnosprawnych podejmowana jest w ramach LSS. Fundacja INUTI
wykonuje dla gminy usługi związane z zapewnieniem osobom niepełnosprawnym zajęcia.
Specjaliści fundacji pracują z niepełnosprawnymi i starają się tak poprowadzić ich
poszukiwania artystyczne, by rozwinąć ich własny styl i biegłość w pracy artystycznej. Pomoc
osobom niepełnosprawnym w samodzielnych poszukiwaniach artystycznych, tworzy w
fundacji atmosferę kreatywności i rozwoju

xlii

.

Prowadzenie „aktywności codziennych” to jedyna działalność fundacji. Osoby
niepełnosprawne intelektualnie trafiają do fundacji poprzez kontakt ze strony opiekunów,
rodziców i wychowawców, którzy doceniają umiejętności artystyczne swoich podopiecznych.
Do fundacji trafiają również uzdolnieni absolwenci uczelni artystycznych. Aby na stałe mieć
miejsce w fundacji, osoby niepełnosprawne muszą przejść okres próbny. Nie ma ograniczeń
co do długości czasu pozostawania w fundacji. Istnieje lista oczekujących. Fundacja nie
prowadzi zajęć otwartych dla niepełnosprawnych.

Działalność fundacji jest przede wszystkim finansowana przez samorząd lokalny. Zdarza się,
że fundacja aplikuje również o granty z innych źródeł. Fundacja sprzedaje swoje wyroby
artystyczne. Kwota ze sprzedaży prac artystycznych dzielona jest w sposób następujący: 25%
kwoty otrzymuje osoba niepełnosprawna, natomiast 75% kwoty trafia do spółdzielni
założonej przy fundacji. Następnie spółdzielnia rozdysponowuje środki na takie działania jak
na przykład wyjazdy dla członków spółdzielni

xliii

.

Case study – Misa

Misa to przedsiębiorstwo prywatne, które oferuje „aktywności codzienne” osobom
niepełnosprawnym od 1994 r. Posiada 13 oddziałów, a poszczególne oddziały specjalizują się
w jednym obszarze niepełnosprawności np. niepełnosprawność intelektualna, autyzm, zespół
Aspergera, urazy mózgu etc. Przedsiębiorstwo jest aktywne w Sztokholmie, Skåne, Uppsali i
Västerås.

Do pracy z niepełnosprawnymi Misa wykorzystuje własną metodę ISA, bazującą na metodzie
zatrudnienia wspomaganego rozwiniętego w USA w latach 70. XX wieku. Proces pracy z
niepełnosprawnym odbywa się w 3 krokach: stworzenie profilu pracy danej osoby
niepełnosprawnej, praktyki zawodowe, praca zawodowa ze wsparciem asystenta Misa. Dużym
wsparcie dla Misa są wytyczne Europejskiej Unii Zatrudnienia Wspomaganego (EUSE)

xliv

.

Głównymi klientami Misa są urzędy gmin, które zlecają przedsiębiorstwu prowadzenie zajęć
codziennych w ramach LSS ze środków własnych

xlv

. „Aktywności codzienne” mogą być

prowadzone w wymiarze od kilku do 40 godzin tygodniowo. Aktywność może polegać na
praktycznych szkoleniach zawodowych lub zatrudnieniu. Dla osób, które nie są w stanie
znaleźć pracy, „aktywności codzienne” mają tylko wymiar rozwoju osobistego. Osoby
niepełnosprawne, które znajdują zajęcie dzięki Misa, wykonują je na terenie
przedsiębiorstwa. Te aktywności to na przykład: praca w restauracji, w biurze, w myjni
samochodowej. Misa prowadzi ww. działania na zasadzie pośrednictwa pracy.

Aby świadczyć usługi dla samorządów w zakresie prowadzenia „aktywności codziennych”,
należy uzyskać uprawnienie do prowadzenie takiej działalności. Aby uzyskać uprawnienie,
dany podmiot powinien zatrudniać na stanowisku kierowniczym osobę, która posiada
odpowiednie wykształcenie i kompetencje. Ponadto należy uzyskać potwierdzenie tych
kompetencji przez samorząd lokalny i „Socialstyrelse”. Po otrzymaniu uprawienienia, dany
podmiot może świadczyć usługi w zakresie „aktywności codziennych” (w Sztokholmie 120
podmiotów ma uprawnienia tego typu). Osoby niepełnosprawne mogą następnie
samodzielnie wybierać podmiot świadczący „aktywności codzienne” w zależności od swoich
zainteresowań i potrzeb. Zdarzają się jednak władze lokalne w Szwecji, które nie dają osobom
niepełnosprawnym możliwości wyboru, urzędnicy wskazują osobie niepełnosprawnej
podmiot prowadzący ”aktywności codzienne”. Samorządy, które umożliwiają osobom
niepełnosprawnym wybór, objęte są prawem ”LoV” – co oznacza, że muszą zapewnić wolną
konkurencję.

Działalność Misa uważana jest za dobry przykład. Jak wynika z rozmów z przedstawicielem
FUB i Misa, kluczem do sukcesu jest przekonanie, że osoby niepełnosprawne nie powinny
uczestniczyć w „aktywnościach codziennych” organizowanych w homogenicznych grupach
(80% „aktywności codziennych” realizowanych w ramach LSS to zajęcia grupowe dla
niepełnosprawnych), ale że powinny mieć możliwość indywidualnego udziału w normalnym
życiu przedsiębiorstw. Podejście Misa polega więc na integracji zawodowej, a nie
instytucjonalizacji „aktywności codziennych”

xlvi

.

Osoby niepełnosprawne nie otrzymują wynagrodzenia za swoją pracę. Otrzymują wsparcie ze
strony “Försäkringskassan”. Misa pokrywa jedynie koszt posiłku dla osób niepełnosprawnych

(lunch). Osoby niepełnosprawne intelektualnie, które objęte są udziałem w działaniach Misa
nie są w żaden sposób zatrudnione przez kogokolwiek. Misa umożliwia osobom
niepełnosprawnym realizację ”aktywności codziennych” w formie praktycznego szkolenia
zawodowego lub w formie pracy w przedsiębiorstwie. Część osób niepełnosprawnych dość
szybko znajduje zatrudnienie, cześć kontynuuje ”aktywności codzienne”. Jeden z ostatnich
raportów Socialstyrelsen pokazuje, że tylko 1% osób które korzystają z ”aktywności
codziennych” znajduje zatrudnienie. Skuteczność Misa wynosi 10%.

Model 2 – zatrudnienie subwencjonowane

xlvii

Kolejną formą rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych intelektualnie jest
zatrudnienie w przedsiębiorstwie otrzymującym wsparcie państwa. Za udzielanie
zindywidualizowanego wsparcia pracodawcom zatrudniającym osoby niepełnosprawne
odpowiada Urząd ds. Pośrednictwa Pracy – Arbetsförmedlingen (dalej: „AF”). W celu
optymalizacji zatrudnienia osób niepełnosprawnych AF dysponuje różnorodnymi formami
pomocy dostępnej dla pracodawców. Formy te dotyczą trzech głównych obszarów, w których
pracodawca może potrzebować wsparcia:

•

Zapewnienie zaplecza technicznego dostosowanego do potrzeb niepełnosprawnego
pracownika,

•

Zapewnienie pomocy wykwalifikowanego asystenta,

•

System rekompensaty finansowej,

Współpraca dotycząca potencjalnego zatrudnienia osoby niepełnosprawnej pomiędzy
pracodawcą a AF zaczyna się: 1) z inicjatywy samego pracodawcy zainteresowanego
zatrudnieniem osoby niepełnosprawnej, 2) z inicjatywy AF, który poszukuje miejsc pracy dla
zgłaszających się do niej osób niepełnosprawnych, lub 3) z inicjatywy potencjalnego
niepełnosprawnego pracownika, który sugeruje nawiązanie dialogu między pracodawcą a AF,
w celu wypracowania modelu odpowiadającego obopólnym potrzebom.

Po nawiązaniu współpracy, pracodawca wraz z ekspertem AF oraz przyszłym pracownikiem
dokonują oceny potrzebnego wsparcia, opracowując indywidualny plan rozwoju pracownika.
W czasie współpracy z AF strony określają formy i zakres wsparcia, jakie pracodawca może
otrzymać od AF.

W zakresie zaplecza technicznego AF zapewnia pracodawcom sprzęt umożliwiający
zatrudnienie osoby niepełnosprawnej. Jeśli taka potrzeba zostanie zidentyfikowana w planie
rozwoju pracownika, pracodawca otrzymuje od AF specjalnie dopasowane biurka/krzesła,
oprzyrządowanie do komputera i inne pomoce techniczne pozwalające przystosować miejsce
pracy dla niepełnosprawnego pracownika.

AF zapewnia również wsparcie asystentów, pomagających w początkowej fazie zatrudnienia
niepełnosprawnego pracownika. Zazwyczaj pracodawcy wnioskują o asystę audiologa, osoby
pomagającej czytać osobom niedowidzącym, specjalisty w zakresie prowadzenia terapii

zajęciowej czy psychologa. Zarówno pracodawca, pracownik, jak i jego bezpośrednie
otoczenie (czyli na przykład współpracownicy, którzy będą pracować na co dzień z osobą
niepełnosprawną) są uprawnieni do otrzymania profesjonalnego szkolenia, którego celem
jest zapoznanie ich z nową sytuacją, koniecznymi usprawnieniami, wyjaśnienie, jakiej
pomocy wymaga osoba niepełnosprawna ze strony współpracowników, jakie są jej mocne
strony i w jaki sposób należy się z nią efektywnie komunikować.

Trzecim krokiem rozpatrywanym w czasie tworzenie planu rozwoju pracownika jest potrzeba
stosowania rekompensat finansowych. Wsparcie finansowe może przybrać różne formy, w
zależności od indywidualnych potrzeb pracownika. Dwie najczęściej stosowane formy
rekompensat, to wieloletnie wsparcie finansowe obliczone w oparciu o proporcję kosztów
zatrudnienia pracownika do szacowanej wartości jego pracy. Wnioskując o to
dofinansowanie, pracodawca zobowiązany jest do wykazania, w ilu procentach koszty
zatrudnienia pracownika przewyższają wartość jego pracy. Na tej podstawie AF przyznaje
dofinansowanie, które powinno stanowić różnicę między tymi wartościami.

Drugą częstą formą dofinansowywania pracodawcy są dopłaty do wynagrodzenia dla
pracownika. Zakłada się, że dopłaty do wynagrodzenia powinny maleć w miarę rozwoju
pracownika, robionych przez niego postępów i wzrastającego poziomu samodzielności

xlviii

.

Dopłaty przyznaje się w oparciu o wniosek pracodawcy, który uzgadnia potrzebną wysokość
dopłat, oraz przewidywane tempo i wielkość, o jaką dofinansowanie będzie się zmniejszać, w
planie rozwoju pracownika. Pracodawca może uzyskać również dopłaty do wynagrodzenia
pełnosprawnych współpracowników, do których obowiązków należy bezpośrednie wsparcie
pracownika niepełnosprawnego (np. asystowanie mu podczas pierwszych tygodni pracy) w
wymiarze, w którym pracownicy wypełniają obowiązki wsparcia osoby niepełnosprawnej w
czasie pracy.

xlix

Dopłaty do wynagrodzenia przyznawane są na okres nie dłuższy niż cztery lata. Może zostać
przedłużony po specjalnej ocenie planu rozwoju pracownika przeprowadzonej przez eksperta
AF. Dopłaty do wynagrodzenia można przyznać pracownikowi który ma co najmniej 20 lat
oraz pozostawał bezrobotny przez co najmniej 36 miesięcy. Maksymalny poziom
dofinansowania wynagrodzenia osoby niepełnosprawnej to 80%.

Case study – ICA

Przykładem udanej współpracy przedsiębiorstwa komercyjnego z AF jest ICA

l

, która

zatrudnia obecnie kilkaset osób niepełnosprawnych, w tym wiele niepełnosprawnych
intelektualnie.

Grupa ICA (ICA AB) to jedna z największych w Skandynawii sieci marketów oferujących
żywność, posiadająca sieć 2100 sklepów w Szwecji, Norwegii i krajach bałtyckich. Firma
zatrudnia 50 tys. pracowników. Jednym z głównych wyróżników ICA na rynku jest
odpowiedzialność społeczna (corporate social responsibility – CSR). Firma podejmuje
działania na rzecz ochrony środowiska, podnoszenia jakości produktów i zdrowia
konsumentów, etycznego handlu, społeczeństwa.

W 2009 r. ICA rozpoczęła projekt „We can do more”, który zakładał zatrudnienie do 2012 r.

około 500-1000 osób niepełnosprawnych w sklepach, magazynach i biurach ICA. Projekt jest
realizowany we współpracy z Samhall AB i władzami lokalnymi. ICA ma 90 tradycji silnej
obecności w społecznościach lokalnych. Osoby prowadzące sklepy wielokrotnie zatrudniały
osoby niepełnosprawne.

Celem projektu było zatrudnienie do prostych prac w łańcuchu wartości ICA osób
niepełnosprawnych (prace takie jak: wykładanie towaru na półki sklepowe, zbieranie
koszyków i porządkowanie wózków sklepowych). Firma postanowiła skoncentrować się na
osobach niepełnosprawnych intelektualnie. Istotnym powodem podjęcia się realizacji
projektu był niedobór kandydatów do pracy w sklepach w związku ze starzeniem się
społeczeństwa szwedzkiego.

ICA postanowiła nawiązać współpracę z Samhall AB, zatrudniającym blisko 20 tys.
niepełnosprawnych oraz z władzami lokalnymi prowadzącymi lokalne centra dla osób
niepełnosprawnych. Współpracę podjęto także z lokalnymi urzędami pracy. W wyniku
dialogu

zdefiniowano

zakres

prac/zadań

dla

osób

niepełnosprawnych

i możliwości zatrudnienia.

Jednym z istotnych elementów na drodze realizacji założonych celów było przeprowadzenie
kampanii w mediach polegającej na produkcji comiesięcznych reklam ICA z udziałem
niepełnosprawnego Jerrego z zespołem Downa w formule „opery mydlanej”. Celem reklam,
oprócz promocji produktów ICA, było przełamanie stereotypów na temat osób
niepełnosprawnych. Kampania miała istotny wpływ na świadomość Szwedów w odniesieniu
do osób niepełnosprawnych intelektualnie.

Po 3 latach od rozpoczęcia wprowadzenia programu, ICA zatrudnia 900 osób
niepełnosprawnych w 650 sklepach. Prawdopodobnie do końca 2012 r. zatrudni planowane
1000 osób. Realizacja projektu przyczyniła się do zmiany kultury organizacji na bardziej
otwartą i tolerancyjną oraz na zmianę praktyk rekrutacyjnych firmy. Dzięki projektowi
przeprowadzonemu we współpracy z AF, firma uzyskała dostęp do nowej puli pracowników
oraz uzyskała reputację firmy zaangażowanej społecznie. Osoby niepełnosprawne
intelektualnie otrzymują takie samo wynagrodzenie jak inni pracownicy, przy czym część
wynagrodzenia pokrywane jest przez państwo (subsydiowanie wynagrodzenia).

Case study – Peritos

Peritos to nowe przedsiębiorstwo prywatne, którego wizją jest zapewnienie, by młode osoby
niepełnosprawne, które zakończyły edukację, mogły znaleźć pracę. Firma pomaga młodym
ludziom znaleźć pracę i uniezależnić się od opieki społecznej. Jak wynika z badań,
maksymalnie 15-20% osób niepełnosprawnych intelektualnie znajduje pracę na otwartym
rynku pracy. Istnieje więc spory zasób pracowników do których trzeba umieć dotrzeć i
wykorzystać ich potencjał.

Klientami Peritos są przedsiębiorstwa, które chcą zatrudnić osoby niepełnosprawne, ale nie
mają wiedzy na temat pracy z osobą niepełnosprawną i obawiają się niepowodzenia w jej
zatrudnieniu. Jak wynika z rozmowy z przedstawicielem Peritos, główną motywacją do
zatrudnienia jest korzyść biznesowa – zaangażowany pracownik, którego wynagrodzenie

pokrywane jest przez państwo w ramach zatrudnienia subwencjonowanego. Dzięki wsparciu
Peritos firmy mogą realizować również cele zrównoważonego rozwoju i odpowiedzialności
społecznej (CSR)

li

.

Usługi oferowane przedsiębiorstwom przez Peritos to wsparcie w wyszukaniu, rekrutacji i
zatrudnieniu osób niepełnosprawnych. Przedsiębiorstwa płacą Peritos za całość usługi i te
fundusze to źródło utrzymania firmy. Metoda rekrutacji Peritos to Introduction Recruitment.
Polega na tym, że Peritos bierze pełną odpowiedzialność za rok zatrudnienia osoby
niepełnosprawnej – odpowiada za pensję osoby niepełnosprawnej (ze środków otrzymanych
od przedsiębiorstwa-klienta), szkolenia, coaching osoby niepełnosprawnej, jak i przełożonego
osoby niepełnosprawnej. Po podpisaniu umowy z klientem, Peritos wyszukuje kandydatów
do pracy, dobiera kandydatów pod kątem profilu stanowiska, organizuje spotkanie kandydata
do pracy z klientem i coachem, edukuje i informuje klienta na temat zasad pracy z osobą
niepełnosprawną, odpowiada za wdrożenie pracownika, monitoruje zatrudnienie osoby
niepełnosprawnej i w końcu za transfer pracownika do klienta. Pomaga również w kontaktach
z Urzędem Pracy.

Dzięki wsparciu Peritos pracodawcy w Szwecji ponoszą niższe ryzyko nieudanego
zatrudnienia osoby niepełnosprawnej. Główną korzyścią dla przedsiębiorstw jest możliwość
pozyskania ambitnego i lojalnego pracownika, który wnosi nowe perspektywy do biznesu.
Korzyści z usług Peritos odnosi także samorząd – dzięki temu że młodzież niepełnosprawna z
danej gminy znajduje pracę, spadają koszty polityki społecznej. Ponieważ działalność Peritos
jest nowa na rynku, urzędy gmin są dość sceptycznie nastawione do firmy.

Prace jakie wykonują niepełnosprawni dzięki Peritos dla szwedzkich przedsiębiorstw to m.in.:
usługi biurowe, praca w recepcji, praca w sklepie, opieka nad dziećmi i osobami starszymi,
praca w kuchni, logistyka i magazyny, rolnictwo, hodlowla zwierząt, prace leśne, pakowanie,
kosmetyka samochodowa, sprzątanie.

Inne formy zatrudnienia subwencjonowanego

W Szwecji istnieją 3 inne formy zatrudnienia subwencjonowanego:

•

Zatrudnienie osłonowe w sektorze publicznym (Sheltered public employment)

•

Zatrudnienie rozwojowe (Development employment)

•

Zatrudnienie chronione (Security employment)

Zatrudnienie osłonowe w sektorze publicznym (Sheltered public employment)

Forma wsparcia dla pracodawców, którzy zatrudniają osobę niepełnosprawną z ograniczoną
zdolnością do pracy. Wsparcie dotyczy regularnego zatrudniania w sektorze publicznym.
Miejsce pracy powinno być dostosowane do potrzeb osób niepełnosprawnej. Pracodawca
powinien również zapewnić osobie niepełnosprawnej aktywności wspierające jej rozwój. W
długim okresie ta forma wsparcia powinna prowadzić do zatrudniania na ogólnych zasadach.

Dofinansowanie do wynagrodzeń mogą otrzymać pracodawcy zatrudniający osoby
niepełnosprawne podlegające pod LLS, które poszukują pracy i wcześniej nie pracowały z
powodu niepełnosprawności/choroby.

Stanowisko pracy na które przyjmuje się osobę niepełnosprawną objęte tą formą pomocy nie
może być stanowiskiem obsadzanym na zasadzie konkursu

lii

.

Wysokość subwencji zależy od poziomu całości kosztu zatrudnienia pracownika (maksymalny
poziom to 16 700 koron miesięcznie) i jego zdolności do pracy. Okres wsparcia to 1 rok.

Zatrudnienie rozwojowe (Development employment

liii

)

Pracodawcy zatrudniający bezrobotne osoby niepełnosprawne mogą otrzymać wsparcie
finansowe, jeśli zatrudniając osobę niepełnosprawną dostosowują miejsce pracy i organizację
pracy do potrzeb rozwojowych osoby niepełnosprawnych. Głównym celem tej formy
zatrudnienia jest wsparcie rozwoju zawodowego osobom niepełnosprawnym.

Zarówno pracodawcy prywatni, jak i publiczni mogą otrzymać tę formę wsparcia na
zatrudnienie osoby niepełnosprawnej. Ta forma dotyczy zarówno pracy w pełnym wymiarze
czasu pracy, jak i w zmniejszonym czasie pracy. Wysokość subwencji zależy od poziomu
całości kosztu zatrudnienia pracownika (maksymalny poziom to 16 700 koron miesięcznie) i
jego zdolności do pracy. Okres wsparcia to 2 lata.

Zatrudnienie chronione (Security employment

liv

)

Wsparcie finansowe oferowane pracodawcom zatrudniającym bezrobotne osoby
niepełnosprawne z ograniczoną zdolnością do pracy. Miejsce pracy powinno zostać
dostosowane do potrzeb osoby niepełnosprawnej. Celem tej formy wsparcia jest rozwój
umiejętności osób niepełnosprawnych i zaoferowanie im czegoś więcej niż państwowy
Samhall.

Wsparciem mogą być objęci pracodawcy którzy zatrudniają osobę bezrobotną, która ma
ograniczoną zdolność do pracy, która ma prawo do bycia objętą wynagrodzeniem
subsydiowanym i wymaga dużego wsparcia w pracy w długim okresie.

Zarówno pracodawcy prywatni jak i publiczni mogą otrzymać tę formę wsparcia na
zatrudnienie osoby niepełnosprawnej. Ta forma wsparcia dotyczy zarówno pracy w pełnym
wymiarze czasu pracy, jak również w zmniejszonym czasie pracy. Wysokość subwencji zależy
od poziomu całości kosztu zatrudnienia pracownika (maksymalny poziom to 16 700 koron
miesięcznie) i jego zdolności do pracy. Okres wsparcia to 4 lata.

Na poniższym wykresie zaprezentowano liczbę osób niepełnosprawnych objętych różnymi
instrumentami rynku pracy

lv

.

Wykres 1. Liczba osób zatrudnionych w ramach poszczególnych form zatrudnienia w 2008 r.

Model 3 – Zatrudnienie w przedsiębiorstwie
państwowym Samhall

lvi

Samhall AB to państwowe przedsiębiorstwo, które zatrudnia blisko 20 tys. osób
niepełnosprawnych w 250 lokalizacjach w Szwecji. Około 15% zatrudnionych to osoby
niepełnosprawne intelektualnie. Głównym zadaniem Samhall jest tworzenie miejsc pracy dla
osób niepełnosprawnych, tak by wspierać ich integrację zawodową.

Przedsiębiorstwo Samhall istnieje od 1980 roku i miało stanowić odpowiedź na
nieefektywność działalności zakładów pracy chronionej i agencji pracy. Firma przejęła 370 już
wyposażonych przez jednostki samorządu terytorialnego lub władze państwowe zakładów
pracy. Utworzenie Samhall stanowiło również rozwiązanie umożliwiające zwiększenie
odpowiedzialności państwa za efekty działania na rzecz osób niepełnosprawnych,
a także poprawę sytuacji finansowej podmiotu wspierającego osoby niepełnosprawne

lvii

.

Do pracy w Samhall osoby niepełnosprawne kierują publiczne służby zatrudnienia. W
Samhall osoby niepełnosprawne znajdują zatrudnienie, otrzymują kompleksowe wsparcie w
postaci szkoleń, coachingu, budują poczucie własnej wartości. Poprzez odpowiedni dobór
stanowiska pracy do potrzeb osób niepełnosprawnych, Samhall oferuje swoim klientom
szeroki zakres usług i produktów.

Samhall otrzymuje wsparcie ze strony rządu Szwecji na podstawie podpisywanego co roku
porozumienia. Decyzja o zasadach finansowania zapada w szwedzkim parlamencie. Wsparcie
na pokrycie kosztów działalności przyznawane jest Samhall na realizację konkretnych celów.
W 2011 r. cele te dotyczyły: liczby pracowników zatrudnionych w Samhall (miernik – 24,4
mln godzin pracy), wejścia określonego procenta pracowników Samhall na otwarty rynek
pracy (6%), rekrutacji określonych grup niepełnosprawnych (40%), poziomu zysków (7%). W
2011 r. subwencja ze strony rządu wyniosła

4 405 mln koron szwedzkich. Wysokość dotacji

kalkulowana jest jako

zwrot dodatkowych kosztów związanych z polityką prowadzoną przez

Samhall – wsparciem dla pracowników, które wykonują pracę w niższym tempie, pomocą
terapeutyczną itd. Formalnie, dotacje państwowe włączane są w zestawienie balansowe, jako
dochód pochodzący z usług kontraktowanych przez państwo.

Samhall zatrudnia blisko 20.000 osób

Samhall stara się wywiązywać z warunków porozumienia z rządem.

W 2011 r. zatrudnił 5167

nowych pracowników, z czego 40% nowo zatrudnionych stanowiły osoby ze znacznym
stopniem niepełnosprawności. W 2011 r. 1039 pracowników opuściło Samhall i rozpoczęło
pracę na otwartym rynku pracy

lviii

. Przychody ze sprzedaży osiągnęły poziom 2 456 mln

koron, natomiast wsparcie państwa jak wspomniano wcześniej - 4 405 mln koron. Zysk w
2011 roku osiągnął poziom 126 mln koron.

Samhall jest spółką akcyjną, której 100% udziałów należy do Skarbu Państwa. Prowadzi
normalną działalność ekonomiczną, co wiąże się z ponoszeniem ryzyka funkcjonowania na
rynku.

Obecnie, 42% pracowników Samhall pracuje w usługach, 8% w produkcji przemysłowej, 11% -
zajmuje się pakowaniem i składaniem, 13% - planowanie zatrudnienia i rekrutacja (resource
persons), 26% - w outsourcingu.

Obecnie wdrażana jest strategia „Nowy Samhall” – głównym celem jest osiągniecie pozycji
‘zrównoważonego dostawcy’ produktów i usług (sustainable supplier with a unique combi-
nation of society benefit, employee benefit and client benefit). Strategia ma na celu
umożliwienie lepszego odpowiadania na potrzeby klientów, którzy chcą być odpowiedzialni
społecznie i wdrażają strategie CSR/sustainability.

Samhall jest przede wszystkim instrumentem państwowej polityki wobec rynku pracy. Jak
zauważono wcześniej, państwowe dotacje są przyznawane przedsiębiorstwu jako zwrot
kosztów związanych z realizacją polityki państwa. Poziom zwrotu kosztach, począwszy od
połowy lat 90. XX w. obniża się. Niedobór dotacji jest równoważony przez rosnące dochody i
ograniczanie zatrudnienia na podstawie umowy o pracę. Wzrasta nacisk na racjonalizację
pracy i rentowności przedsiębiorstwa.

Samhall oferuje również osobom niepełnosprawnym usługi doradcze oraz kursy, które
odnoszą się do aktualnych zadań w przedsiębiorstwie lub zwiększają szansę zdobycia innego
zatrudnienia na otwartym rynku pracy. Szkolenia mogą obejmować również podstawowe
umiejętności, takie jak język szwedzki, czytanie, matematyka, itd.

Terapia jednej osoby w Samhall trwa od roku do trzech lat. Spółka nie podejmuje działań na
rzecz wsparcia rodzin osób niepełnosprawnych, ale oferowanie pracy niepełnosprawnym
podnosi jakość życia rodzin osób niepełnosprawnych.

Szeroki zakres działań Samhall wynika z dążenia do minimalizacji stopnia skomplikowania
działań niezbędnych do wykonania określonego zadania. Dzięki temu przeszkolenie
pracowników jest stosunkowo proste, a zadania jakie muszą wykonywać są dzielone między

kilka osób. Firma zapewnia klientom nie tylko zespoły pracowników do wykonania pracy, ale
także osoby nadzorujące pracę tych zespołów.

Pracownicy otrzymują – bez względu na wydajność – płace na średnim krajowym poziomie,
minus 11 %, co ma zachęcać i mobilizować osoby niepełnosprawne do zatrudnienia na
otwartym rynku.

Samhall jest największym podwykonawcą szwedzkich przedsiębiorstw. Działalność spółki
obejmuje: przemysł elektroniczny, pakowanie, wykonywanie elementów dla przemysłu
telekomunikacyjnego i mechanicznego. Tradycyjnie ważnymi obszarami działania są
krawiectwo, montaż, i technologie medyczne. Reorientacja w stronę sektora usług, którą
obserwujemy, jest odpowiedzią na trwające zmiany w szwedzkim przemyśle. W tym obszarze
Samhall proponuje usługi związane z udostępnianiem siły roboczej, sprzątaniem,
prowadzeniem domu, technikami informacyjnymi, usługami dla niepełnosprawnych, pomoc
domową i prowadzeniem restauracji.

Co ważne, firmy mogą korzystać ze wsparcia Samhall na terenie swoich przedsiębiorstw, a
Samhall zapewnia wówczasz nadzór nad swoimi pracownikami.

Najwięksi klienci Samhall to: Astra Tech, Polisen, Max, IKEA Malmo, inkClub, ICA, Volvo,
SweProd, Panduro, Hogbo Bruk, Arons Bildemontering, Casino Cosmopol Sudsvall, Timra
Ridstadion.

Case study – Samhall Malmo

lix

Samhall w Malmo to oddział przedsiębiorstwa państwowego, który realizuje cele zawarte w
umowie z rządem.

Oddział zatrudnia osoby niepełnosprawne intelektualnie i oferuje swoim klientom usługi
związane ze sprzątaniem biur, magazynów, sklepów, ulic. Klientami oddziału są firmy
prywatne (np. IKEA) oraz władze lokalne. Usługi Samhall cieszą się dużą popularnością na
rynku z uwagi na wysoką jakość usług, dobrą rynkową cenę oraz fakt, że osoby wykonujące
pracę lubią ją wykonywać.

Osoby niepełnosprawne pracują też firmach Hogbo Bruk (hotele i restauracje) – zajmują się
utrzymaniem zieleni w parkach przyhotelowych. Pracownicy Samhall w Malmo świadczą dla
mieszkańców usługi pralnicze (głównie dla osób starszych). Oddział oferuje również
przedsiębiorstwom usługi na zasadzie agencji pracy tymczasowej. Jedynie 15% pracowników
Oddziału zajmuje się produkcją. Osoby niepełnosprawne pracują dla Nibe Industrier AB
(produkcja pomp ciepła).

Model 4 – przedsiębiorczość społeczna/spółdzielnie
socjalne

Choć Szwecja ma stuletnią historię przedsiębiorczości społecznej, definicja ekonomii
społecznej została przyjęta w latach dziewięćdziesiątych XX wieku. W ostatnich latach

kluczowym czynnikiem rozwoju ekonomii społecznej były fundusze strukturalne Unii
Europejskiej. Rząd szwedzki od 2008 r. polecił urzędom pracy kontraktowanie usług
związanych z rehabilitacją zawodową w przedsiębiorstwach społecznych. W ostatnich latach
kładzie się nacisk na nowy model ekonomii społecznej – franczyzę społeczną (Social
franchising)

lx

. Podmioty ekonomii społecznej zrzeszone są w organizacji parasolowej CIVOS.

Istnieje kilka źródeł pozyskiwania funduszy na działalność spółdzielni – cześć spółdzielni
otrzymuje fundusze ze środków unijnych, cześć z samorządów, cześć z urzędów pracy lub
Szwedzkiej Agencji Wzrostu Ekonomicznego (Tillväxtverket).

Tabela 4 Ekonomia społeczna w Szwecji

Spółdzielnie socjalne i
podobne podmioty

Towarzystwa
wzajemne

Stowarzyszenia, fundacje

•

Związane z

rolnictwem

(2005:

23.500 miejsc pracy

200 podmiotów)

•

Związane z produkcją

dóbr konsumpcyjnych

(2005: 33.000 miejsc pracy

500 podmiotów)

•

Związanych z

utrzymaniem zielni, porządku
etc.

(2005: 7.000 miejsc pracy

14.070 podmiotów )

•

Inne (np. Turystyka,

edukacja)

(2005: 36.000 miejsc pracy
4.000 podmiotów

•

Towarzystwa

wzajemne

(2005: 11.000 miejsc prac

230 podmiotów)

•

Fundacje

(2004: 23.135 miejsc pracy

4.218 podmiotów)

•

Stowarzyszenia:

(2004: 72.062 miejsc pracy

27.194 podmiotów)

99.500 miejsc pracy

18.770 podmiotów

11.000 miejsc pracy 95.197 miejsc pracy

31.412 podmiotów

(*) Źródło: Jan Olsson & Lisa Frobel

Spółdzielnie socjalne w Szwecji powstały w latach 80-tych XX w., w wyniku reformy Służby
Zdrowia Psychicznego. Założeniami reformy była chęć zapewnienia większej swobody
pacjentom szpitali psychiatrycznych i osobom niepełnosprawnym intelektualnie, dla których
hospitalizacja nie prowadziła do optymalnej formy rehabilitacji i integracji społecznej.
Sytuacja ta zaowocowała przemyślanym działaniem wspieranym przez organizacje
zrzeszające pacjentów szpitali psychiatrycznych, zmierzającym do „odinstytualizowania”
opieki psychiatrycznej oraz stopniowego likwidowania ogromnych instytucji zajmujących się
osobami umysłowo chorymi.

Pierwsze spółdzielnie socjalne zakładane były przez byłych i obecnych pacjentów szpitali
psychiatrycznych ich rodziny, a także emerytowanych pracowników szpitali. Dzięki temu
spółdzielnie socjalne od początku nabrały charakteru organizacji społecznej, w której
wspólnota członków razem sprawuje zarząd i prowadzi działania spółdzielni. Obecnie istnieje
około 90 spółdzielni socjalnych. Z czasem członkowstwo w spółdzielni zostało rozszerzone, w
ten sposób, aby włączyć inne grupy wykluczone z rynku pracy ze względu na różnego typu
niepełnosprawność. Spółdzielnie te oferują również zatrudnienie w formie stażu, w
niektórych przypadkach działając jako zleceniobiorcy Państwowego Zakładu Ubezpieczeń lub
Państwowego Biura Zatrudnienia.

Spółdzielczość socjalna w Szwecji nie została normatywnie ujęta w odrębne ramy prawne. W
związku z tym spółdzielnie przyjmują formy prawne najlepiej odpowiadające ich działalności.
Większość spółdzielni decyduje się na funkcjonowanie w formie stowarzyszenia
ekonomicznego (ekonomisk trening).

Zgodnie ze szwedzką Ustawą o Stowarzyszeniach, statutowym celem stowarzyszenia
ekonomicznego jest wspieranie ekonomicznych interesów swoich członków poprzez
prowadzenie działalności komercyjnej, w której jego członkowie uczestniczą poprzez własną
pracę. Ustawa przewiduje demokratyczny sposób zarządzania stowarzyszeniem
ekonomicznym, dzięki czemu w spółdzielniach socjalnych działającymi w tej formie prawnej
stosuje się zasadę „jedna osoba – jeden głos”.

Spółdzielnie socjalne działające jako stowarzyszenia ekonomiczne są organizacjami
nastawionymi na zysk, w związku z czym prawo określa szereg obowiązków, które muszą
wypełniać (m.in. prowadzenie księgowości) oraz możliwości prowadzenia działalności
gospodarczej. Spółdzielnie prowadzą różnorodną działalność ograniczoną możliwościami
swoich członków. Większość z nich prowadzi więc sklepy i komisy, sprzedaje wyroby
stolarskie i rękodzielnicze, prowadzi pracownie krawieckie. Część spółdzielni socjalnych
świadczy również usługi na rzecz organów samorządu lokalnego.

Współpraca spółdzielni z samorządami jest podyktowana częściowo obowiązkami, jakie
ustawa o stowarzyszeniach nakłada na organy samorządu lokalnego. Władze lokalne
uczestniczą w pokrywaniu kosztów stałych spółdzielni poprzez nieodpłatne wynajmowanie
pomieszczeń

oraz

dofinansowanie

wynagrodzenia

nauczycieli

pomagających

niepełnosprawnym członkom spółdzielni. Udział w kosztach może przybrać formę albo
pożyczki rzeczowej albo zobowiązania umownego między samorządem a spółdzielnią. Umowy
są zwykle podstawą prawną finansowania nauczycieli zatrudnionych w spółdzielniach. Żeby
rekompensować koszty, jakie samorządy lokalne ponoszą na rzecz spółdzielni socjalnych,

często podpisują ze spółdzielniami umowy działające na zasadzie set-off, na podstawie
których spółdzielnie świadczą część usług pokrywających zapotrzebowanie samorządu w
sektorze usług publicznych. W ten sposób koszty, które samorząd i tak ponosi
z tytułu udostępniania pomieszczeń lub dofinansowania nauczycieli kompensują się z
usługami użyteczności publicznej, świadczonymi przez kooperatywy na rzecz samorządu
terytorialnego. Do częstych przykładów takiej współpracy należy na przykład segregowanie
śmieci, lub świadczenie usług cateringowych dla przedszkoli należących do gminy.
Przykładem takim jest również świadczenie usług drukarskich na potrzeby gminy (patrz: Case
study: kooperatywa UNITIS).

Spółdzielnie socjalnie nadal się rozwijają. W 2008 roku została utworzona państwowa
organizacja Skoopi zrzeszająca Spółdzielnie socjalne i pracowników przedsiębiorstw
społecznych. Skoopi, finansowana z budżetu państwa oraz ze składek członkowskich, ma na
celu wsparcie spółdzielni socjalnych we wszystkich możliwych formach ich działalności. W
tym celu prowadzi szkolenia oraz udziela porad dotyczących zakładania spółdzielni,
prowadzenia przez nie działalności gospodarczej, nawiązywania współpracy z samorządami
terytorialnymi, możliwości finansowania ze środków państwowych. Stanowi również
platformę wymiany wiedzy i doświadczeń pomiędzy zrzeszonymi spółdzielniami. Na chwilę
obecną do Skoopi należy ponad 100 spółdzielni socjalnych z całej Szwecji.

Do zadań Skoppi należy również prowadzenie projektów edukacyjnych promujących ideę
spółdzielczości socjalnej, promowanie produktów i inicjatyw podejmowanych przez zrzeszone
spółdzielnie, oraz prowadzenie dialogu z przedsiębiorstwami komercyjnymi, ułatwiając
współpracę między nimi a spółdzielniami socjalnymi.

Case Study – Kooperatywa Blink

Kooperatywa Blink jest spółdzielnią socjalną prowadzoną przez zarząd składający się z ośmiu
osób. Zarząd spotyka się regularnie, raz na dwa tygodnie, a ponadto raz do roku, w kwietniu
spotyka się na dorocznym zgromadzeniu. Zgodnie z założeniami stowarzyszenia
ekonomicznego, każdy z członków spółdzielni ma jeden głos, a zarząd spółdzielnią
prowadzony jest w sposób demokratyczny – co oznacza, że każdy z członków ma realny
wpływ na podejmowane decyzje.

Członkowie kooperatywy to ludzie z niepełnosprawnością intelektualną lub przewlekle
chorzy, bezrobotni, jak również ich rodziny. Członkami kooperatywy są również inne osoby
zainteresowane integracyjnym modelem biznesowym, jakim jest spółdzielczość socjalna.
Obecnie Kooperatywa Blink zrzesza stu dwudziestu członków.

Początkowo, Kooperatywa Blink zapewniała „aktywności codzienne” (patrz Model 1) dla osób
niepełnosprawnych intelektualnie, z czasem jednak zaczęła prowadzić działalność
gospodarczą w formie stowarzyszenia ekonomicznego. Korzyścią przyjęcia takiej formy
działalności jest nastawienie na zysk, co pozwala kooperatywie na prowadzenie różnego
rodzaju działalności i współpracy z wieloma przedsiębiorstwami, jak również oferowanie
usług i produktów konsumentom indywidualnym i samorządowi terytorialnemu.

Statutowym celem kooperatywy jest wspieranie ekonomicznych i socjalnych interesów jej
członków, poprzez prowadzenie działalności, w której to członkowie świadczą pracę.
Jednocześnie kooperatywa stawia sobie za cel tworzenie przyjaznego środowiska pracy,
stymulującego rozwój i rehabilitację członków. Wykonując pracę potrzebną społeczności
lokalnej, osoby niepełnosprawne intelektualnie czują się aktywnymi i pełnosprawnymi
członkami społeczeństwa, odbudowując w ten sposób poczucie własnej wartości i sprawność
zawodową.

Blink to miejsce, w którym członkowie jedzą razem posiłki, wspierają się i nadwiązują
przyjaźnie, jednocześnie oferując społeczeństwu potrzebne produkty i usługi. Obecnie do
głównych aktywności kooperatywy należy prowadzenie sklepu z używanymi rzeczami, w
którym można kupić odzież, zastawę kuchenną, książki, zabawki i inne towary, które
członkowie kooperatywy zbierają od zaprzyjaźnionych przedsiębiorstw i osób prywatnych.

Drugim obszarem działalności kooperatywy Blink jest pracownia krawiecka i rękodzielnicza.
Największym zainteresowaniem cieszą się produkowane przez Blink wełniane skarpety,
rękawice kuchenne, dzianinowa biżuteria, pokrowce na siodełka rowerowe, pokrowce na
garnki i koszyki wiklinowe. Kooperatywa Blink prowadzi również kawiarnię, otwartą w dni
powszednie od 11.00 do 16.00, która oferuje klientom ciche i spokojne miejsce do pracy i
odpoczynku, w którym można zjeść domowej roboty chleb z dżemem i napić się kawy

lxi

.

Case Study – UNITIS

lxii

Kolejnym przykładem spółdzielni socjalnej działającej jako stowarzyszenie ekonomiczne jest
UNITIS. Spółdzielnia działa od 15 lat i obecnie zatrudnia 15 osób, z których 10 to osoby
niepełnosprawne intelektualne. Tak jak większość spółdzielni szwedzkich, UNITIS działa we
współpracy z samorządem lokalnym. UNITIS i gminę Ljusdals łączy umowa, na podstawie
której spółdzielnia dostaje dofinansowanie wynagrodzenia swoich członków. W zamian za to
wykonuje część zadań zlecanych jej przez gminę.

Spółdzielnia zajmuje się przede wszystkim działalnością drukarską. Posiada sprzęt, który
pozwala jej na drukowanie plakatów, ulotek, a nawet nadruków na koszulkach.

Drugim obszarem działania UNITIS jest renowacja mebli. Spółdzielnia odkupuje oraz zbiera
stare meble, które odnawia wypracowanymi przez siebie metodami (nazywając to „Styl-
UNITIS”) – poprzez mycie, piaskowanie oraz odnawianie bezpiecznymi w użyciu preparatami
chemicznymi. Podczas renowacji członkowie spółdzielni wykorzystują stare i nowe techniki
malarskie, dzięki czemu meble odnowione przez UNITIS są unikatowe na rynku.

Kolejnym obszarem działania UNITIS jest prowadzenie Eko-kawiarni. Spółdzielnia dba o to,
aby kanapki i soki, które sprzedaje, były zawsze przygotowane z wysokiej jakości produktów.
Serwowana kawa pochodzi z odpowiedzialnych upraw, a jedzenie z ekologicznych farm.
Kawiarnia jest również miejscem spotkań zarówno dla klientów z zewnątrz jak i dla członków
UNITIS i ich rodzin. Przy kawiarni funkcjonuje sklepik, w którym członkowie UNITIS
sprzedają swoje wyroby rękodzielnicze.

UNITIS współpracuje również ze spółdzielniami socjalnymi z innych krajów i kontynentów,

dzięki czemu w swoim sklepiku oferuje również produkty podobnych organizacji z Bali,
Filipin, Indii, Boliwii czy Wietnamu. Członkowie UNITIS dbają jednak o to, aby wszystkie
sprowadzane produkty były ekologicznie i w całości wykonane ręcznie. Co ciekawe, UNITIS
finansuje cześć swoich działań za granicami kraju ze szwedzkiej pomocy rozwojowej, którą
dystrybuuje Szwedzka Agencja Międzynarodowej Współpracy Rozwojowej (SIDA)

lxiii

.

Podsumowanie

Każdy z zaprezentowanych modeli zapewniających integrację zawodową niepełnosprawnych
realizuje inne cele. Aktywności codzienne, podlegające zgodnie z LSS pod urzędy gmin, dają
osobom niepełnosprawnym możliwość uczestniczenia w zajęciach, tworzenia i rozwoju. Jak
pokazują przywołane przykłady, aktywności mogą polegać na zajęciach grupowych dla osób
niepełnosprawnych intelektualnie albo na zasadzie zatrudnienia wspomaganego u
pracodawców.

Zatrudnienie subwencjonowane umożliwia osobom niepełnosprawnym wejście na rynek
pracy i znalezienie swojego miejsca na otwartym rynku pracy. Przykład polityki prowadzonej
przez sieć ICA można z powodzeniem wykorzystać na polskim rynku i zachęcić pracodawców
do podobnych działań zgodnie z polityką społecznej odpowiedzialności biznesu.

Samhall AB to rozwiązanie typowo szwedzkie i systemowe, ale zapewne trudne do przełożenia
na rynek polski. Tym niemniej, kierunki działalności biznesowej Samhall, sposób pracy z
niepełnosprawnymi, budowanie relacji z klientami to ciekawe rozwiązania pod kątem
włączania osób niepełnosprawnych.

Sektor spółdzielni socjalnych to blisko 100 tys. miejsc pracy, część z nich to miejsca pracy dla
osób niepełnosprawnych intelektualnie. Wśród spółdzielni socjalnych znaleźć można wiele
ciekawych pomysłów na działalność gospodarczą spółdzielni w Polsce.

i

Na podstawie korespondencji mailowej z Judith Timoney (FUB), 17.10.2012 r. Pełna definicja

niepełnosprawności intelektualnej Międzynarodowej Organizacji zdrowia zawarta jest w „ICD-10. Guide for
Mental Retardation ( http://www.who.int/mental_health/media/en/69.pdf). ICD-10 wyróżnia: upośledzenie
umysłowe lekkie, upośledzenie umysłowe umiarkowane, upośledzenie umysłowe znaczne, upośledzenie umysłowe
głębokie.

ii

Konwencja ONZ dot. Praw Osób z Niepełnosprawności,

http://www.un.org/disabilities/convention/conventionfull.shtml

iii

„ A History of Disability in Sweden”,

http://en.misa.se/admin/UploadFile.aspx?path=/UserUploadFiles/200611413.pdf

iv

Szerzej na temat świadczeń w ramach LSS w dalszej części tego rozdziału.

v

Więcej: http://www.handisam.se/

vi

Więcej: www.forsakringskassan.se

vii

“From Patient to Citizen – a national action plan for disability policy”, (1999/2000:79),

http://www.handisam.se/Handisam/The-National-Action-Plan

viii

”En strategi för genomförande av funktionshinderspolitiken 2011-2016”,

http://www.regeringen.se/sb/d/14025/a/171269

ix

Więcej: www.do.se

x

Więcej: http://www.fub.se/

xi

Więcej: http://www.likaunika.org

xii

Więcej: http://www.hso.se

xiii

http://www.hi.se/en/Swedish-Institute-of-Assistive-Technology-

xiv

Jerliner K., Danermark B., “Report on equality of educational and training opportunities for young disabled

people – Sweden”, Academic Network of European Disability experts (ANED) – VT/2007/005,
http://www.disability-europe.net/countries/sweden

xv

Na podstawie korespondencji mailowej z Judith Timoney (FUB), 17.10.2012 r.

xvi

Danermark B., “Report on the employment of disabled people in European countries”, Academic Network of

European Disability experts (ANED) – VT/2007/005, http://www.disability-
europe.net/content/aned/media/SE%20-%20ANED%202009%20Employment%20Report%20Final.pdf

xvii

Na podstawie “Act concerning Support and Service for Persons with Certain Functional Impairments (LSS)”,

http://www.vgregion.se/upload/HoH/Kansli/R%C3%A5d%20och%20st%C3%B6d/lss-engelska-hso-hoh.pdf

xviii

Plan zazwyczaj zawiera krótki opis sytuacji osobistej i rodzinnej, obecne świadczenia, planowane świadczenia,

świadczenia oczekiwane przez rodzinę osoby niepełnosprawnej, opis odpowiedzialności za realizację planu po
stronie instytucji i rodziny, wsparcie na rzecz rodziny niepełnosprawnego.

xix

Na podstawie „O ubezpieczeniach społecznych

[Om socialförsäkringen]”, http://www.forsakringskassan.se/wps/wcm/connect/6eb04bf7-6228-40af-98a0-
35ee871dfe0a/Socialforsakringen_FK_4000_pl.pdf?MOD=AJPERES&CACHEID=6eb04bf7-6228-40af-98a0-
35ee871dfe0a&useDefaultText=0&useDefaultDesc=0

xx

Wysokość cenowej kwoty bazowej zależy od ogólnego rozwoju cen w Szwecji. W roku 2010 cenowa kwota

bazowa wynosi 42 400 koron.

xxi

Na podstawie „O ubezpieczeniach społecznych

[Om socialförsäkringen]”, https://www.forsakringskassan.se/wps/wcm/connect/94559742-cc71-4e44-830b-
02bbe53eefb0/vardbidrag_eng.pdf?MOD=AJPERES&CACHEID=94559742-cc71-4e44-830b-
02bbe53eefb0&useDefaultText=0&useDefaultDesc=0

xxii

Zwrot kosztów możliwy jest na poziomie: 18%, 36%, 53% i 69% cenowej kwoty bazowej.

xxiii

Na postawie: http://www.forsakringskassan.se/wps/wcm/connect/6eb04bf7-6228-40af-98a0-

35ee871dfe0a/Socialforsakringen_FK_4000_pl.pdf?MOD=AJPERES&CACHEID=6eb04bf7-6228-40af-98a0-
35ee871dfe0a&useDefaultText=0&useDefaultDesc=0

xxiv

Na podstawie rozmowy telefonicznej z Judith Timoney, FUB.

xxv

Jeżeli osoba niepełnosprawna intelektualnie musi wydłużyć okres nauki z powodu ograniczenia sprawności,

może otrzymywać zasiłek rehabilitacyjno-szkoleniowy przez czas uczęszczania do szkoły. Dotyczy to nauki na
poziomie szkoły podstawowej i średniej.

xxvi

Na podstawie „O ubezpieczeniach społecznych

[Om socialförsäkringen]”, http://www.forsakringskassan.se/wps/wcm/connect/6eb04bf7-6228-40af-98a0-
35ee871dfe0a/Socialforsakringen_FK_4000_pl.pdf?MOD=AJPERES&CACHEID=6eb04bf7-6228-40af-98a0-
35ee871dfe0a&useDefaultText=0&useDefaultDesc=0

xxvii

Dotyczy to również etatów tworzonych dla osób niepełnosprawnych, np. zatrudnienia subwencjonowanego.

xxviii

Na podstawie „O ubezpieczeniach społecznych [Om socialförsäkringen]”,

http://www.forsakringskassan.se/wps/wcm/connect/6eb04bf7-6228-40af-98a0-
35ee871dfe0a/Socialforsakringen_FK_4000_pl.pdf?MOD=AJPERES&CACHEID=6eb04bf7-6228-40af-98a0-
35ee871dfe0a&useDefaultText=0&useDefaultDesc=0

xxix

Na podstawie „ Informacja z Försäkringskassan 01.01.2010. Zasiłek na asystenta osobistego

[Assistansersättning]”, http://www.forsakringskassan.se/wps/wcm/connect/8b865d02-5ae3-4ef3-b0b5-
32efd89a17bc/assistansersattning.pdf?MOD=AJPERES&CACHEID=8b865d02-5ae3-4ef3-b0b5-
32efd89a17bc&useDefaultText=0&useDefaultDesc=0

xxx

Instytucjami są: rodzina zastępcza, szpital lub zakład opiekuńczy prowadzony lub finansowany przez państwo,

gminę lub wojewódzki samorząd terytorialny.

xxxi

Na podstawie: „Świadczenie dla osób niepełnosprawnych [Handikappersättning]”,

http://www.forsakringskassan.se/wps/wcm/connect/07c23a9b-c205-4ebd-86b3-
8a48c961e91e/handikappersattning_polska.pdf?MOD=AJPERES&CACHEID=07c23a9b-c205-4ebd-86b3-
8a48c961e91e&useDefaultText=0&useDefaultDesc=0

xxxii

Danermark B., “Report on the employment of disabled people in European countries”, Academic Network of

European Disability experts (ANED) – VT/2007/005.

xxxiii

http://www.stm.fi/Resource.phx/eng/index.htx

xxxiv

Dotację są regulowane przez rozporządzenie (2000:630) o Wsparciu osób niepełnosprawnych zawodowo.

xxxv

http://www.notisum.se/rnp/sls/lag/19971275.HTM

xxxvi

Zatrudnienie w sektorze publicznym jest regulowane przez rozporządzenie (SFS 2000:630) o specjalnych

środkach dla osób niepełnosprawnych ze zmniejszoną zdolnością do pracy oraz rozporządzenie (SFS 2000:628) o
politycznym programie pracy

xxxvii

Więcej: http://www.samhall.se/

xxxviii

Więcej: http://www.forsakringskassan.se/sprak/lattlast/arbetsgivare egen/stod start/

xxxix

http://www.regeringen.se/content/1/c4/08/85/f3f328dc.pdf

xl

Na postawie: http://www.disability-europe.net/countries/sweden

xli

Głównym aktem prawnym regulującym wsparcie dla osób niepełnosprawnych jest The Ordinance on special

measures for people with occupational disabilities (Swedish Code of Statutes 2000:630).

xlii

Więcej: http://www.inuti.se/info/se/english

xliii

Na podstawie rozmowy z Ninna Hultgren Borg, Inuti Foundation.

xliv

Więcej: http://www.euse.org

xlv

Więcej: http://en.misa.se

xlvi

Na podstawie rozmowy telefonicznej z Peterem Hurting, Misa

xlvii

W oparciu o następujące ustawy:

Förordning (SFS 2000:630) om särskilda insatser för personer med funktionshinder som medför nedsatt
arbetsförmåga, Förordning (SFS 2000:628) om den arbetsmarknadspolitiska verksamheten, Lag (SFS 1982:80)

om anställningsskydd

xlviii

Renta z tytułu niezdolności do pracy (Sjukersättning) - świadczenie dla osób, które nie mogą pracować

na pełen etat z powodu niepełnosprawności. Można otrzymywać 100%, 75%, 50% lub 25% renty z tytułu
niezdolności do pracy, w zależności od tego, jak obniżona jest zdolność do pracy. Renta z tytułu niezdolności do
pracy przysługuje osobom w wieku 30-64, których zdolność do pracy jest trwale ograniczona o co najmniej
25%

xlviii

. Może być też tak, że osoba niepełnosprawna pracuje i otrzymuje rentę z tytułu niezdolności do pracy (np.

osoba pracuje na pół etatu i otrzymuje 50% renty z tytułu niezdolności do pracy).

xlix

Na podstawie:

http://www.arbetsformedlingen.se/download/18.4c507a4c135613b5bc1800012418/magazin_engelska.pdf

l

Na podstawie wywiadu z Brigitta Roos, Diversity Manager, ICA oraz http://www.ica.se/,

http://reports.ica.se/ar2011en/

li

Na podstawie rozmowy z Lars Lööw, Partnerem w Peritos, byłym pracownikiem FUB.

lii

Chodzi o publiczny konkurs na stanowisko, który polega na wyborze kandydata do pracy na zasadzie

konkursowej.

liii

Na postawie:

http://www.arbetsformedlingen.se/download/18.4b7cba481279b57bec180007792/utvecklingsanst_ag.pdf

liv

Förordning (SFS 2000:630) om särskilda insatser för personer med funktionshinder som medför nedsatt

arbetsförmåga, Förordning (SFS 2000:628) om den arbetsmarknadspolitiska verksamheten

lv

Na

podstawie:

http://www.arbetsformedlingen.se/download/18.1cc9ad52121c967b7fb80009750/kortom08_eng.pdf

lvi

Na podstawie rozmowy telefonicznej z Almem Leif, Dyrektorem ds. Relacji Międzynarodowych Samhall AB oraz

na podstawie: „Samhall Annual and Sustainability report 2011”,
http://www.samhall.se/Global/financial/2011/Samhall_annual11.pdf

lvii

„Dobre praktyki w zakresie aktywizacji zawodowej osób niepełnosprawnych”,

www.spoldzielnie.org/download.php?ID=63

lviii

Od rozpoczęcia działalności firmy do 2010 roku ok. 25 tys. osób niepełnosprawnych, które pracowały w

Samhall znalazło zatrudnienie u innych pracodawców.

lix

Rozmowa telefoniczna z Tomasem Anderssonem, Regionchef, Samhall AB.

lx

Franczyza społeczna – franczyza dot. prowadzenia działalności biznesowej, której głównym celem jest

umożliwienie pracy osobom wykluczonym społecznie. Polega to na tym, że osoba która chce pomóc osobom
niepełnosprawnym może zostać franczyzobiorcą rozwiązania, które polega na prowadzeniu biznesu
umożliwiającego pomoc osobom niepełnosprawnym.
Więcej: http://www.socialfranchising.coop/what-is-social-franchising

lxi

http://www.glimten-idre.se/

lxii

http://www.unitis.se/

lxiii

http://www.sida.se/Svenska