187

¯ebrowska A., Wysoczyñska K., Waszczykowska E.

Adamalizyny – metaloproteinazy bior¹ce udzia³ …

Alergia Astma Immunologia, 2005, 10(4), 187-193

Adamalizyny – metaloproteinazy bior¹ce udzia³

w patofizjologii chorób skóry

Adamalisynes – metalloproteinases implicated in patchomechanism

of skin diseases

A

GNIESZKA

¯

EBROWSKA

1/

, K

ATARZYNA

W

YSOCZYÑSKA

1/

, E

L¯BIETA

W

ASZCZYKOWSKA

2/

1/

Katedra i Klinika Dermatologii i Wenerologii Uniwersytetu Medycznego w £odzi, 94-017 £ódŸ, ul. Krzemieniecka 5

2/

Zak³ad Immunodermatologii Katedry Dermatologii i Wenerologii Uniwersytetu Medycznego w £odzi, 94-017 £ódŸ,

ul. Krzemieniecka 5

Adamalizyny (ADAM – a disintegrin and metalloproteinases

domain) nale¿¹ do du¿ej rodziny bia³ek zale¿nych od cynku, zwanych

metyzynami. Jest to grupa przezb³onowych glikoprotein, które w swojej

budowie zawieraj¹ domenê metaloproteinazow¹ oraz dezintegrynow¹,

dziêki czemu ³¹cz¹ w sobie funkcjê proteaz i bia³ek adhezyjnych. Taka

struktura predysponuje je do udzia³u w wielu procesach zarówno

fizjologicznych, jak i patologicznych. Znana jest rola, jak¹ odgrywaj¹

w interakcjach miêdzykomórkowych, procesach adhezji i fuzji komórek

oraz procesach z³uszczania bia³ek z powierzchni komórkowych.

Natomiast substraty dla wielu bia³ek tej grupy pozostaj¹ jednak do

dzisiaj nie poznane. Jednym z nich jest prawdopodobnie kolagen XVII

i VII bêd¹cy g³ównym sk³adnikiem w³ókien zakotwiczaj¹cych w skórze.

Najnowsze badania wskazuj¹, ¿e antygen BPAG2 wystêpuje w dwóch

postaciach: jako pe³nej d³ugoœci bia³ko przezb³onowe o ciê¿arze

180 kDa oraz jako cz¹steczka rozpuszczalna o ciê¿arze 120 kDa,

bêd¹ca z³uszczon¹ z powierzchni keratynocyta domen¹ zewnêtrzn¹.

W zjawisku z³uszczania, który jest procesem proteolizy, istotn¹ rolê

odgrywaj¹ adamalizyny. Dane dotycz¹ce fizjologii adamalizyn

sugeruj¹, ¿e mog¹ odgrywaæ one rolê w patologicznym, zale¿nym od

autoprzeciwcia³ niszczeniu w³ókien zakotwiczaj¹cych.

Alergia Astma Immunologia, 2005, 10(4), 187-193

S³owa kluczowe: adamalizyny, choroby pêcherzowe, w³ókna

zakotwiczaj¹ce

Adamalysins are a specific Zn+ family of metalloproteinases

(ADAMs – a disintegrin and metalloproteinases). This is a group of

transmembrane glycoproteins containing metalloproteinase and

disintegrin domain, thereby acting both as adhesion molecules and

proteases. Such structure predisposes them to participation in

numerous, both physiological and pathological processes. They are

known to affect intercellular interactions, cell adhesion and fusion

processes, and the process of protein sheedding from cellular surfaces.

However, the substrates for many proteins of that group have not

been studied yet in sufficient detail. Collagen XVII and VII, the main

constituent of the anchoring fibres, is probably one of those proteins.

The most recent reports suggest that antigen BPAG2 occurs in two

forms: as full-length 180 kDa transmembrane protein and as 120 kDa

soluble molecule, the external domain desquamated from keratinocyte

surface. Adamalysins play a major role in the desquamation,

representing a proteolytic process. Data on adamalysin physiology

suggest their role in pathological antibody-related destruction of the

anchoring fibres.

Alergia Astma Immunologia, 2005, 10(4), 187-193

Key words: adamalysins, bullous skin diseases, anchoring fibres

Wstêp

Adamalizyny (ADAMs – a disintegrin and metal-

loproteinases domain), podobnie jak metaloproteinazy,

nale¿¹ do nadrodziny bia³ek zale¿nych od cynku, zwanych

metyzynami. W oparciu o budowê metyzyny podzielone

zosta³y na cztery odrêbne podrodziny: astracyny, matryk-

syny (MMP-metaloproteinazy macierzy), adamalizyny

(ADAMs, MDC, reprolizyny, SVMP) i serralizyny (pro-

teazy bakteryjne) [1,2]. Prototypem bia³ek tej grupy jest

metaloproteinaza wyizolowana z jadu wê¿a (SVMP –

Snake Venom Metallo Proteases). G³ówn¹ funkcj¹

wszystkich bia³ek z rodziny metaloproteinaz jest degrada-

cja bia³ek macierzy zewn¹trzkomórkowej, a zw³aszcza ko-

lagenu. Zatrucie jadem wê¿a prowadzi do krwotoku, któ-

ry spowodowany jest zdolnoœci¹ trawienia przez SVMP

sk³adników macierzy zewn¹trzkomórkowej: naczyñ, ko-

lagenu typu IV, fibronektyny, lamininy, ¿elatyny. Do po-

wstania martwicy tkanek dodatkowo przyczyniaj¹ siê dez-

integryny, bia³ka hamuj¹ce agregacjê p³ytek krwi. SVMP

wystêpuje w formie nieaktywnej. Stan spoczynku utrzy-

mywany jest dziêki proformie, której aktywacja nastêpu-

je tak jak w przypadku MMPs poprzez odciêcie w proce-

sie proteolizy N-koñcowego fragmentu bia³ka – rozerwa-

nie wi¹zania Zn-cysteina [3].

188

Alergia Astma Immunologia, 2005, 10(4), 187-193

Jak dot¹d zidentyfikowano niewiele ponad 30 bia³ek

nale¿¹cych do rodziny ADAMs. Bia³ka te oznaczono za-

równo u ssaków, jak i u ni¿szych organizmów: Xenopus,

Drosophila, Caenorhabditis elegans. Biologiczna rola tych

bia³ek poznana jest tylko w stosunku do kilku przedstawi-

cieli bia³ek z tej rodziny. Wiadomo, ¿e odgrywaj¹ wa¿n¹

rolê w interakcjach miêdzykomórkowych, procesach ad-

hezji i fuzji komórek oraz procesach z³uszczania bia³ek

z powierzchni komórkowych.

Ostatnie 15 lat to okres intensywnych badañ nad ada-

malizynami. Od 1990 roku, kiedy pojawi³y siê pierwsze

doniesienia o bia³ku, w strukturze którego obecny jest

obszar charakterystyczny dla metaloproteinaz oraz dez-

integryn, do dzisiaj poznano kolejnych 29 bia³ek o podob-

nej budowie. Adamalizyny s¹ rodzin¹ przezb³onowych gli-

koprotein. Skrót ADAM (ang. a disintegrin and

metalloproteinases domain) nawi¹zuje do budowy tych

bia³ek. Adamalizyny znane s¹ równie¿ pod nazw¹ MCD

(metalloprotease/disintegrin/cysteine-rich protein).

Budowa i funkcja adamalizyn

Adamalizyny s¹ rodzin¹ bia³ek glikoproteinowych typu

1 zwi¹zanych z b³on¹ komórkow¹ o wielkoœci w przybli-

¿eniu 750 reszt aminokwasowych [3]. Budowa struktu-

ralna tych bia³ek jest wspólna dla ca³ej rodziny i obejmuje:

N-koñcow¹ sekwencjê sygna³ow¹, prodomenê metalo-

proteinazow¹, domenê dezintegrynow¹, region bogaty

w cysteinê (zawieraj¹cy powtórzenia sekwencji EGF), do-

menê przezb³onow¹ i ogon cytoplazmatyczny.

Interesuj¹cy jest fakt, ¿e spoœród 30 znanych adama-

lizyn, jedynie po³owa wykazuje aktywnoœæ metaloprote-

inaz. Jest to ta grupa, która w swojej budowie posiada

charakterystyczn¹ dla metyzyn sekwencjê HEXXH, któ-

ra jest obszarem katalitycznym wi¹¿¹cym cynk [4].

Bia³ka z rodziny ADAMs zaanga¿owane s¹ w wiele

ró¿norakich procesów: odgrywaj¹ istotn¹ rolê w procesie

po³¹czenia plemnika z komórk¹ jajow¹, bior¹ udzia³ w fu-

zji mioblastów, z³uszczaniu z powierzchni komórek domen

zewnêtrznych bia³ek, cytokin i ich receptorów, bia³ek ad-

hezyjnych. U Drosophila bia³ka te s¹ niezbêdne dla pra-

wid³owego rozwoju uk³adu nerwowego oraz budowy

skrzyde³, u myszy odgrywaj¹ istotn¹ rolê w kszta³towaniu

skóry i w³osów. Tak du¿a ró¿norodnoœæ funkcji, jakie pe³-

ni¹ adamalizyny, wynika z ich z³o¿onej budowy. Adamali-

zyny s¹ bia³kami, które ³¹cz¹ w sobie funkcjê proteaz i bia-

³ek adhezyjnych. Adhezyjna funkcja ADAMs przypisy-

wana jest aktywnoœci obszaru dezintegrynowego, który

jest ligandem integryn, natomiast obszar metaloproteina-

zowy odpowiada za tworzenie bia³kowych ektodomen.

Mechanizmy molekularne, le¿¹ce u pod³o¿a innych pro-

cesów przebiegaj¹cych przy wspó³udziale ADAMs, ta-

kich jak na przyk³ad fuzja miêœni, pozostaj¹ do dzisiaj nie-

znane. Takie cechy sugeruj¹ wa¿n¹ rolê tych bia³ek

w odzia³ywaniach miêdzykomórkowych oraz oddzia³ywa-

niu miêdzy komórkami a macierz¹ zewn¹trzkomórkow¹.

Interakcje miêdzykomórkowe oraz miêdzy macierz¹ a ko-

mórkami s¹ wa¿ne dla utrzymania prawid³owej homeosta-

zy komórek i odgrywaj¹ istotn¹ rolê w wielu procesach

fizjologicznych (embriogeneza, rozwój) i patologicznych

(przerzuty nowotworowe, AIDS). ZdolnoϾ zmian w eks-

presji bia³ek adhezyjnych i ich receptorów, zdolnoœæ regu-

lacji wydzielanych bia³ek, g³ównie metaloproteinaz, jest

istotna dla interakcji miêdzykomórkowych i oddzia³ywa-

niu komórek z macierz¹ [6,7].

Rola adamalizyn w procesie z³uszczania domeny ze-

wnêtrznej

Wiele integralnych bia³ek b³onowych podlega prote-

olitycznemu odszczepianiu, co prowadzi do uwolnienia

z³uszczonych domen zewnêtrznych do przestrzeni oko³o-

komórkowej. Proces ten nazywany jest z³uszczaniem i za-

chodzi po zewnêtrznej stronie b³ony komórkowej, prowa-

dz¹c do wytworzenia rozpuszczalnych, aktywnych fizjo-

logicznie bia³ek. Proces z³uszczania domen zewnêtrznych

wp³ywa na interakcje miêdzykomórkowe poprzez modu-

lacjê œrodowiska otaczaj¹cego. Czynniki z³uszczaj¹ce

ektodomeny nale¿¹ do rodziny metaloproteinaz zlokalizo-

wanych na powierzchni komórek lub bêd¹cych bia³kami

przezb³onowymi. Po aktywacji dzia³aj¹ one w pobli¿u b³o-

ny komórkowej w przestrzeni zewn¹trzkomórkowej [8].

Do bia³ek z³uszczanych z powierzchni komórek nale¿¹

cz¹steczki adhezyjne, GHMB (growth hormon binding

protein), cytokiny, czynniki wzrostu i ich receptory.

ADAM 17 (TACE), ADAM 9 (MDC 9) i ADAM 10

(KUZ, Kuzbanian) ze wzglêdu na zdolnoœæ z³uszczania

bia³ek z powierzchni komórkowych zwane s¹ czynnikami

z³uszczaj¹cymi. W tej grupie najlepiej poznan¹ adamali-

zyn¹ jest ADAM 17 (TACE, enzym konwertuj¹cy TNF

α

).

ADAM 17 jest dobrze poznanym enzymem odgry-

waj¹cym kluczow¹ rolê w procesie z³uszczania z po-

wierzchni komórki rozpuszczalnej formy TNF

α

, cytokiny

bior¹cej udzia³ w procesie zapalnym. ADAM 17 ma zdol-

noœæ z³uszczania tak¿e wielu innych bia³ek powierzchnio-

wych: p75, TNFR, IL-1R-II, GHMB [2,9]. Zwiêkszona

ekspresja TACE obecna jest w komórkach zaanga¿owa-

nych w procesy zapalne, jednak¿e mechanizm tej zwiêk-

szonej ekspresji jest dot¹d nieznany [9].

Badania dotycz¹ce kolagenu XII, buduj¹cego w³ókna

zakotwiczaj¹ce, potwierdzi³y, ¿e z³uszczanie tej cz¹stecz-

ki poprzez enzym – ADAM 17 – jest uwarunkowane przez

sk³ad lipidowy macierzy. Stwierdzono, ¿e stosunek chole-

sterolu do sfingolipidów ma wp³yw na z³uszczanie tej

cz¹steczki z keratynocytów, a poprzez ten proces na ich

ró¿nicowanie siê i migracjê. Zastosowanie czynników zmie-

niaj¹cych strukturê lipidow¹ macierzy mo¿e mieæ wp³yw

na procesy patologiczne zachodz¹ce w naskórku [10].

189

¯ebrowska A., Wysoczyñska K., Waszczykowska E.

Adamalizyny – metaloproteinazy bior¹ce udzia³ …

Podrodziny ADAMTs

Najnowsz¹ poznan¹ podrodzin¹ ADAMs s¹ bia³ka,

w budowie których, oprócz klasycznych domen, dodat-

kowo pojawia siê motyw trombospondyny i st¹d ich na-

zwa ADAMTs. Od pozosta³ych przedstawicieli rodziny

ADAMTs ró¿ni¹ siê dodatkowo brakiem domeny bogatej

w cysteinê, domeny podobnej do EGF oraz domeny prze-

zb³onowej i cytoplazmatycznej [5].

Zidentyfikowano 11 bia³ek grupy ADAMTs oraz wy-

kazano, ¿e niektóre z nich posiadaj¹ okreœlone funkcje bio-

logiczne oraz aktywnoœæ proteolityczn¹, np. ADAMTs 2

bierze udzia³ w rozwoju prawid³owej skóry. Jest to enzym

znany dot¹d pod nazw¹ N-proteinazy prokolagenu. Jest to

proteaza usuwaj¹ca czêœæ aminokwasów w procesie pro-

eolizy i powoduj¹ca przejœcie prokolagenu I i II w kola-

gen. Niedobór tego enzymu obserwuje siê w zespole Eh-

lersa-Danlosa typie VIIc. ADAMTs 4 i 11 znane s¹ z ko-

lei jako agrekanazy 1 i 2 ze wzglêdu na ich zdolnoœæ roz-

szczepiania agrekanów – proteoglikanów utrzymuj¹-

cych mechaniczne w³aœciwoœci chrz¹stki. Postêpuj¹ca

degradacja i wyczerpanie agrekanów powoduje rozwój

chorób degeneracyjnych (zwyrodnieniowych) stawów

(osteoatrtroza) i chorób zapalnych stawów (RZS).

ADAMTs 1, znany jako METH-1, posiada aktywnoϾ

antyangiogenn¹ i mo¿e odgrywaæ istotn¹ rolê w regulacji

rozwoju naczyñ [1].

AktywnoϾ ADAMTs jest regulowana poprzez wy-

stêpuj¹c¹ fizjologicznie grupê tkankowych inhibitorów me-

taloproteinaz macierzy TIMPs. Jak dot¹d znanych jest

4 przedstawicieli TIMPs wyizolowanych z komórek ssa-

ków. Wykazano, ¿e TIMP 1 i TIMP 3 wykazuj¹ aktyw-

noœæ hamuj¹c¹ w stosunku do ADAM 10, natomiast inhi-

bitorem TACE jest tylko TIMP 3 [9].

Rola adamalizyn w chorobach pêcherzowych

Badania ostatnich lat wskazuj¹ na udzia³ enzymów –

metaloproteinaz w patogenezie podnaskórkowych chorób

pêcherzowych o pod³o¿u autoimmunologicznym, do któ-

rych nale¿¹ miêdzy innymi pemfigoid (BP – bullous pem-

phigoid) i opryszczkowate zapalenie skóry (DH – der-

matitis herpetiformis). Patogeneza tych dermatoz zwi¹-

zana jest z destrukcj¹ elementów b³ony podstawnej, pro-

wadz¹c¹ do rozwoju zmian pêcherzowych. B³ona pod-

stawna jest z³o¿on¹ struktur¹, której zadaniem jest utrzy-

manie integralnoœci po³¹czenia skórno-naskórkowego.

Proces wi¹zania siê przeciwcia³ skierowanych przeciw-

ko autoantygenom, zlokalizowanym w b³onie podstawnej,

aktywuje szereg procesów immunologicznych i enzyma-

tycznych prowadz¹cych do zniszczenia w³ókien zakotwi-

czaj¹cych. Zarówno doniesienia literaturowe, jak i wstêpne

wyniki badañ w³asnych dotycz¹ce ekspresji wybranych

metaloproteinaz: kolagenazy, stromielizyny i ¿elatynaz oraz

ich tkankowych inhibitorów w tkankach chorobowo zmie-

nionych, wskazuj¹ na istotn¹ rolê tej grupy enzymów w de-

strukcji b³ony podstawnej i tworzeniu siê pêcherzy. W dos-

têpnej literaturze nie ma jednak doniesieñ na temat eks-

presji i udzia³u adamalizyn – specyficznej rodziny metalo-

proteinaz – w tym procesie. Jednak¿e okreœlenie w ostat-

nim czasie ich w³aœciwoœci biochemicznych i du¿ego po-

winowactwa do elementów buduj¹cych b³onê podstawn¹,

przede wszystkim kolagenu XVII i VII, daje naukowe

podstawy do rozwa¿enia udzia³u tych bia³ek w patogene-

zie zmian chorobowych w podnaskórkowych chorobach

pêcherzowych.

Pemfigoid jest dermatoz¹ pêcherzow¹, w której obec-

ne s¹ nacieki zapalne w skórze oraz z³ogi immunoglobulin

IgG i sk³adowej C3 komplementu odk³adaj¹ce siê wzd³u¿

b³ony podstawnej naskórka. Obecnoœæ ich stwierdza siê

metod¹ immunofluorescencji bezpoœredniej (DIF – direct

immunofluorescence test), która ma wartoœæ diagno-

styczn¹. Badania ultrastrukturalne potwierdzi³y intensywny

naciek zapalny na granicy skórno-naskórkowej, destruk-

cjê hemidesmosomów oraz sk³adników macierzy zewn¹-

trzkomórkowej [11]. Autoantygenami w BP s¹ glikopro-

teiny o masach cz¹steczkowych 180 kD (BPAG 2) i 230

(BPAG 1). BPAG 1 nale¿y do rodziny bia³ek zwanych

plakinami, które s¹ bia³kami wewn¹trzkomórkowymi i ³¹cz¹

filament poœredni szkieletu komórki z desmosomami i he-

midesmosomami. Uwa¿a siê, ¿e przeciwcia³a skierowa-

ne przeciwko temu antygenowi powstaj¹ wtórnie, po

uszkodzeniu keratynocytów i uwolnieniu determinant bio-

r¹cych udzia³ w odpowiedzi autoimmunologicznej [12].

G³ównym antygenem w tej chorobie jest BPAG 2,

bia³ko przezb³onowe typu II bêd¹ce kolagenem XVII.

BPAG 2 jest kluczow¹ protein¹ buduj¹c¹ w³ókna zako-

twiczaj¹ce, odpowiadaj¹ce za przyleganie naskórka do

b³ony podstawnej. Badania strukturalne wykaza³y, ¿e frag-

ment zewn¹trzkomórkowy z COOH-koñcow¹ domen¹

kolagenow¹ ³¹czy b³onê podstawn¹ z hemidesmosomami

naskórka. Za najbardziej immunogenn¹ czêœæ antygenu

BPAG 2 uwa¿a siê fragment NC16a [13].

Verraes i wsp [14] na podstawie badañ in vitro i na

modelu mysim pemfigoidu wykazali proteolizê antygenu

BPAG 2 za pomoc¹ elastazy neutrofilowej, wydzielanej

z komórek nacieku zapalnego, g³ównie neutrofilów. Wy-

ników tych badañ nie potwierdzaj¹ doœwiadczenia prze-

prowadzone in vivo, gdzie g³ównymi komórkami nacieku

s¹ eozynofile, nie posiadaj¹ce zdolnoœci wydzielania tego

typu metaloproteinaz.

Schimdt i wsp. [15] stwierdzili, ¿e w wyniku wi¹zania

autoprzeciwcia³ z antygenem BPAG 2 nastêpuje pobudze-

nie keratynocytów i uwalnianie przez nie interleukiny-6

i interleukiny-8 oraz aktywacja sk³adowej C5 dope³nia-

cza. Dochodzi tak¿e do aktywacji mastocytów i neutrofi-

lów, które wydzielaj¹ specyficzne proteazy z rodzin: kola-

genaz, stromielizyn i ¿elatynaz, maj¹cych zdolnoœæ tra-

wienia szeregu bia³ek, które tworz¹ struktury b³ony pod-

stawnej. Uwalniane przez komórki nacieku zapalnego oraz

190

Alergia Astma Immunologia, 2005, 10(4), 187-193

keratynocyty metaloproteinazy macierzy prowadz¹ w kon-

sekwencji do powstawania pêcherzy [16]. Sugeruje siê,

¿e po zwi¹zaniu przeciwcia³ skierowanych przeciwko

fragmentowi NC16a z antygenem dochodzi do aktywacji

adamalizyn prowadz¹cej do z³uszczenia fragmentu NC16a

i w efekcie powstania pêcherza podnaskórkowego [8].

W badaniach przeprowadzonych z p³ynu pobranego

ze spontanicznie i sztucznie wywo³anych pêcherzy okre-

œlaj¹cych aktywnoœæ niektórych metaloproteinaz, miêdzy

innymi kolagenazy, stwierdzono znacznie podwy¿szone

stê¿enie proteaz w p³ynie pêcherzowym. Doœwiadczenia

te mog¹ wskazywaæ na znacz¹c¹ rolê tych enzymów

w zachowaniu integralnoœci skóry [17]. W badaniach p³y-

nu z pêcherzy wykazano równie¿ obecnoœæ inhibitorów

metaloproteinaz, aczkolwiek w mniejszym stê¿eniu. Wy-

daje siê wiêc, ¿e wzrastaj¹cy poziom inhibitorów metalo-

proteinaz odpowiada za ograniczenie destrukcji tkanek

i rozpoczêcie procesu ich naprawy [18]. W warunkach

fizjologicznych procesy enzymatyczne utrzymuj¹ równo-

wagê pomiêdzy syntez¹ i z³uszczeniem zewn¹trzkomór-

kowej domeny z powierzchni keratynocytów. Istotnym

wydaje siê potwierdzenie zale¿noœci pomiêdzy stê¿eniem

enzymów i ich inhibitorów w p³ynie, jak i w tkankach,

a stopniem aktywnoœci procesu chorobowego. Ustalenie

takiej korelacji mog³oby pomóc w monitorowaniu lecze-

nia. Rutynowo oznaczane bowiem, w praktyce klinicznej

kr¹¿¹ce autoprzeciwcia³a typu BMZ (basement membra-

ne zone) metod¹ immunofluorescencji poœredniej (IIF –

indirect immunofluorescence test) wykrywane s¹ u oko³o

70% pacjentów i ich miano nie koreluje z aktywnoœci¹

procesu chorobowego. Chocia¿ wprowadzone w ostat-

nim okresie testy immunoenzymatyczne, wykazuj¹ce

obecnoœæ swoistych anty-NC16a, zwiêkszy³y wykrywal-

noœæ kr¹¿¹cych przeciwcia³, to jednak istnienie korelacji

pomiêdzy ich mianem a nasileniem procesu chorobowe-

go jest zagadnieniem kontrowersyjnym [13].

Kolagen XVII jest bia³kiem przezb³onowym typu II

i cz¹steczk¹ adhezyjn¹ nab³onka, jest jednym ze sk³adni-

ków buduj¹cych hemidesmosomy, wielobia³kowe komplek-

sy poœrednicz¹ce w adhezji keratynocytów do b³ony pod-

stawnej.

Cz¹steczka kolagenu jest trimerem zbudowanym

z trzech ³añcuchów o ciê¿arze 180 kDa z kulist¹ wewn¹trz-

komórkow¹ N-koñcow¹ domen¹ o d³ugoœci 466 amino-

kwasów, krótk¹ przezb³onow¹ domen¹ zbudowan¹ z 23

reszt aminokwasowych i zewn¹trzkomórkow¹ C-koñ-

cow¹ domen¹ o d³ugoœci 1008 reszt aminokwasów.

G³ówn¹ rolê kolagenu XVII w utrzymaniu adhezji

nab³onkowej najlepiej mo¿na przedstawiæ na podstawie

chorób skóry. Mutacja w genie kolagenu XVII COL17A

prowadzi do dysfunkcji po³¹czeñ i pêcherzowego oddzie-

lania naskórka w chorobach pêcherzowych.

Rodzinê kolagenów przezb³onowych typu II tworzy

kolagen XVII, XIII oraz ektodysplazyna A. S¹ to bia³ka

naskórkowe z kolagenow¹ domen¹ zewnêtrzn¹ s¹siadu-

j¹c¹ z integrynami na powierzchni keratynocytów warstwy

podstawnej. Kolagen XVII ³¹czy siê z

α

6

β

4 integryn¹ i z fi-

lamentami poœredznimi keratyny w hemidesmosomach [8].

Kolagen XVII, inaczej cz¹steczka BP180 lub BPAG 2,

jest obok BP230 najwa¿niejszym autoantygenem pemfi-

goidu. Wystêpuje on w dwóch postaciach: jako pe³nej d³u-

goœci bia³ko przezb³onowe o ciê¿arze 180 kDa oraz jako

cz¹steczka rozpuszczalna o ciê¿arze 120 kDa, bêd¹ca

z³uszczon¹ z powierzchni keratynocyta domen¹ ze-

wnêtrzn¹ [19,20,21]. Z³uszczanie jest procesem proteoli-

zy i dotyczy odszczepienia fragmentu C-koñcowego od

domeny przezb³onowej prawdopodobnie bez regionu

NC16A. Schumann i wsp. wykazali, ¿e obie cz¹steczki

s¹ autoantygenami rozpoznawanymi przez przeciwcia³a

IgA i IgG w ró¿nych chorobach pêcherzowych skóry,

a w niektórych przypadkach ektodomena jest preferowa-

nym antygenem (linijna IgA dermatoza pêcherzowa i dzie-

ciêca przewlek³a dermatoza) [22].

W pemfigoidzie obecne s¹ przeciwcia³a skierowane

przeciwko obu cz¹steczkom kolagenu XVII. Ich obec-

noœæ prowadzi do zmniejszenia adhezji naskórkowej i po-

wstania pêcherzy. Badanie Franzke i wsp. [8], dotycz¹ce

uwalniania domeny zewnêtrznej kolagenu XVII i zaanga-

¿owanych w ten proces enzymów, wykluczy³o bezpoœredni

udzia³ w procesie z³uszczania kilku enzymów zwi¹zanych

z powierzchni¹ keratynocytów – furyny, BMP-1, MMP 2,

MMP 9 i MT1 MMP. Wykazano, ¿e proces z³uszczania

nasila³o dzia³anie estrem forbolu, a zmniejsza³o siê pod

wp³ywem TIMP3. Wyniki sugeruj¹, ¿e czynnikami z³usz-

czaj¹cymi mog¹ byæ ADAMs. W badaniu potwierdzono

czynne zaanga¿owanie w proces z³uszczania trzech przed-

stawicieli rodziny ADAMs: TACE, ADAM 10 i ADAM 9.

Transfekcja cDNA tych adamalizyn prowadzi³a do nasi-

lenia procesu z³uszczania i odwrotnie, brak TACE w ko-

mórkach prowadzi³ do znacznej redukcji z³uszczania. Funk-

cjonalnie uwolnienie domeny zewnêtrznej wi¹za³o siê ze

zmienion¹ ruchliwoœci¹ keratynocytów in vitro [23].

Opryszczkowate zapalenie skóry (choroba Duh-

ringa) jest zespo³em skórno-jelitowym o wspólnej etiopa-

tologii z glutenozale¿n¹ enteropati¹ (GE). Istniej¹ poje-

dyncze doniesienia, ¿e u chorych na GE jest zwiêkszona

aktywnoϾ enzymu transglutaminazy tkankowej (tTG),

a preferowanym substratem dla niego jest gliadyna (pro-

dukt metabolizmu glutenu) [24]. Najnowsze badania au-

toimmunologicznej patogenezy glutenozale¿nej enteropa-

tii wykaza³y, i¿ kluczow¹ rolê w tym procesie odgrywa

reakcja deamidacji cz¹steczki gliadyny przez enzym tTG,

co w konsekwencji prowadzi do powstania cz¹steczek

zawieraj¹cych nowe epitopy [25]. Potwierdzono, ¿e g³ów-

nym autoantygenem glutenozale¿nej enteropatii jest

transglutaminaza tkankowa i stanowi ona de facto anty-

gen dla dotychczas oznaczanych w tej chorobie przeciw-

cia³ skierowanych przeciwko endomysium miêœni g³ad-

kich (IgAEmA) [26].

191

¯ebrowska A., Wysoczyñska K., Waszczykowska E.

Adamalizyny – metaloproteinazy bior¹ce udzia³ …

Niezwykle istotne s¹ obserwacje dotycz¹ce roli trans-

glutaminazy naskórkowej, bêd¹cej prawdopodobnie izo-

form¹ tTG, w patogenezie opryszczkowatego zapalenia

skóry. Dowiedziono, ¿e transglutaminazy katalizuj¹, za-

le¿n¹ od jonów wapnia, reakcjê tworzenia kowalencyj-

nych wi¹zañ

γ

-glutamylo-lizynowych [27]. Przy udziale

naskórkowej transglutaminazy zachodz¹ procesy ró¿ni-

cowania keratynocytów oraz stabilizacja po³¹czeñ skór-

no-naskórkowych w brodawkach skórnych. Wiadomo

tak¿e, ¿e transglutaminaza katalizuje reakcje powstawa-

nia krzy¿owych wi¹zañ pomiêdzy kolagenem typu VII,

który jest obecny w po³¹czeniach skórno-naskórkowych,

tworz¹c w³ókna zakotwiczaj¹ce [27,28].

Potwierdzono, ¿e substratami dla tego enzymu s¹

BM-40/osteonektyna/SPARK i nidogen/entaktyna [29].

Opisano dominuj¹c¹ rolê transglutaminaz w stabilizowa-

niu b³ony podstawnej, zewn¹trzkomórkowej macierzy ota-

czaj¹cej komórki sieci w³ókien kolagenowych [30] i ich

po³¹czeñ z fibronektyn¹ [31]. Ze wzglêdu na istnienie do-

niesieñ, i¿ substratami dla adamalizyn s¹ prawdopodobnie

kolagen VII i entaktyna, celowe wydaje siê okreœlenie

ich ekspresji w skórze u chorych na opryszczkowate za-

palenie skóry [8].

Najnowsze doniesienia podkreœlaj¹ rolê naskórkowej

izoformy TG, przeciwko której przeciwcia³a w chorobie

Duhringa osi¹gaj¹ wysokie stê¿enia. Dowodz¹ tego ba-

dania Sardy i wsp. [32], którzy potwierdzili znacznie wiêk-

sze powinowactwo kr¹¿¹cych przeciwcia³ do naskórko-

wej ni¿ do tkankowej transglutaminazy i stwierdzili, ¿e

wiêkszoœæ kr¹¿¹cych immunoglobulin jest skierowana

przeciwko temu bia³ku. Dodatkowo autorzy ci wykazali,

i¿ powstaj¹ce kompleksy immunologiczne, odk³adaj¹ce siê

w szczytach brodawek skórnych, co uznawane jest za

zjawisko patognomoniczne w DH, zawieraj¹ izoformê

naskórkow¹ transglutaminazy.

Istniej¹ kontrowersje, czy do rozwoju zmian chorobo-

wych konieczna jest aktywacja procesów zapalnych przez

pewn¹ krytyczn¹ masê z³ogów w skórze, czy te¿ potrzeb-

ny jest dodatkowy mediator procesu zapalnego, np. IL-1

uwalniana w naskórku czy TNF-

α

[33] lub zmieniona

aktywnoœæ enzymów degraduj¹cych macierz. Najnow-

sze badania opisuj¹ce rodzinê adamalizyn wykaza³y, ¿e

jedna z adamalizyn – ADAM 17, maj¹ca cechy proteazy

degraduj¹cej kolagen, uaktywnia cz¹steczkê TNF-

α

po-

przez jej z³uszczenie z powierzchni komórki. Interesuj¹-

cym wydaje siê ewentualne potwierdzenie równoczesnej

podwy¿szonej ekspresji TNF-

α

i ADAM 17 w tkankach

chorych na podnaskórkowe choroby pêcherzowe [34].

Rozwój pêcherza zapocz¹tkowany jest gromadzeniem

w brodawkach skórnych neutrofilów tworz¹cych mikro-

ropnie Pierrarda. S¹ one szybko transformowane przez

obrzêk i stan zapalny w mikropêcherzyki, ³¹cz¹c siê nastêp-

nie i tworz¹c wiêksze pêcherze podnaskórkowe. Pojawienie

siê neutrofilów poprzedza wczesna akumulacja w skórze lim-

focytów o profilu CD4

+

, wydzielaj¹cych g³ównie INF-

γ

,

TNF-

α

i IL-2, które to cytokiny powoduj¹ powstanie póŸ-

niejszych nacieków z komórek wieloj¹drzastych [35].

Wydzielanie adamalizyn w postaci nieaktywnej, po-

dobnie jak i innych metaloproteinaz, aktywowanych przez

ró¿ne enzymy pod wp³ywem cytokin, czynników wzrostu

i zmiany sk³adu macierzy, powoduje ich szybk¹ odpowiedŸ

na zmiany œrodowiska i czynniki patogenne. Badania in

vitro wykaza³y, ¿e aktywnoœæ ADAMs, podobnie jak in-

nych MMPs, jest pobudzana przez Il-1, co potwierdza

mo¿liwoœæ indukcji wzrostu ekspresji tych specyficznych

proteaz przez proces zapalny [36].

Wiele spoœród bia³ek, w³¹czaj¹c cytokiny, czynniki

wzrostu jak i receptory dla nich oraz cz¹steczki adhezyj-

ne s¹ syntetyzowane jako struktury przezb³onowe, z³usz-

czane proteolitycznie z powierzchni komórek. Uwalnia-

nie z powierzchni komórek rozpuszczalnych cytokin i czyn-

ników wzrostu zmienia ich biologiczn¹ aktywnoœæ i po-

woduje, ¿e moduluj¹ aktywnoœæ innych struktur. Enzym

z grupy adamalizyn – ADAM 17 – uwalnia na przyk³ad

z powierzchni komórek TNF-

α

receptor dla tej cytokiny

oraz dla Il-6 i L-selektynê [36]. Badania ostatnich lat, prze-

prowadzone in vitro, wskazuj¹, ¿e substratem dla ADAM 17

oraz ADAM 9 i ADAM 10, syntetyzowanych jako nieak-

tywne cz¹steczki w keratynocytach, mo¿e byæ tak¿e sk³adnik

buduj¹cy hemidesmosomy – kolagen XVII [8].

Nieprawid³owa ekspresja adamalizyn lub brak ich in-

hibitorów, stymulowane przez kompleksy immunologicz-

ne obecne w strukturach b³ony podstawnej, mog¹ byæ

odpowiedzialne za proces niszczenia w³ókien zakotwicza-

j¹cych i tworzenie pêcherza. Proces ten mo¿e wynikaæ

z nadmiernej ekspresji adamalizyn czy te¿ braku ich inhi-

bitorów i dotyczy skóry zmienionej chorobowo czy tak¿e

pozornie zdrowej, ale z obecnoœci¹ z³ogów immunoglobu-

lin i dope³niacza. Istotne wydaje siê wskazanie prawdo-

podobnych czynników aktywuj¹cych ekspresjê adamali-

zyn w okolicach chorobowo zmienionych i okreœlenie

mo¿liwoœci terapeutycznego zastosowania ich inhibitorów.

Bior¹c pod uwagê stale rosn¹c¹ w ostatnich latach

liczbê badañ dotycz¹cych udzia³u metaloproteinaz w pa-

tologii chorób skóry, mo¿na siê spodziewaæ w nied³ugim

czasie klinicznego zastosowania ich inhibitorów. Prawdo-

podobnie mo¿liwoœæ farmakologicznego regulowania ak-

tywnoœci proteolitycznej poszczególnych MMPs stworzy

nowe perspektywy leczenia w dermatologii.

Kliniczne zastosowanie inhibitorów metaloproteinaz

Prace nad specyficznoœci¹ inhibitorów proteaz wy-

kaza³y, ¿e mo¿na zablokowaæ ADAM 17, czyli enzym

z³uszczaj¹cy TNF-

α

z komórek, wy³¹czaj¹c blokowanie

innych metaloproteinaz. Mo¿e byæ to zjawisko wykorzy-

stywane podczas leczenia chorób, których patogeneza jest

zwi¹zana z podwy¿szonym stê¿eniem tej cytokiny. Obec-

nie s¹ prowadzone badania nad wyselekcjonowanym

192

Alergia Astma Immunologia, 2005, 10(4), 187-193

unieczynnianiem poszczególnych proteaz [37]. Choroby,

w których dochodzi do zmian sk³adu macierzy zewn¹trz-

komórkowej, s¹ spowodowane prawdopodobnie obecno-

œci¹ podwy¿szonych poziomów MMPs i ADAMTS bê-

d¹cych konsekwencj¹ podwy¿szonego stê¿enia TNF-

α

.

Dlatego te¿ postuluje siê w tych schorzeniach terapiê pre-

paratami obni¿aj¹cymi stê¿enie TNF-

α

[38].

Stwierdzono, ¿e zmiany w podœcielisku, na przyk³ad

w przeroœcie lewej komory, zwi¹zane s¹ z podwy¿szony-

mi stê¿eniami metaloproteinaz, szczególnie poziomem

MMP 9. Sugeruje siê po wstêpnych badanich in vitro, ¿e

zastosowanie inhibitorów metaloproteinaz w przysz³oœci

spowoduje mo¿liwoœæ zapobiegania niekorzystnym zmia-

nom w obrêbie ECM. Wydaje siê, ¿e zastosowanie inhibi-

torów MMPs w chorobach skóry ma tak¿e du¿e uzasad-

nienie [39,40].

Doœwiadczenia prowadzone na komórkach czernia-

ka in vivo i in vitro stwierdzi³y w nich niski poziom ADAM 9

i ¿e na regulacjê tego enzymu ma wp³yw stê¿enie Il-1, jak

1. Gur P, Kaushal S, Shah V. The new kids on the block: ADAMTSs,

potentially multifunctional metalloproteinases of the ADAM

family. J Clin Invest. 2000; 105: 1335-1337.

2. Baumann T, Frank C. Metalloproteinases and the modulation of

GH signaling. Journal of Endocrinology 2002; 174: 361-368.

3. Gomis R. Structural aspects of metzincin clan of

metalloendopeptidases. Mol Biotechnol 2003; 24: 157-202.

4. Schloendorf J, Blobel C.P. Metalloprotease-disintegrins: modular

proteins capable of promoting cell-cell interaction and triggering

signals by protein-ectodomain shedding. Journal of Cell Science

1999; 112: 3603-3617.

5. Huang J, Bridges LC, White JM. Selective Modulation of Integrin-

mediated Cell Migration by Distinct ADAM Family Members.

Mol Biol Cell. 2005; 3: 123-134.

6. Ohtsuka T, Shiomi T, Shimoda M. i wsp. ADAM28 is

overexpressed in human non-small cell lung carcinomas and

correlates with cell proliferation and lymph node metastasis. Int

J Cancer. 2005; 28: 254-259.

7. Yang P, Baker KA, Hagg T. A disintegrin and metalloprotease 21

(ADAM21) is associated with neurogenesis and axonal growth

in developing and adult rodent CNS. J Comp Neurol. 2005; 490:

163-179.

8. Franzke CW, Tasanen K, Schacke H i wsp.: Transmembrane

collagen XVII, an epithelial adhesion protein, is shed from the

cell surface by ADAMs EMBO J. 2002; 21: 5026-5035.

9. Dev K, Frank L. Expression of ADAMs (a disintegrin and

metalloproteases) and TIMP-3 (tissue inhibitor of

metalloproteinase-3) in human prostatic adenocarcinomas. Int

J Oncology. 2003; 23: 1365-1371.

10. Zimina EP, Bruckner-Tuderman L, Franzke CW. Shedding of

collagen XVII ectodomain depends on plasma membrane

microenvironment. J Biol Chem. 2005; 8: 25687-25692.

11. Jordon RE. Basement zone antibodies in bullous pemphigoid.

JAMA 1967; 200: 751-756.

Piœmiennictwo

12. Stanley JR. Cell adhesion molecules as targets of autoantibodies

in pemphigus and pemphigoid, bullous diseases due to defective

epidermal cell adhesion. Adv Immunol. 1992; 53: 291-325.

13. Schmidt E, Obe K, Brecker EB i wsp. Serum levels of

autoantibodies to BP 180 correlate with disease activity in patients

with bullous pemphigoid. Arch Dermatol. 2000; 136: 253-254.

14. Verraes S, Homebeck W, Polette M i wsp. Recpective contribution

of neutrophil elastase and matrix metalloproteinase 9 in the

degradation of BP 180 (type XVII) in human bullous pemphigoid.

J Invest Dermatol. 2001; 117: 1091-1096.

15. Schmidt E, Reimer S, Kruse N i wsp. Autoantibodies to BP 180

associated with bullous pemphigoid relase interleukin-6 and

interleukin-8 from cultured human keratynocytes. J Invest

Dermatol. 2000; 115: 842-848.

16. Grando SA, Glukhenky BT, Orannik GN i wsp. Mediators of

inflammation in blister fluids from patients with pemphigus

vulgaris and bullous pemphigoid. Arch Dermatol. 1989; 125:

925-930.

17. Oikarinen A, Kyimaniemi M, Autjo-Harmainen H i wsp.

Demonstration of 72-kDa and 92-kDa forms of type collagenase

in human skin: variable expression in various blistering diseases,

inducting during re-epithelialization and decrease by topical

glucocorticosteroids. J Invest Dermatol. 1993; 101: 205-210.

18. Welgus HG, Bauer LA, Strieklin GP. Elevated levels of human

collagenase inhibitor in blister fluids of diverse etiology. J Invest

Dermatol 1989; 87: 592-596.

19. Schaecke H,Schumann H. Two Forms of Collagen XVII in

Keratinocytes a full-length transmembrane protein and soluble

ectodomain. J Biol Chem. 1998; 273, 25937-25943.

20. Yoshiaki H, Jiro U. Cleavage of BP180, a 180-kDa Bullous

Pemphigoid Antigen, Yields a 120-kDa Collagenous Extracellular

Polypeptide. J Biol Chem. 1998; 273, 9711-9717.

21. Claus-Werner F, Kaisa T i wsp. Shedding of Collagen XVII/

BP180 J. Biol. Chem. 2004; 279, 24521-24529.

te¿ obecnoœæ kolagenu 1 w ognisku chorobowym i oto-

czeniu. W dermatozach pêcherzowych dochodzi do de-

strukcji ró¿nych typów kolagenów w zmianach chorobo-

wych oraz lokalnego wzrostu stê¿enia Il-1; proces ten

z pewnoœci¹ wp³ywa na zachwianie równowagi miêdzy

proteazami i ich inhibitorami. Mo¿liwoœæ monitorowania

stê¿eñ tych enzymów w p³ynie pêcherzowym da³aby szan-

sê na zastosowanie TIMPs lub preparatów wp³ywaj¹cych

na poziom Il-1 [41].

Ze wzglêdu na podobieñstwo budowy ADAMs i EGF

przeprowadzono, w celu obni¿enia aktywnoœci ADAMs,

doœwiadczenia wykorzystuj¹ce zwi¹zki hamuj¹ce dzia³a-

nie czynnika EGF. Badania wykaza³y, ¿e zarówno

ADAMs, jak i EGF maj¹ wp³yw na progresjê nowotwo-

rów i byæ mo¿e inhibitory tych czynników bêd¹ mia³y miej-

sce w terapii ograniczaj¹cej rozwój chorób nowotworo-

wych [42].

Praca finansowana z funduszu prac w³asnych nr 509-11-089

i KBN Nr 507-11-280.

193

¯ebrowska A., Wysoczyñska K., Waszczykowska E.

Adamalizyny – metaloproteinazy bior¹ce udzia³ …

22. Schumann H, Baetge J, Tasanen K i wsp. The shed ectodomain

of collagen XVII/BP180 is targed by autoantibodies in different

blistering skin diseases. AM J Pathol. 2000; 156: 685-695.

23. Tasanen K, Tunggal L i wsp. Keratinocytes from patient lacking

collagen XVII display a migratory phenotype. AM J Path. 2004;

164: 2027-2038.

24. Dietrich W, Ehnis T, Bauer M i wsp. Identification of tissue

transglutaminase as the autoantigen of celiac disease. Nature Med

1997; 3: 797-801.

25. Dieterich W, Laag E, Bruckner-Tuderman L i wsp. Antibodies to

tissue transglutaminase as serologic markers in patients with

dermatitis herpetiformis. J Invest Dermatol. 1999; 113: 133-136.

26. Kumar V, Jarz¹bek-Chorzelska M, Sulej J i wsp. Tissue

transglutaminase and endomysial antibodies – diagnostic markers

of gluten-sensitive enteropathy in dermatitis herpetiformis. Clin

Immunol. 2001; 98: 378-382.

27. Aeschliman D, Paulsson M. Cross-lining of laminin-nidogen

complexes by tissue transglutaminase. A novel mechanism for

basement membrane stabilization. J Biol Chem. 1991; 266:

15308-15317.

28. Kleman J, Aeschliman D, Paulsson M i wsp. Transglutaminase-

catalyzed cross-linking of fibrils of collagen V/XI in A204

rhabdomyosarcoma cells. Biochemistry 1995; 34: 13768-13775.

29. Aeschliman D, Paulsson M, Mann K. Identification of Gln

726

in

nidogen as the amine acceptor in transglutaminase-catalyzed

cross-links of laminin-nidogen complexes. J Biol Chem. 1992;

267: 11316-11321.

30. Aeschliman D, Kaupp O, Paulsson M. Osteonectin is a major

glutaminyl substrate for transglutaminase-catalyzed cross-linking

in cartilage matrix. J Cell Biol 1995; 129: 881-892.

31. Martinez J, Chalupowicz R, Roush A. Transglutaminase-

mediated processing of fibronectin by endothelial cell monolayers.

Biochemistry 1994; 33: 2538-2545.

32. Sardy M, Karpati S, Merkl B i wsp. Epidermal transglutaminase

(Tgase 3) is the autoantigen of dermatitis herpetiformis. J Exp

Med 2002; 195: 747-757.

33. Zone J, Meyer L, Petersen M. Deposition of granular IgA relative

to clinical lesions in dermatitis herpetiformis. Arch Dermatol.

1996; 132: 912-918.

34. Kuno K. Molecular cloning of gene encoding a new type of

metalloproteinases – disintegrin family protein with

trombospondin motifs as an inflammation associated gene. J Biol

Chem 1998; 272: 556-562.

35. Reitamo S, Reunala T, Konttinen Y i wsp. Inflammatory cells,

IgA, C3, fibrin and fibronectin in skin lesions in dermatitis

herpetiformis. Br J Dermatol. 1981; 105: 167-177.

36. Cerretti DP, Poindexter K, Castner BJ i wsp. Characterisation of

the cDNA and gene for mouse TNF alpha converting enzyme

(TACE/ADAM) and its location to mouse chromosome 12 and

human chromosome 2p25. Cytokine 1999; 11: 541-551.

37. Wei S, Kashiwagi M, Kota S i wsp. Reactive site mutations in

tissue inhibitor of metalloproteinases-3 disrupt inhibition of

matrix metalloproteinases but not TNF-alpha converting enzyme.

J Biol Chem. 2005; 3: 26889-26894.

38. Seguin CA, Pilliar RM, Roughley PJ i wsp. Tumor necrosis

factor-alpha modulates matrix production and catabolism in

nucleus pulposus tissue. Spine. 2005; 1; 30: 1940-1948.

39. Ovechkin AV, Tyagi N, Rodriguez WE i wsp. Role of matrix

metalloproteinase-9 in endothelial apoptosis in chronic heart

failure in mice. J Appl Physiol. 2005; 4: 568-571.

40. Sampson M, Wall S, Baugh M i wsp. Monocyte matrix and

ADAM metalloproteinase expression in type 2 diabetes after

aspirin therapy. Diabetes Res Clin Pract. 2005; 13: 89-94.

41. Zigrino P, Mauch C, Fox JW i wsp. Adam-9 expression and

regulation in human skin melanoma and melanoma cell lines. Int

J Cancer. 2005; 116: 853-859.

42. Tanaka Y, Miyamoto S, Suzuki SO i wsp. Clinical significance of

heparin-binding epidermal growth factor-like growth factor and

a disintegrin and metalloprotease 17 expression in human ovarian

cancer. Clin Cancer Res. 2005; 11: 4783-4792.