Mistagogiczna interpretacja

Liturgii św. Jana Chryzostoma

w

Kościele bizantyjskim

1. Pojęcie, pochodzenie i struktura Liturgii św. Jana Chryzo-

stoma

W terminologii Kościoła bizantyjskiego słowo „liturgia”

(λειτουργία) określa wyłącznie liturgię eucharystyczną, czyli
w terminologii Kościoła zachodniego, Mszę św. Inne jest nato-
miast pojęcie liturgii w Kościele zachodnim. Liturgia określa tu
różne formy kultu publicznego Kościoła

1

. W niniejszym artykule

słowo „liturgia” występuje w takim znaczeniu, w jakim rozumie go
Kościół bizantyjski.

Liturgia św. Jana Chryzostoma jest najbardziej popularną

i powszechnie stosowaną formą liturgii w Kościołach o tradycji bi-
zantyjskiej. Obok tej liturgii Kościoły bizantyjskie używają
w określonych dniach i okolicznościach jeszcze innych starożyt-
nych formularzy. Do nich należy Liturgia św. Bazylego, Liturgia
Uprzednio Poświęconych Darów, św. Jakuba, czy św. Grzegorza
z Nazjanzu.

W świetle współczesnych badań nie można ustalić ani dokład-

nego czasu powstania Liturgii św. Jana Chryzostoma, ani też jej
autorstwa. Autorstwo Jana Chryzostoma nie jest całkowicie pew-
ne. Przypuszcza się, że Kościół bizantyjski posłużył się jego imie-
niem, aby nadać tej Liturgii odpowiedni autorytet

2

.

Niniejszy artykuł pragnie przedstawić próby mistagogicznej in-

terpretacji Liturgii św. Jana Chryzostoma. Przez mistagogię rozu-
mie się tu wtajemniczenie w sprawowane misterium Liturgii. Mi-
stagogia

oznacza

otwarcie

człowieka

na

sferę

boską

i transcendentną, duchowy ogląd rzeczywistości nadprzyrodzonej

przez znaki, słowa i obrzędy i odkrywanie tą drogą rzeczywistości
zbawczej, która dokonuje się w liturgii. Mistagogiczne przeżywanie
Liturgii zależy jednak od duchowości, czyli od określonej postawy
wewnętrznej, od sposobu mówienia o Bogu, stawania przed Bo-
giem, nawiązywania z Nim łączności i oddawania Mu czci

3

. W ar-

tykule zostanie więc przedstawiony wpływ duchowości na przeży-

1

J.

C

ZERSKI

, Mistagogiczna interpretacja Liturgii bizantyjskiej, w: H.

S

OBECZKO

,

Z.

S

OLSKI

(red.), Li-

turgia w świecie widowisk (Opolska Biblioteka Teologiczna = OBT 82), Opole 2005, 77.

2

Liturgie Kościoła prawosławnego (Biblioteka Ojców Kościoła 20), tł. i oprac. H. Paprocki, Kraków

2002, 64-67.

3

K.

G

ÓRSKI

, Duchowość chrześcijańska, Wrocław 1978, 26.

2

wanie Liturgii, a następnie mistagogiczna interpretacja poszcze-
gólnych jej części.

Celebrując Ostatnią Wieczerzę z apostołami, czyli pierwszą Li-

turgię eucharystyczną, Chrystus polecił im, aby powtarzali Jego
gesty i słowa. Kościół wierny temu poleceniu od początku spra-
wował pamiątkę Ostatniej Wieczerzy. Poszczególne Kościoły, które

powstawały w wyniku misji prowadzonych przez apostołów oraz
ich uczniów, sprawowały Eucharystię według dowolnie ułożonych
obrzędów. Z czasem powstały wielkie centra życia liturgicznego

i pobożności chrześcijańskiej, które swym wpływem obejmowały
mniejsze ośrodki. W ten sposób wyłoniły się wielkie rodziny litur-
giczne Wschodu i Zachodu. Wszystkie one zachowały jednak pod-
stawową dwuczęściową strukturę: liturgię katechumenów lub
słowa oraz liturgię wiernych, czyli eucharystyczną. Najbliższą li-
turgii rodziny zachodniej, rzymskiej jest liturgia bizantyjska.
Wprawdzie określa się ją jako liturgię wschodnią, to jednak jest
ona europejska. Jest to powszechna liturgia takich krajów euro-
pejskich, jak Grecja, Rumunia, Bułgaria, czy Ukraina. Poza tym
występuje prawie we wszystkich pozostałych krajach Europy,
w tym również w Polsce

W Liturgii św. Jan Chryzostoma można wyróżnić: (1) obrzęd

przygotowania darów ofiarnych, czyli tzw. proskomidię, który po-

przedza liturgię, (2) Liturgię katechumenów (Liturgia słowa) oraz
(3) Liturgię wiernych (Liturgia Eucharystii).

2. Mistagogiczna interpretacja Liturgii i duchowość bizantyj-

ska

Duchowość jest zależna od środowiska i warunków życia. Jest

rezultatem długiego procesu przekazu i rozwoju tradycji, kultury

oraz wychowania narodu i jednostki. Duchowość jest elementem
kultury człowieka, zależy od jego mentalności, zwyczajów i całego
kontekstu życiowego (Sitz im Leben)

4

. Duchowość bizantyjska po-

siada również własne specyficzne cechy, które odróżniają ją od
duchowości innych Kościołów Wschodu i Zachodu.

Genezy należy szukać w pierwotnym Kościele palestyńskim,

zwłaszcza jerozolimskim. Kiedy w Palestynie wybuchło powstanie
przeciw okupacji rzymskiej, zakończone klęską powstańców i zbu-
rzeniem świątyni oraz Jerozolimy w r. 70, pierwsi chrześcijanie
przenieśli się do Antiochii Syryjskiej, gdzie kontynuowali i rozwija-

4

J.

C

ZERSKI

, Boska Liturgia św. Jana Chryzostoma. Wprowadzenie liturgiczno-biblijne do liturgii

eucharystycznej Kościoła Wschodniego (OBT 28), Opole 1998, 23.

3

li duchowe dziedzictwo Jerozolimy. Odtąd Antiochia stała się na
długie lata ośrodkiem życia duchowego i liturgicznego dla
wschodniego chrześcijaństwa. W miarę rozszerzania się chrześci-
jaństwa powstały nowe ośrodki życia duchowego zarówno na
Wschodzie, jak i na Zachodzie. Wśród nich wyróżnia się Bizan-
cjum –Konstantynopol, które staje się siedzibą patriarchatu. Tu
też powstaje centrum duchowej kultury bizantyjskiego Wschodu,

który kontynuuje i rozwija tradycje Antiochii Syryjskiej

5

.

Wśród podstawowych cech duchowości bizantyjskiej wyróżnia

się akcentowanie roli Ducha Świętego, wyczucie sacrum i miste-
rium, centralne znaczenie liturgii oraz kult ikony.

Rola Ducha Świętego jest zauważalna we wszystkich dziedzi-

nach teologii, życia wewnętrznego, kościelnego a zwłaszcza w Li-
turgii. W obrzędach liturgicznych człowiek Wschodu przeżywa ob-
jawienie się Boga w Chrystusie przez Ducha Świętego. Akcja litur-
giczna nie jest wspomnieniem wydarzeń, lecz ich uobecnieniem,
aktualizacją. Jest mistagogią wydarzeń biblijnych, wydarzeń z ży-
cia i działalności Chrystusa. Uczestnicy liturgii stają się świad-
kami i zarazem uczestnikami tych wydarzeń. Sprawcą aktualizacji
tych wydarzeń jest Duch Święty, który dopełnia i kontynuuje
dzieło zbawcze Chrystusa. Uobecnia, ożywia i aktywizuje Jego
słowa i dzieła

6

.

Duchowość wschodnią cechuje następnie wielki szacunek wo-

bec wszystkiego, co święte, co związane z kultem lub ma religijny
charakter. Chrześcijanin wychowany w duchowości wschodniej
ma wyczucie tego, co uważane jest za sacrum. Dlatego wierni bi-

zantyjskiego Wschodu odnoszą się z wielką czcią do świątyni, do
ikon, do ołtarza i całej jego przestrzeni

7

.

Centralne miejsce w duchowości Kościoła bizantyjskiego zaj-

muje kult publiczny, jest jej sercem, ukazuje, jaki ten Kościół jest,
w co wierzy, co pragnie ukazać, co sprawia. W liturgii najbardziej
widoczny jest Kościół jako Lud Boży i Ciało Chrystusa. W obrzę-

dach liturgicznych człowiek Wschodu przeżywa objawienie się Bo-
ga w Chrystusie przez Ducha Świętego. Jest to centralne miejsce
udzielania życia Bożego i przemiany człowieka, miejsce chwały
Bożej i dziękczynienia, miejscem odpuszczenia grzechów. Pierw-
szym i bezpośrednim celem liturgii jest wspólna, publiczna modli-
twa, celebracja ofiary Chrystusa, sprawowanie sakramentów

8

.

Nabożeństwa w Kościele bizantyjskim, zwłaszcza liturgia euchary-

5

H.

J.

S

CHULZ

, Die byzantinische Liturgie. Glaubenszeugnis und Symbolgestalt, Trier 1980

2

, 10-11.

6

J.

C

ZERSKI

, Mistagogiczny charakter Liturgii św. Jana Chryzostoma, 200.

7

Tamże, 30.

8

S.

B

UŁGAKOW

, Prawosławie, Białystok–Warszawa 1992, 145.

4

styczna, nieszpory, jutrznia, mają charakter dramatu, misterium,
który przedstawia i uobecnia historię zbawienia oraz dzieło zbaw-
cze Chrystusa

9

.

Liturgiczną funkcję spełniają także ikony. Ikony uroczyście po-

święca się, najczęściej w związku z liturgią Mszy św., intronizuje.
Przed ikonami palą się lampki oliwne lub świece na znak czci oraz
jako symbol próśb zanoszonych do Chrystusa, Bogarodzicy lub

świętych. Ikonom oddaje się pokłony i całuje na znak czci oraz
miłości. Podczas sprawowania obrzędów liturgicznych ikony są
okadzane, noszone w procesjach

10

. Ikona reprezentuje i uobecnia

wydarzenia, które przedstawia, podobnie jak księga Ewangelii
uobecnia słowa i wydarzenia z życia Jezusa. W Ewangelii to
uobecnienie następuje przez słowo, natomiast w ikonie przez linie,
kolory i napisy. Napis ma tu zasadnicze znaczenie, podobnie jak
imię w Biblii. Napis na ikonie nie jest tylko zwykłym podpisem,
znakiem rozpoznawczym, lecz środkiem komunikującym istotne
treści. Ikona przypomina obecność Boga, Chrystusa, Bogarodzicy
i postaci świętych, uobecnia wydarzenia biblijne lub z życia świę-
tych

11

.

3. Mistagogia proskomidii

Proskomidię odprawia kapłan na początku liturgii, w osobnym

miejscu, przy małym ołtarzu, po lewej stronie ołtarza głównego
lub w absydzie, bez udziału wiernych. Na obrzęd ten składa się

przygotowanie chleba i wina do Eucharystii; wspomnienia świę-
tych, żywych i zmarłych; błogosławienie kadzidła i nakrywanie
przygotowanych darów oraz okadzanie darów i modlitwa nad ni-
mi.

Do Eucharystii używa się chleba z pszennej mąki, pieczonego

tylko na kwasie i wodzie. Na chlebie, który symbolizuje Chrystusa
(prosfora, inaczej: hostia), tzw. Baranek, jest zazwyczaj wyciśnięta

pieczątka z napisem greckim w kształcie krzyża: ΙΣ ΧΣ ΝΙ ΚΑ =
Jezus Chrystus zwycięża. Nad tą prosforą celebrans wykonuje
trzykrotnie znak krzyża przy pomocy tzw. kopii, która symbolizuje

włócznię żołnierza, który przebił bok Jezusa. Przy pomocy kopii
celebrans wyjmuje Baranka z pozostałej prosfory.

Wyjęcie Baranka z prosfory posiada podwójne znaczenie sym-

boliczne. Nawiązuje jednocześnie do wydarzeń Bożego narodzenia,

9

G.

S

PITZING

, Lexikon byzantinisch-christlicher Symbole, München 1989, 222.

10

N.

T

HON

, Ikone und Liturgie, Trier 1979, 13.

11

J.

C

ZERSKI

, Pojęcie, funkcja i symbolika ikony w duchowości bizantyjskiej, w: M.

L

IS

,

Z.W.

S

OLSKI

(red.), Ikony niewidzialnego (OBT 63), Opole 2003, 75.

5

opisanych w ewangeliach oraz do tematyki pasyjnej. Odłączenie
Baranka z prosfory przypomina naprzód ludzkie pochodzenie
Chrystusa, Jego solidarność z masą ludzką, z której zostaje wy-

dzielony, aby złożyć ofiarę. Dyskos, na którym celebrans składa
Baranka symbolizuje grotę betlejemską. Na symbolikę pasyjną
wskazują natomiast słowa wymawiane przy wyjmowaniu Baranka
z prosfory. Teologia bizantyjska chętnie łączy bowiem symbolikę
groty betlejemskiej z symboliką groty – grobu Chrystusa. Chry-
stus wychodzi z obydwu grot, z pierwszej jako człowiek, który nas

zbawi, a z drugiej – jako Zbawca i Zwycięzca

12

. Obydwa symbole

Ojcowie Kościoła rozumieli jako wyobrażenie Ciała Chrystusa, a

nie jako Jego rzeczywiste, realne Ciało. Baranek staje się bowiem
Ciałem Chrystusa dopiero podczas liturgii eucharystycznej

13

.

Symbolika pasyjno-soteriologiczna powraca przy następnej

czynności. Prosfora ofiarna zostaje położona wierzchem na dół.
Kapłan rozcina jej spód w formie krzyża, mówiąc przy tym: „Zo-
staje ofiarowany Baranek Boży, który gładzi grzechy świata, za
życie i zbawienie świata”. Przecięcie prosfory ma jednak przede
wszystkim znaczenie praktyczne, ułatwia bowiem jej późniejsze
przełamanie. Następnie prosfora (Baranek) zostaje obrócona zno-
wu napisami do góry, a celebrans kończy przygotowanie chleba
ofiarnego przebiciem kopią prawej jego strony

14

.

Po przygotowaniu prosfory zw. Barankiem kapłan przygotowu-

je wino i dolewa do niego wody. Dolewanie do wina wody było
w starożytności powszechnie praktykowane, lecz w liturgii nadano
tej praktyce znaczenie symboliczne. Wino i woda w kielichu
w łączności z obrzędem przebicia Baranka przypomina przebicie
włócznią żołnierza boku Jezusa, z którego wypłynęła krew i woda.
Obrzęd wlewania wody do wina otrzymał jeszcze jedną symbolikę:
wskazuje na podwójną naturę Chrystusa: wino symbolizuje Jego

Boską naturę, a woda – ludzką. Do tej symboliki nawiązywała teo-
logia bizantyjska w polemice z monofizyckimi Ormianami, którzy
nie uznawali ludzkiej natury Jezusa i dlatego nie dolewają wody
do wina

15

.

Z kolei celebrans wycina z pozostałych prosfor cząsteczki

i układa je na dyskosie w określonym porządku na cześć
i wspomnienie Bogurodzicy, świętych, żywych i zmarłych. Obrzęd

12

M.

Q

UÊNOT

, L’Icône fenêtre sur l’Absolu, Paris 1987, 180.

13

H.–J.

S

CHULZ

, Die byzantinische Liturgie, 117-118.

14

J.

C

ZERSKI

, Boska Liturgia, 69.

15

М.

М.

С

ОЛОВІЙ

, Божественна Літургія. Історія–розвиток–пояснення (Записки ЧСВВ XX),

Рим 1964, 175.

6

wspominania pojawił się w XI w.

16

. M.

M.

S

OŁOWIJ

uważa, że jest

to pozostałość pierwotnej praktyki przynoszenia darów ofiarnych
przez wszystkich wiernych

17

. Ułożone na patenie (dyskosie) obok

centralnej prosfory – Baranka cząstki wyobrażają cały Kościół,
a więc Kościół na ziemi oraz zjednoczony z nim Kościół w niebie

18

.

Dyskos, to patena, na której układa się prosfory. Jest on wy-

konany ze złota lub pozłacany. Na jego obrzeżu dyskosu są za-

zwyczaj wygrawerowane słowa ustanowienia Eucharystii, a we
wgłębieniu przedstawiona Komunia św. apostołów, krzyż, Bara-
nek, Chrystus lub Matka Boża. Dyskos, według starożytnych in-
terpretatorów liturgii bizantyjskiej, wyobraża grotę betlejemską
lub żłóbek, w którym zostało położone po urodzeniu Dziecię Je-
zus

19

oraz cały kosmos

20

.

Po przygotowaniu kadzidła celebrans przykrywa dary ofiarne,

trzema welonami. Każdej z tych czynności towarzyszy odpowied-
nia modlitwa. Zwyczaj przykrywania darów pojawia się już w IX
w., lecz do liturgii został powszechnie wprowadzony dopiero
w XIV w.

21

. Welony te, podobnie zresztą jak gwiazda spełniały po-

czątkowo funkcje praktyczne, chroniły dary ofiarne przed zabru-
dzeniem, pyłem lub owadami. Później komentatorzy liturgii bizan-
tyjskiej usiłowali nadać welonom znaczenie symboliczne. I tak,
welon okrywający gwiazdę i dyskos ma symbolizować pieluszki,
w jakie owinięte zostało Dziecię Jezus po narodzeniu lub przeście-
radła użyte do pogrzebu Chrystusa

22

, albo też – jak proponuje

G

ERMAN

, patriarcha Konstantynopola – symbolizuje chustę, którą

Chrystus ocierał pot

23

. Symbolika ta jest jednak dowolna i nie po-

twierdzają jej modlitwy towarzyszące nakrywaniu dyskosu i kieli-
cha

24

.

Obrzęd przygotowania darów ofiarnych kończy tzw. modlitwa

proskomidii i okadzenie darów. Kadzidło jest wyrazem uwielbienia
Boga i symbolem Jego chwały

25

. Symbolizuje ofiarę człowieka,

który oddaje Bogu siebie, swój trud, swoje dobre dzieła, których
wykonanie wymaga cierpień i wysiłku

26

. Jest także symbolem

modlitwy, wznoszonej do Boga podczas liturgii (Ps 140, 2).

16

N.

E

DELBY

, Liturgikon. „Messbuch” der byzantinischen Kirche, Recklinghausen 1967, 378.

17

Божественна Літургія, 178.

18

A.

S

CHMEMANN

, Za życie świata, Warszawa 1988, 28.

19

Β.Γ.

Σ

ΚΙΑΓΑ

( Λειτοσργικὴ καὶ κατητηςή, Ἀθῆνα 1980, 18.

20

H.–J.

S

CHULZ

, Die byzantinische Liturgie, 196.

21

М.М.

С

ОЛОВІЙ

, dz. cyt., 181; K.

O

NASCH

, Liturgie und Kunst, 82.

22

G. S

PITZING

, Lexikon, 279.

23

N.

B

ORGIA

, Il commentario liturgico di S. Germano patriarca Constantinopolitano e la versione lati-

na di Anastasio Bibliotecario, Grottaferrata 1912, 31.

24

J.

C

ZERSKI

, Boska Liturgia, 73.

25

D.

F

ORSTNER

, Świat symboliki chrześcijańskiej, Warszawa 1990, 219-220.

26

N.

E

DELBY

, Liturgikon, 380.

7

G

ERMANOS

nadaje symbolice kadzidła sens chrystologiczny. Ka-

dzielnica – według niego – jest obrazem ludzkiej natury Chrystu-
sa, płonące w niej węgle wskazują na Jego Bóstwo, natomiast
unoszący się z kadzielnicy dym jest symbolem obecności Ducha
Świętego

27

. Symbolika ta jest wprawdzie oryginalna, lecz nie ma

uzasadnienia ani w tradycji biblijnej, ani też w tekstach liturgicz-
nych

28

.

4. Mistagogia Liturgii słowa

Liturgię słowa poprzedzają obrzędy wstępne, na które składają

się: (1) okadzenie ołtarza, prezbiterium, ikonostasu i wiernych,
(2) modlitwy wstępne celebransa wraz z diakonem, (3) doksologia
wstępna, (4) ektenie (litanie) i antyfony.

Symbolika kadzenia na początku liturgii jest inna, niż

w proskomidii

29

. Ma charakter aktu powitalnego, pozdrowienia

uczestników zgromadzenia liturgicznego. Wyraża się to przede
wszystkim w okadzaniu wiernych, przez co celebrans okazuje im
szacunek. W starożytności gościom umywano nogi, namaszczano
ich lub okadzano pachnącymi środkami. Jest następnie znak
oczyszczenia, odpowiednik aktu pokuty w liturgii rzymskiej, na co
wskazuje recytacja Ps 50. Symbolika ta łączy się z oczyszczającą
rolą kadzidła. Symbolizuje ofiarę i kult składany Bogu. Jest ze-
wnętrznym znakiem obecności i działania Boga. Kadzidło jest
wreszcie symbolem łask i dóbr, jakimi Chrystus obdarza uczest-

ników liturgii.

Zasadnicze miejsce w obrzędach wstępnych zajmują ektenie

i antyfony. Pojęcie antyfony łączy się ze śpiewem psalmów. Jest to
krótki refren występujący przed lub po psalmie, względnie powta-
rzany po kolejnych wersetach psalmu. Ten sposób śpiewania się-
ga jeszcze liturgii synagogalnej. Śpiew antyfon został wprowadzo-
ny do liturgii bizantyjskiej dosyć wcześnie

30

. Komentatorzy liturgii

bizantyjskiej próbowali określić symboliczne znaczenie śpiewu an-
tyfon. Patriarcha Germanos uważał, że antyfony przypominają
proroctwa Starego Testamentu, zapowiadające przyjście Chrystu-
sa

31

. Natomiast według Mikołaja

Kabasilasa wskazują one na na-

27

N.

B

ORGIA

, Il commentario liturgico, 25.

28

J.

C

ZERSKI

, dz. cyt., 76.

29

М.М.

С

ОЛОВІЙ

, Божественна Літургія, 197-198.

30

F.

J.

M

OREAU

, Les liturgies eucharistiques, Bruxelles 1924, 114.

31

N.

B

ORGIA

, Il commentario liturgico, 21.

8

rodzenie Chrystusa oraz Jego życie ukryte

32

. Są to jednak dowol-

ne interpretacje i nie mają uzasadnienia w tekstach

33

.

Początkiem właściwej Liturgii słowa jest procesja z księgą

ewangelii (tzw. małe wejście, mały wchód). W tym miejscu zaczy-
nała się pierwotna liturgia bizantyjska, co do dziś zachowało się
w obrzędach liturgii pontyfikalnej

34

. Ponieważ księga ewangelii

jest ikoną Chrystusa obecnego w swoim słowie, mały wchód tłu-

maczy się jako Jego przyjście do zgromadzonych na liturgii, aby
do nich przemówić.

Św. Maksym

Wyznawca interpretuje wejście biskupa do prezbi-

terium jako symbol przyjścia Chrystusa na ziemię

35

. Według

Sofroniusza celebrans, który podczas małego wchodu niesie księ-
gę Ewangelię przypomina Chrystusa niosącego swój krzyż na
Kalwarię, a diakon – Szymona z Cyreny, pomagającego Chrystu-
sowi w dźwiganiu krzyża. Natomiast w liturgii pontyfikalnej wej-
ście biskupa do prezbiterium symbolizuje objawienie się Trójcy
Przenajświętszej podczas chrztu Jezusa w Jordanie. Celebrans,
wyprzedzający biskupa wyobraża św. Jana Chrzciciela. Patriarcha
Germanos widział znowu w procesji z Ewangelią przyjście Chry-
stusa i Jego wejście w świat

36

.

Interpretacje te są jednak dosyć dowolne i słabo uzasadnione.

Niezależnie jednak od symboliki trzeba pamiętać, że w obrzędach
wchodu chodzi przede wszystkim o ruch, o wstępowanie, o przejś-
cie od tego, co stare, do tego, co nowe, z tego świata do świata
eschatologicznego; od tego, co nie jest święte, do tego, co święte.

Jest to obraz Kościoła w drodze, Kościoła pielgrzymującego, które-
mu przewodzi Chrystus (Hbr 3,7-4,13; 6,12; 12,2)

37

.

Obrzęd wejścia kończy śpiew troparionów

38

, kondakionów

39

i hymnu Trisagionu

40

. Po Trisagionie następuje śpiew wybranych

wersetów z psalmów, pierwsze czytanie (apostoł) z Nowego Testa-
mentu, śpiew Alleluja

41

i proklamacja Ewangelii. Czytanie Pisma

św. w liturgii nie zmierza tylko do pouczenia, lecz posiada moc
oddziaływania na odbiorcę. Forma tego oddziaływania różni się od

32

H.–J.

S

CHULZ

, Die byzantinische Liturgie, 207.

33

J.

C

ZERSKI

, Mistagogiczny charakter Liturgii, 201-202.

34

H.–J.

S

CHULZ

, dz. cyt., 42*-43*.

35

PG 91, 688.

36

N.

B

ORGIA

, Il commentario liturgico, 21.

37

J.

C

ZERSKI

, Boska Liturgia, 88.

38

Krótka pieśń liturgiczną o określonej tonacji (według zasady ośmiu tonów) będącą wykładnią

istoty święta lub dnia liturgicznego. Por. A.

Z

NOSKO

, Mały słownik, 324.

39

Krótka pieśń liturgiczna na cześć święta, świętego lub tajemnicy dnia, wskazującą przewodnie

myśli nabożeństwa. Por. Tamże, 154.

40

Nazwa hymnu od trzykrotnie powtarzającego się słowa ἅγιος = święty.

41

Semantycznie „chwalmy Pana”. Jest to nieprzetłumaczalny hebrajski okrzyk radości ze spotka-

nia z Bogiem, wyrażający chwałę i uwielbienie, zachwyt i pozdrowienie. Por. J.

C

ZERSKI

, dz. cyt., 91.

9

dynamiki języka ludzkiego. Pismo św. posiada moc zbawczą nie w
kontekście literackim, psychologicznym, lecz w kontekście Ducha
Świętego, który działa na człowieka wierzącego

42

. W Ewangelii na-

stępuje autentyczne, żywe spotkanie z Chrystusem. Czytania apo-
stoła i Ewangelii są doksologią, adoracją słowa Bożego, stąd tek-
sty te są zasadniczo śpiewane.

5. Mistagogia Liturgii Eucharystii

W Liturgii Eucharystii dokonuje się misterium bezkrwawej

ofiary Chrystusa. Istnieją różne propozycje podziału tej części Li-
turgii. Współczesny katechizm greckiego Kościoła prawosławnego
dzieli ją na dwie części: (1) od procesji z darami do wyznania wia-
ry i (2) od tzw. anafory do zakończenia

43

. Wydaje się jednak, że

najbardziej logiczna jest propozycja podziału M.M. Sołowija

44

. Wy-

różnia on w Liturgii Eucharystii trzy główne części: (1) przygoto-
wanie do ofiary eucharystycznej, (2) złożenie ofiary eucharystycz-
nej i (3) spożywanie ofiary eucharystycznej, czyli Komunia św.

5.1. Przygotowanie do Liturgii Ofiary

Przygotowanie do Liturgii ofiary eucharystycznej rozpoczyna

procesja z darami ofiarnym od ołtarza, gdzie zostały one przygo-
towane, do głównego ołtarza (tzw. wielkie wyjście, wielki wchód).
W tym czasie śpiewa się tzw. Hymn Cherubinów:

Którzy Cherubinów mistycznie przedstawiamy i życiotwórczej
Trójcy, trzykrotnie święty hymn śpiewamy; odłóżmy wszelkie
ziemskie troski.
Abyśmy mogli przyjąć króla wszechświata, którego niewi-
dzialnie na tarczach niosą zastępy aniołów. Alleluja, Alleluja,
Alleluja.

Hymn Cherubinów przypomina, że liturgia eucharystyczna jest

ikoną liturgii niebieskiej, sprawowanej przez aniołów w niebie,
lecz na innej płaszczyźnie i w inny sposób. Liturgię niebieską wy-
obrażamy sobie w przybliżeniu na sposób obrzędów kościelnych.
Wierni, którzy biorą udział w liturgii Eucharystii reprezentują
Cherubinów (εἰκονίζοντες), którzy nieustannie wysławiają Boga w

42

L.A.

S

CHÖKEL

, Słowo natchnione. Pismo święte w świetle nauki o języku, Kraków 1983, 264.

43

Β.Γ.

Σ

ΚΙΑΓΑ

, Λειτοσργικὴ καὶ κατητησή, Ἀθῆνα 1980, 64-68.

44

Божественна Літургія, 286-416.

10

niebie. Starożytni interpretatorzy liturgii bizantyjskiej zacieśniają
jednak znaczenie tej reprezentacji do diakonów, gdyż w pierwotnej
liturgii tylko oni przenosili dary do ołtarza

45

.

Udział w liturgii stawia również wymogi etyczne, domaga się od

jej uczestników odłożenia wszelkich ziemskich trosk („odłóżmy
wszelkie ziemskie troski”), całkowitego zaangażowania się
w sprawy Boże.

Kolejną ideą hymnu jest obowiązek godnego „przyjęcia” Króla

wszechświata, którego niewidzialnie „na tarczach niosą” zastępy
aniołów. Jest to obraz zaczerpnięty z tradycji wojska rzymskiego,
które nosiło cesarza na tarczy, podtrzymywanej na włóczniach, w
dniu jego cesarskiej aklamacji lub po odniesionym zwycięstwie.
Celebrans i diakon, którzy przynoszą dary ofiarne, wyobrażają
żołnierzy niosących na tarczach swego wodza lub cesarza

46

.

Symbolice przyniesienia darów ofiarnych interpretatorzy litur-

gii bizantyjskiej poświęcili najwięcej miejsca, lecz w różny sposób
rozumieją mistagogiczny charakter tej części liturgii. Najstarszą
interpretację przekazał Teodor z

Mopsuestii (†428). Uważał on, że

poszczególne obrzędy liturgii eucharystycznej od przyniesienia na
ołtarz darów ofiarnych aż do Komunii św. przedstawiają kolejne
etapy dzieła zbawczego Jezusa, od drogi na śmierć aż do zmar-
twychwstania. Procesja z darami jest zatem początkiem tej drogi,
a diakoni, którzy niosą dary są obrazem niewidzialnych aniołów,
którzy towarzyszą świętym misteriom Chrystusa. Przemawia za
tym zarówno strój diakonów, jak i ich funkcja liturgiczna

47

. Zwię-

złą symbolikę zaprezentował natomiast Maksym

Wyznawca

(†662). Według niego procesja z darami symbolizuje początek no-
wego życia w niebie i objawienie Bożego zbawienia

48

.

Patriarcha Germanos interpretuje układ procesji z darami na

podstawie Hymnu Cherubinów. Diakoni, którzy otwierają proce-
sję, symbolizują świętych i sprawiedliwych, którzy kroczą przed
Cherubinami i rzeszą aniołów. Pochód ten przygotowuje drogę
Chrystusowi, przychodzącemu, aby złożyć mistyczną, bezkrwawą
ofiarę. W pochodzie z darami obecny jest Duch Święty, symboli-
zowany przez kadzidło. Ogień kadzidła jest obrazem Jego Bóstwa,
a unoszący się w powietrzu miły zapach kadzidła – znakiem Jego
obecności. Procesji towarzyszy śpiew, którego akcent spoczywa na
końcowym „Alleluja”, na aklamacji, która przypomina, że Krzyż i
śmierć Chrystusa oraz Jego zstąpienie do Otchłani są etapami

45

H.–J.

S

CHULZ

, Die byzantinische Liturgie, 70-71.

46

J.

C

ZERSKI

, Boska Liturgia, 105.

47

Homilie katechetyczne 15, 25. Zob. H.–J.

S

CHULZ

, Die byzantinische Liturgie, 41.

48

М.

М.

С

ОЛОВІЙ

, Божественна Літургія, 307.

11

Jego drogi do zwycięskiego zmartwychwstania. Wejście procesji do
prezbiterium, położenie darów na ołtarzu oraz ich przykrycie jest
według Germanosa odtworzeniem sceny zdjęcia ciała Chrystusa z
krzyża, owinięcia je w prześcieradło przez Józefa i złożenia do gro-
bu

49

.

Na mistagogii Germanosa oparł się Teodor biskup Andydy (XI

lub XII w.). Podstawową tezą jego interpretacji jest założenie, że

liturgia eucharystyczna prezentuje poszczególne etapy życia
Chrystusa od wcielenia do wniebowstąpienia. W tym kontekście
interpretacyjnym rozumie on procesję z darami jako odtworzenie
uroczystego wejścia Chrystusa do Jerozolimy w niedzielę palmo-
wą

50

.

Do znakomitych komentatorów liturgii bizantyjskiej zalicza się

Mikołaja Kabasilosa oraz Symeona z Tesalonik. Objaśnienia do
liturgii Mikołaja Kabasilosa (XIV w.)

51

uważa H.–J.

Schulz

za dzie-

ło niezależne i samodzielne

52

. Mikołaj Kabasilos w całej liturgii

widzi ikonę publicznego życia Jezusa, a w kolejnych jej częściach
odzwierciedlenie poszczególnych etapów Jego życia. Wielkie wej-
ście z darami oznacza więc ostatnie uroczyste i publiczne obja-
wienie się Chrystusa podczas Jego wejścia do Jerozolimy w nie-
dzielę palmową

53

.

Inny charakter ma komentarz liturgiczny opracowany przez

Symeona metropolitę Tesalonik (†1429)

54

. Jego dzieło można

uważać za podręcznik dla duchowieństwa. Procesja z darami
oznacza, według niego, przyjście Królestwa Bożego, które jest

obecne w dziele zbawczym Jezusa Chrystusa. Przez swoje rany
i śmierć Chrystus zaofiarował nam nieśmiertelność i przebóst-
wienie naszej ludzkiej natury. Stąd wielki wchód symbolizuje jed-
nocześnie złożenie Chrystusa do grobu oraz Jego paruzję.

Wspólne tym autorom jest rozumienie liturgii jako aktualizację

misterium śmierci i zmartwychwstania Chrystusa. W tym kontek-
ście mistagogicznym mieści się również sens procesji z darami
ofiarnymi. Trudno jednak bardziej szczegółowo ustalić symbolikę
wielkiego wejścia. Proponowane przez starożytnych i średnio-
wiecznych autorów znaczenia nie są przekonywujące, a już na
pewno nie można widzieć w złożeniu darów na ołtarzu wspomnie-

49

N.

B

ORGIA

, Il commentario liturgico, 29-31.

50

PG 140, 417-468.

51

PG 150, 368-492.

52

Die byzantinische Liturgie, 202.

53

PG 150, 420.

54

PG 155,253-304.

12

nie pogrzebu Chrystusa. Dary nie są jeszcze konsekrowane i nie
można w nich dopatrywać się Ciała i Krwi Jezusa

55

.

Procesję z darami ofiarnymi kończą modlitwy nad darami,

znak pokoju oraz wyznanie wiary. Wyznaniu wiary towarzyszy ob-
rzęd z welonem, przykrywającym dary. Celebrans odkrywa dary,
podnosi welon i lekko nim potrząsa nad darami, a kiedy lektor
lub chór kończą wyznanie wiary, składa go, całuje i odkłada na

bok. Obrzęd ten jest późniejszego pochodzenia i miał początkowo
raczej praktyczne znaczenie. Chodziło o to, aby do kielicha nic nie
wpadło, lecz z czasem nadano mu symboliczny charakter. Według
P.

Evdokimova

obrzęd ten symbolizuje zesłanie Ducha Świętego

lub też unoszenie się Ducha Świętego nad wodami chaosu (por.
Rdz 1)

56

. Tę interpretację najczęściej spotyka się u komentatorów

liturgii bizantyjskiej

57

.

5.2. Liturgia Ofiara Eucharystycznej

Centralne miejsce w dramacie Liturgii zajmuje niewątpliwie Li-

turgia Ofiary Eucharystycznej, czyli anafora

58

. Ta część Liturgii

nie dopuszcza już swobodnej interpretacji, gdyż jej znaczenie
określa wyraźnie przekaz biblijny i tradycja Kościoła. Geneza
anafory sięga tradycji Kościoła popaschalnego, który na swoich
spotkaniach po domach naśladował gesty i słowa Jezusa z Jego
ostatniej wieczerzy z uczniami, zgodnie z poleceniem: „To czyńcie
na moją pamiątkę” (Łk 22, 19c). Te pierwsze spotkania euchary-

styczne, na których kształtowała się liturgia Kościoła Dzieje Apo-
stolskie nazywają „łamaniem chleba” (Dz 2, 42; 20, 7. 11; 27, 35).
Najstarsze chronologicznie świadectwo przekazał św. Paweł
w Pierwszym Liście do Koryntian. Wzmianka o sprawowaniu Eu-
charystii pojawia się tu w kontekście wskazań moralnych odno-
śnie postaw koniecznych do godnego sprawowania i uczestnicze-
nia w liturgii eucharystycznej (1 Kor 10, 14-22; 11, 17-34). W ra-
mach tych pouczeń św. Paweł przypomina przekaz o ustanowie-
niu Eucharystii (11, 23-26) i stwierdza, że otrzymał go z tradycji:
„Ja bowiem otrzymałem od Pana [to], co wam przekazałem” (11,
23). Powołanie się na tradycję, która pochodzi od Chrystusa („od
Pana”), a więc jest kontynuacją czynności i słów Jezusa podczas
ostatniej wieczerzy, stanowi tu bardzo ważną wskazówkę. Później-

55

J.

C

ZERSKI

, Boska Liturgia, 111-112.

56

Das Gebet der Ostkirche. Mit der Liturgie des Hl. Johannes Chrysostomos, Graz–Wien–Köln

1986, 123.

57

М.

М.

С

ОЛОВІЙ

, dz. cyt., 320 podaje też inne tłumaczenia symboliczne tego obrzędu.

58

Od gr. ἀναυέρω = składać ofiary, ofiarować. Zob. K.

W

EISS

, ἀναυέρω κτλ., TWNT IX, 62.

13

sze chronologicznie przekazy eucharystyczne zawierają ewangelie
synoptyczne (Mk 14, 22-24; Mt 26, 26-28; Łk 22, 9-20).

Liturgię Ofiary rozpoczyna modlitwa dziękczynna (tzw. prefa-

cja) z hymnem Serafinów:

Święty, Święty, Święty, Pan Bóg Zastępów! Pełne jest niebo i
ziemia Twojej chwały! Hosanna na wysokościach! Błogosła-

wiony przychodzący w Imię Pana! Hosanna na wysokościach.

Śpiew uwielbienia Boga rozbrzmiewa w ramach liturgii, spra-

wowanej w niebie. Szczegółowy jej opis podaje Ap 4–5. Występuje
tu znacznie więcej elementów niż w wizji Izajasza, które podkre-
ślają transcendencję Boga. Są to przede wszystkim kamienie
o znaczeniu symbolicznym, jak: jaspis, krwawnik, szmaragd oraz
morze szklane podobne do kryształu. Na transcendencję Boga
wskazują też błyskawice, grzmoty, siedem lamp ognistych. W oto-
czeniu Boga znajdują się następnie zwierzęta, symbolizujące cały
wszechświat oraz wszystkie okazy życia organicznego, a więc ca-
łość stworzenia, które wielbi Boga. W tej nieustannej niebieskiej
liturgii bierze udział całe stworzenie w niebie i na ziemi. Liturgię
kończy uroczyste: „Amen” (Ap 5,14)

59

. Śpiew hymnu serafinów

w liturgii, jako dokończenie i reakcja wiernych na modlitwę dzięk-
czynną Kościoła podkreśla łączność sprawowanej liturgii eucha-
rystycznej z liturgią wiekuistą, czyli z tą liturgią, która dokonuje
się w niebie, w sferze przebywania Boga

60

.

Dziękczynienie i uwielbienie Boga przechodzi z kolei w modli-

tewne wspomnienie ostatniej wieczerzy Chrystusa z uczniami,
w czasie której nastąpiło ustanowienie Eucharystii. Początek mo-
dlitwy eucharystycznej nawiązuje do zakończenia modlitwy dzięk-
czynnej i do hymnu serafinów. Jednak zasadniczym jej przedmio-
tem jest dzieło zbawcze Jezusa Chrystusa oraz wspomnienie
ostatniej wieczerzy. Centralne miejsce w modlitwie eucharystycz-
nej zajmuje relacja z ostatniej wieczerzy, w której wymienia się
czynności i słowa Jezusa nad chlebem i winem.

Chrystus zachowuje się, jak gospodarz uczty. Zaprasza do

swego stołu i „daje”, dzieli chleb. Wspólne dzielenie się chlebem
jest wyrazem wzajemnej łączności. Spożywanie chleba jest zwią-
zane z jego łamaniem, gryzieniem i połykaniem, czyli niszczeniem

59

A.

J

ANKOWSKI

, Apokalipsa. Wstęp-przekład z oryginału-komentarz (Pismo Święte Nowego Testa-

mentu = PNT XII), Poznań 1959, 165-168.

60

J.

C

ZERSKI

, Mistagogiczny charakter Liturgii, 206.

14

chleba. Stąd chleb jest również symbolem cierpienia, ofiary
i śmierci

61

.

Równie bogata jest symbolika wina. Konsekracja kielicha na-

stąpiła w trzeciej części uczty paschalnej, w czasie której pito
z jednego wspólnego kielicha, tzw. kielicha błogosławieństwa (por.
1 Kor 10, 16). Wspólny kielich jest wyrazem wspólnoty i zjedno-
czenia z Jezusem. Kielich w Piśmie św. symbolizuje także los

człowieka (Mk 10, 38-39; 14, 36), doświadczenie (Lb 5,12-28; Mk
14,36), karę, jaką należy odcierpieć (Iz 51, 17; Ap 14, 10)

62

.

Słownictwo opisujące czynności Chrystusa nad chlebem nale-

ży do obiegowej terminologii odnoszącej się do każdej uczty
w Palestynie. Oryginalne są natomiast słowa objaśniające: τοῦτο
ἐστιν τὸ σῶμά μοσ

(to jest Ciało moje); τοῦτο ἐστιν τὸ Αἷμά μοσ

(to jest Krew moja). Termin σῶμα (ciało) w znaczeniu semickim nie
oznacza tylko organizmu człowieka, lecz wskazuje także na jego
osobę. Według antropologii biblijnej człowiek nie tylko ma ciało,
on cały jest ciałem. Wyrażenie „Ciało moje” oznacza zatem, że
chodzi o konkretną osobę Jezusa, takiego, z jakim spotykali się
i spotykają Jego uczniowie

63

.

Chrystus przemienia następnie wino w swoją krew. W myśl po-

jęć biblijnych krew jest „duszą życia”, dlatego należy do Boga.
Krew posiada sakralny charakter. Podczas uczt kultowych, które
następowały po rytach ofiarnych, krwi nie wolno było spożywać,
lecz rozlewano ją na ołtarzu, który reprezentował Boga. W ten
sposób symbolicznie krew była jakby zwracana Bogu. Chrystus
czyni tu więc wyraźną aluzję do swojej śmierci na krzyżu

64

.

Wyrażenie „Krew Przymierza” w słowach nad kielichem jest

aluzją do zawarcia przymierza pod Synajem (Wj 24, 6-8). Zawar-
ciu Przymierza towarzyszyła ofiara jako wyraz wspólnoty i zjedno-
czenia Boga z Jego ludem oraz pokropienie krwią ofiarną ołtarza

i ludu. Te dwie rytualne czynności stanowią ramy układu przy-
mierza Boga z Jego ludem. Bóg zobowiązuje się do opieki, lud – do
wierności

65

.

W następującej po słowach ustanowienia tzw. anamnezie,

wspomina się śmierć Chrystusa, Jego zmartwychwstanie, wnie-
bowstąpienie, zasiadanie po prawicy Ojca oraz powtórne przyjście.
Słowo „anamneza” od gr. ἀνἀμνησις (przypominanie, wspomina-

61

T

ENŻE

, Boska Liturgia, 131.

62

F.

G

RYGLEWICZ

, Chleb, Wino i Eucharystia w symbolice Nowego Testamentu (Sprawy Biblijne 19),

Poznań–Warszawa–Lublin 1968, 28-33.

63

J.

C

ZERSKI

, Jezus Chrystus w świetle Ewangelii synoptycznych (OBT 42), Opole 2000, 273-274.

64

Tamże, 276.

65

Tamże, 277.

15

nie, pamięć, pamiątka) jest odpowiednikiem hebr. zikkaron wska-

zują nie tylko na uaktywnienie pamięci, lecz przede wszystkim na
aktualizację, na urzeczywistnienie tego, co było w przeszłości.
Anamneza w liturgii jest zatem nie tyle wspomnieniem, ile aktu-
alizacją wspominanych wydarzeń

66

.

Ważnym elementem Liturgii jest „epikleza”

67

, kolejny fragment

Liturgii Ofiary. W terminologii liturgicznej określenie to jest uży-
wane w znaczeniu modlitwy, skierowanej do Boga Ojca o zesłanie
Ducha Świętego na zgromadzenie liturgiczne i na dary chleba i

wina. Epikleza jest wyrazem wiary Kościoła, że Duch Święty jest
tym, który przeistacza chleb i wino w Ciało i Krew Chrystusa oraz
jednoczy i uświęca wiernych

68

.

Modlitwę eucharystyczną kończy doksologia i błogosławienie

zgromadzenia liturgicznego.

5.3. Komunia św.

Do Komunii św. przygotowują uczestników liturgii modlitwy,

z których najważniejszą jest Ojcze nasz. Przygotowaniu towarzy-

szy pięć symbolicznych gestów:

(1) podniesienie Chleba;
(2) łamanie Chleba;
(3) znak krzyża Chlebem na Kielichem;
(4) zmieszanie konsekrowanych postaci;
(5) dolanie gorącej wody (wrzątku) do Kielicha.

Obrzęd łamania Chleba ma znaczenie symboliczne, wyraża

cierpienia oraz śmierć Chrystusa

69

. Symbolika zmieszania konse-

krowanych Postaci wskazuje na jedność ofiary Chrystusa pod
dwoma postaciami oraz na Jego zmartwychwstanie, podczas któ-
rego Ciało Chrystusa połączyło się z duszą

70

.

Nie jest natomiast jasne znaczenie obrzędu dolewania wrzątku

do Kielicha. Komentatorzy liturgii bizantyjskiej podają różne tłu-
maczenia, jak na przykład: Nie jest natomiast jasne znaczenie ob-
rzędu dolewania wrzątku do Kielicha. Komentatorzy liturgii bizan-
tyjskiej podają różne tłumaczenia, jak na przykład: (1) symbol
gorliwości wiary; (2) symbol zesłania Ducha Świętego; (3) obraz
wypełnienia się dzieła zbawczego

71

.

66

H.–J.

S

CHULZ

, Die byzantinische Liturgie, 28-31.

67

Od gr. ἐπικλείω = wzywać, chwalić, sławić, opowiadać, nazywać.

68

J.

C

ZERSKI

, Boska Liturgia, 134.

69

I.

B

RINKTRINE

, La santa messa, Roma 1945, 226.

70

Tamże, 233.

71

H.–J.

S

CHULZ

, Die byzantinische Liturgie, 75-81.

16

Po Komunii św. śpiewa się pieśń z nieszporów na święto Pięć-

dziesiątnicy:

Ujrzeliśmy prawdziwe światło, przyjęliśmy Ducha niebieskie-
go, znaleźliśmy wiarę prawdziwą, adorując nierozdzielną Trój-
cę, gdyż Ona nas zbawiła.

Wskazuje ona na aktualizację zesłania Ducha Świętego

w liturgii eucharystycznej. Jest to piękna synteza Eucharystii.
Podczas śpiewu tej pieśni celebrans okadza święte postacie, od-
mawiając modlitwę, która z kolei nawiązuje do tajemnicy Wnie-
bowstąpienia: „Wznieś się na niebiosa, Boże, a Twoja chwała
[niech rozbrzmiewa] po całej ziemi”. W ten sposób modlitwy
i pieśni po Komunii św. przypominają, że w Eucharystii jest
uobecnione całe dzieło zbawcze Jezusa Chrystusa. Przyjmując
Ciało i Krew Chrystusa dostępujemy udziału w Jego śmierci,
zmartwychwstaniu i wniebowstąpieniu oraz korzystamy z owoców
zesłania Ducha Świętego

72

.

Przed błogosławieństwem końcowym celebrans rozdaje wier-

nym „antydoron”. Są to pozostałości chleba, które pozostały po
przygotowaniu darów ofiarnych i nie były konsekrowane. Zastę-
pują one udział we wspólnocie kościelnej tym, którzy nie przystą-
pili do Eucharystii. Przyjęcie tego chleba jest znakiem wspólnoty
do tego stopnia, że odmowa oznacza – według niektórych teologów
prawosławnych – zerwanie jedności z Kościołem

73

.

Mistagogische Interpretation der byzantinischen Liturgie

Mit dem Begriff „Liturgie“ ist in der Ostkirche die Heilige Eu-

charistie gemeint. Die byzantinische Liturgie ist mistagogisch. Die
Liturgie bedeutet und vergegenwärtigt die Heilsgeschichte, das
Heilswerk Christi sowie einzelne Etappen seines Lebens und sei-
ner Wirksamkeit. Mit dem mistagogischen und symbolischen
Charakter der byzantinischen Liturgie haben sich bereits mehrere
antiken

Kommentatoren

beschäftigt,

wie

Johannes

Chrysostomus, Theodor von Mopsuestia, Dionisios Areopagites,
Maximos der Bekenner, Symeon von Thessaloniki, Nikolaos
Kabasilas u. a. Die byzantinische Liturgie besteht aus zwei
Haupteilen: 1) die Liturgie der Katechumenen, das heißt die

72

J.

C

ZERSKI

, Mistagogiczny charakter Liturgii, 208.

73

K.

O

NASCH

, Liturgie und Kunst der Ostkirche in Stichworten unter Berücksichtigung der Alten Kir-

che, Leipzig 1981, 110.

17

Wortgottes Liturgie, in derer Mittelpunkt die Lesungen der Epistel
und des Evangeliums stehen; 2) die Liturgie der Gläubigen, das
heißt die Eucharistische Liturgie, derer Höhepunkt das Eucharis-
tische Gebet und die darauf folgende Kommunion bildet. Der
Wortgottes Liturgie geht Vorbereitung der Gaben voraus, die
Proskomidie heißt. Die Riten der Proskomidie versinnbildlichen
die Geschehnisse der Geburt sowie des Opfertodes Jesu. Die

Symbolik des Wortgottesdienstes ist wesentlich von der Inkarna-
tion bestimmt. Sie stellt die Ankunft des Gottessohnes in die Welt
(der Einzug mit dem Evangelienbuch) und seine Lehrtätigkeit. Die
Eucharistische Liturgie konzentriert sich stärker auf das Erlö-
sungswerk Jesu. Sie beginnt mit der feierlichen Übertragung der
vorbereiteten Gaben und diese Prozession versinnbildlicht der
Einzug Jesu im Palmsonntag in Jerusalem. Das Eucharistische
Gebet umfasst wieder die Symbolik des Abendmahls Jesu mit den
Jüngern, sowie die Ereignisse seiner Passion und Opfer.

Мистагогічний характер візантійської Літургії

Резюме

Грецьке слово „літургія” значить: служба, послуга і в віза-

нтійської термінології відноситься до Служби Божої. Структу-
ра Літургії пригадує грецьку античну драму, в який виступа-
ють три актори: священик, диякон і хор. Літургія має також
глибокий символічний смисл. Літургійна акція не є тільки спо-

мином минулого, вона актуалізує, чинить присутніми біблійні
події. Літургія є мистагогію події життя й діяльності Ісуса Хри-
ста. Все це справляє Святий Дух.

Літургія ділиться на обряди вступні, Літургію оглушених,

тобто Слова, Літургію вірних, тобто євхаристичної жертви та
на обряди закінчення. Першим обрядом є кадження престолу,
святилища, іконостасу та вірних. Обряд початкового каджен-
ня має значення привітального акту, є висловом поважання;
символом жертви й духових ласк; знаком присутності Бога і
очищення. Літургія починається виголошенням: „Благословен-
не Царство Отця і Сина і Святого Духа”, по яким слідують ек-
тенії й антифони. По думці патріархи Германа антифони є
пророцтвами про прихід Ісуса Христа на світ. Проте Н.
Кавасил уважав, що вони зображують і символізують дещо з
життя Ісуса. Інтерпретації ці не мають одинак обґрунтування
у текстах.

18

Літургію Слова зачинає малий вхід. Обряд малого входу

має місце підчас співу третього антифону. Служителі виносять
торжественно Євангеліє і входять до святилища. Символіка
малого входу не має однозначної інтерпретації. Малий вхід у
Максима Ісповідника символізує прихід Ісуса Христа на зем-
лю, на думку Софронія нагадує хресну дорогу Господа, а згід-
но з поглядами Германа представляє об’явлення Христа у Йор-

дані. По вході співається гімн Трисвятого: „Святий Боже, свя-
тий кріпкий, святий безсмертний, помилуй нас”. Гімн Трисвя-
того відноситься до Святої Тройці. Кульмінаційною точкою Лі-
тургії Слова є читання Апостола і Євангелія. Читання уприсут-
нюють біблійні події, тому прокламація Божого Слова не є
тільки повчанням, але автентичною зустріччю з Ісусом.

Літургія вірних починається співом Херувимської пісні.

Головною думкою тої пісні є ідея, що вірні, яки на Літургії
представляють самих Херувимів повинні відкинути „всяку
життєву журбу”, щоб „прийняти Царя всіх”. Підчас співу Херу-
вимської пісні довершується великий вхід, тобто врочистий
похід зі святими дарами від проскомідийника до престолу.
Максим Ісповідник інтерпретує символіку великого входу як
початок нового життя; Герман як символічне зображення Хри-
стового похорону а Теодор, єпископ Андиди як тріумфальний
в’їзд Господа до Єрусалиму.

Друга частина Літургії вірних, це євхаристична молитва,

яка пригадує, що в Службі Божої єднаються земна і небесна

літургія. Кульмінаційною точкою тої частини є анамнез Таєм-
ної Вечері й епіклеза, тобто молитва до Святого Духа про
освячення святих дарів. Після освячення найважнішим моме-
нтом Літургії є святе Причастя. До святого Причастя пригото-
вляють молитви, з яких найважніша є Отче наш. Молитвам

супроводять символічні жести, як піднесення і ламання Свято-
го Агнця, покладення одної частини Агнця до чаші й вливання
до чаші трохи теплої води (теплоти). Обряд ламання Агнця і

змішання євхаристійних видів зображує страждання і воскре-
сіння Господа.

Після причастя слідують благодарні молитви й обряди за-

кінчення літургії.