Wydarzenia w historii

Era

Mln lat

temu

geologicznej

świata roślin i zwierząt

Surowce mineralne pochodzące ze wskazanego

okresu

Powstanie Ziemi i Układu Słonecznego — ok. 4600 mln lat temu

ok. 4600

w ciągu paru milionów lat pierwotna mgławica się kurczy:

powstaje Słońce otoczone pyłowym dyskiem

-

-

4600-4500

w zderzeniach brył materii krążącej wokół Słońca

(planetozymali, a potem protoplanet) powstają planety

-

-

4500-4000

uderzenia ciał kosmicznych w formującą się Ziemię

wielokrotnie przetapiają jej materię, ułatwiając rozwarstwienie

na jądro, płaszcz i pierwotną skorupę; mogą już istnieć oceany

prawdopodobnie brak życia (wg niektórych hipotez mogło

kilkakrotnie powstać — lub zostać przyniesione z

Kosmosu — i kilkakrotnie zostać zniszczone)

(najstarsze ziarna minerału cyrkonu jako wtrącenia w

późniejszych skałach)

4000-3500

formują się zawiązki kontynentów, ok. 3,8 mld lat temu ustaje

„wielkie bombardowanie"; istnieją już oceany, są dowody

zachodzenia erozji

prawdopodobnie początki życia (bakterie; dowody ich

istnienia są pośrednie i niepewne)

najstarsze zachowane skały; niewielkie ilości rud

miedzi, żelaza i chromitów (Grenlandia, ok. 3,8-3,5

mld lat temu), Zimbabwe (3,5 mld lat temu)

Archaik

3500-2500

kontynenty rozrastają się, pierwsze fazy górotwórcze,

atmosfera Ziemi zapewne beztlenowa, oceany zawierają

zredukowane żelazo (jony Fe

2

+ )

przekonujące dowody istnienia życia: beztlenowe bakterie

dające początek pewnym skałom osadowym (stromatolity

liczące 3,5 mld lat)

złoto: RPA, Kanada, USA, Australia (gł. 2-3 mld lat

temu), baryty: Australia (3,4 mld lat temu) antymon:

RPA (2,9 mld lat temu)

Pr

ot

er

ozoi

k

wczesny

2500-1600

zmiany składu oceanów w związku z systematycznym

utlenianiem Fe

2

+ do osadów Fe(OH)3; pojawienie się złóż

gipsu dowodzi obecności wolnego tlenu (czerwone osady

tlenków żelaza na lądzie); prawdopodobnie padają już

deszcze; występują okresy zlodowaceń

wzbogacanie atmosfery w tlen przez organizmy

przypominające sinice (jeden z dowodów istnienia

fotosyntezy), ewolucja życia niesłychanie powolna i słabo

poznana

rudy żelaza (gł. 2-2,5 mld lat temu, większość

światowych zasobów): Szwecja, Norwegia, USA,

Meksyk, Chile, India, Kanada, Syberia rudy niklu:

Sudbury (Kanada, 1,8 mld lat temu, uderzenie

meteorytu) rudy miedzi: USA, Kanada maksimum

powstawania osadowych rud tytanu, cynku, ołow iu

środkowy

1600-1000

kolejne zlodowacenia, kilka dość dobrze udokumentowanych

okresów formowania się gór, niewątpliwy wzrost stężenia tlenu

w atmosferze

przypuszczalnie zachodzą ważne etapy ewolucji bakterii,

które poprzedzają pojawienie się eukariontów

(datowanie tego procesu jest niepewne)

miedź, kobalt, uran: Zair, Zambia (ok. 1 mld lat

temu) rudy żelaza i tytanu: Polska (Suwalskie, 1,3-

1,5 mld lat temu)

Pr

ot

er

ozoi

k

Górny

1000-545

pod koniec okresu lądy prawdopodobnie tworzą jeden

superkontynent (Rodinię), klimat zmienny (występują okresy

bardzo silnych zlodowaceń)

morskie organizmy wielokomórkowe (glony, pod koniec

okresu tzw. fauna ediakarska); w osadach dennych ślady

pełzania i grzebania

ropa naftowa: Kanada (Athabasca); sól kamienna:

Afryka Zach., Australia; najstarsze, niewielkie złoża

fosforytów

kambr

545-495

rozpad superkontynentu na liczne fragmenty, prawdopodobnie

rozmieszczone w strefie równikowej; liczne płytkie i ciepłe

morza; poziom morza się podnosi i pozostaje wysoki w całym

paleozoiku

„eksplozja kambryjska": różnorodne zwierzęta o

szkieletach dających łatwo rozpoznawalne

skamieniałości; pierwotne skorupiaki, małże, silny rozwój

trylobitów, pierwsze strunowce;

wielokomórkowe glony morskie

ropa naftowa: Irkuck (Rosja), Teksas (USA) rudy

miedzi: Zair, Tennessee (USA) rudy ołowiu: Missouri

(USA) rudy żelaza: Pensylwania (USA) piaskowce

kwarcytowe: Góry Świętokrzyskie wapienie

wojcieszowskie: Sudety

Ordowik

495-440

płyty Ameryki Pd., Afryki, Indii, Australii i Antarktydy

połączone w prakontynent południowy — Gondwanę; w Afryce

wielkie zlodowcenia; rozpoczyna się orogeneza kaledońska

rozwój i różnicowanie fauny kambryjskiej (m.in.

prymitywne ślimaki), w morzach rafy koralowe dość

podobne do współczesnych; na lądach być może pierwsze

rośliny (mszaki?)

rudy żelaza: Bretania, Płw. Iberyjski, Appalachy ropa

naftowa: obniżenie perybałtyckie i podlaskie

sylur

440-417

większa część Ameryki Pn. (z Grenlandią) i pn.-wsch. Europa

(Baltika) łączą się, tworząc jeden kontynent, tzw.

Euroamerykę

pierwsze rośliny lądowe z łodygami i liśćmi (psylofity), w

morzach graptolity, ramienionogi, szkarłupnie,

wielkoraki, ryby pancerne

ropa naftowa: Ameryka Pn. rudy niklu i cyny:

Dolny Śląsk

Dewon

417-354

dalsze łączenie się lądów — Syberia wraz z Mongolią i

Dżungarią (z Ałtajem) tworzy trzeci (po Gondwanie i

Euroameryce) wielki blok kontynentalny; znaczne części lądów

zalane płytkimi morzami

w morzach m.in. bezszczękowce, ryby pancerne i liczne

glony; ryby w wodach słodkowodnych; na lądach

pierwsze lasy (widłaki, skrzypy i paprocie); pierwsze

zwierzęta na lądzie (pająki i wije, pod koniec okresu takż

e płazy)

ropa naftowa, gaz ziemny: USA, Kanada, Algieria,

Australia sól kamienna: Kazachstan, Jakucja, Ameryka

Pn. rudy żelaza: Australia cynk i ołów: Niemcy

kwarcyty: G. Świętokrzyskie

wapienie: Krzeszowice, G. Świętokrzyskie

Pa

leo

zoik

Karbon

354-292

Gondwana łączy się z leżącą w pobliżu równika Euroameryką,

większość lądów skupia się w strefie międzyzwrotnikowej,

klimat bardzo ciepły (prócz niekt. obszarów półkuli

pd.)

lasy z drzewiastymi paprociami, widłakami, kordaitami,

skrzypami i mszakami, maksimum powstawania

pokładów węgla kamiennego; pierwsze gady i latające

owady na lądach

węgiel kamienny: Appalachy, Anglia, Westfalia, Zagł.

Donieckie, Górny Śląsk

ropa naftowa i gaz ziemny: wzdłuż Uralu rudy żelaza:

Górny i i Dolny Śląsk granity: Przedgórze Sudeckie

Perm

292-251

praktycznie wszystkie kontynenty połączone w jeden

superkontynent (Pangeę), co przyczynia się do osuszania

klimatu (rozległe obszary pustynne), pojawiają się wielkie

zlodowacenia, obejmujące znaczną część powierzchni planety

szybki rozwój roślin nagonasiennych (iglaste, sagowce,

miłorzębowe); trwa rozwój gadów (coraz liczniejsze gady

ssakokształtne); pod koniec permu wymiera ok. 90%
istniejących gatunków zwierząt (m.in. paleozoicznych

trylobitów)

sól kamienna i potasowa: Niż Środkowoeuropejski

(m.in. Kujawy), obszar przeduralski; Kansas i

Colorado (USA) sól potasowa: Teksas, Kłodawa

węgiel kamienny: Syberia, Indie, Kazachstan,

Mandżuria, Chiny,

trias

251-205

na superkontynencie (Pangei), rozczłonkowanym położonym

wzdłuż równika Oceanem Tetydy, pojawiają się ryfty —

zaczątek nowych oceanów; klimat na całej Ziemi ciepły i suchy

(brak lądolodów)

ogromny rozwój roślin iglastych, liczne są sagowce,

skrzypy, widłaki, paprocie, miłorzęby; pojawiają się gady

morskie i latające oraz dwunożne dinozaury, a także

najprymitywniejsze ssaki

RPA rudy miedzi: Głogów, Bolesławiec węgiel

kamienny: Azja, Afryka Pd., USA, Australia

(Queensland) rudy cynku i ołowiu: Niemcy, Górny

Śląsk rudy żelaza: rejon Górnego Śląska, kieleckie

wapienie i margle: krakowskie, Górny Śląsk

marmury mz Carrary (Toskania)

jura

205-142

pierwsze pęknięcia prowadzące do rozłamu Pangei na część

pn. i pd. (odrywa się blok australijsko-antarktyczny),

zapoczątkowujące także powstanie Atlantyku

rozkwit i panowanie gadów (morskie, latające, lądowe),
pierwsze (uzębione) ptaki, ssaki nieliczne i małe; wśród

roślin lądowych nadal dominują nagonasienne

rudy żelaza: Alzacja, Lotaryngia, Wyżyna

Krakowsko-Częstochowska, okolice Kielc boksyty:

Ural, Węgry, pd. Francja, Surinam

węgiel kamienny: zagłębie Irkuckie, Jakucja

wapienie: okolice Krakowa, Częstochowy

kreda

142-65

dalsza fragmentacja kontynentów, Ameryka Pd. odrywa się od

Afryki, Indie i Madagaskar dryfują ku północy; silne zmiany

poziomu mórz (okresowo b. wysoki, nawet do +350 m,

powierz chnia lądów dwukrotnie mniejsza niż dziś), klimat

bardzo ciepły

pojawienie się i rozwój roślin okrytonasiennych, wymiera

wiele nagonasiennych; dominują wielkie gady, ale

pojawiają się ssaki łożyskowe, trwa rozwój ptaków; pod

koniec kredy gwałtownie wymiera ok. 75% istniejących

gatunków

ropa naftowa: Wenezuela sól kamienna: rejon Zatoki

Meksykańskiej kreda: Wyżyna Lubelska margle i

wapienie: okolice Krakowa, Szczecina, Radomia,

Lublina, Chełma

Paleocen

65-55

klimat o ponad 10oC cieplejszy niż obecnie, ale chłodniejszy

niż w mezozoiku; powstanie Eurazji; Ameryka Pn. i Pd. nie są

połączone

rozwój i dominacja roślin kwiatowych, gwałtowne

zróżnicowanie ssaków i wzrost ich wielkości; pierwsze

ssaki drapieżne i prymitywne naczelne

eocen
55-34

przerwanie kontaktu Eurazji z Ameryką w okolicach Grenlandii;

oddzielenie Antarktydy od Australii; zderzenie Indii z Azją (45

mln lat temu)

rozprzestrzenia się roślinnośc ciepłolubna (palmy na Uralu

i Antarktydzie); pierwsze ssaki kopytne, morskie i latające

(nietoperze); wielkie ptaki

trz

eci

or

zę

d:

paleo

gen

Oligocen

34-24

klimat ciepły, stabilny; średnia temperatura oceanu wyższa o

ok. 7oC niż obecnie, ale na Antarktydzie pojawia się lądolód

rozwój roślin jednoliściennych; pierwsze małpy, świnie,

koty, tapiry, walenie fiszbinowe; niektóre ssaki dorastają

do wielkich rozmiarów

miocen

24-5,3

ok. 17 mln lat temu Afryka zderza się z Eurazją: powstają m.in.

Alpy, 6,05,3 mln lat temu czasowo wysycha M. Śródziemne

(„epizod mesyński")

rozwój flory i fauny stepowej jako skutek ciepłego i

suchego klimatu. największe, wielotonowe ssaki rośli-

nożerne, szybki rozwój naczelnych

trz

eci

or

zę

d:

ne

og

e

n

pliocen
5,3-1,8

stale się ochładza; zlodowacenie Grenlandii; Płw. Arabski

zderza się z Iranem; powstaje M. Czerwone; zamyka się

Przesmyk Panamski

rozszerzanie się roślinności stepowej kosztem lasów;

wymarcie wielu gatunków największych ssaków; pierwsze

australopiteki

węgiel brunatny: Niemcy, Ameryka Pn., Bełchatów,

Konin, Turoszów sól kamienna: Wieliczka,

Bochnia, Żory, Rybnik siarka: Tarnobrzeg,

Machów gipsy: Pińczów ropa naftowa i gaz ziemny:

Karpaty, KotlinaSandomierska

plejstocen

1,8-0,011

kolejne zlodowacenia powodują obniżanie się poziomu mórz i

wielokrotne łączenie się lądów pomostami (np. Azji z Ameryką);

lodowce kształtują rzeźbę znacznych obszarów Ziemi

następuje wielokrotne przesuwanie się stref roślinności

(zwł. tundry względem tajgi); ginie wiele gatunków roślin

i zwierząt lądowych; pojawia się człowiek

Ke

nozoi

k

czw

arto

rz

ę

d

Holocen

0,011-dziś

stosunkowo stabilny klimat, najcieplejszy od 100 tys. lat;

lodowce ustępują, poziom mórz się podnosi o kilkadziesiąt

metrów; ok. 8900 lat temu otwiera się cieśnina Beringa;

powstaje Bałtyk

zmiany szaty roślinnej z wiąz ane z działalnością człowieka

(m.in. trzebienie lasów); wymieranie licznych gatunków i

antropogeniczne zmiany ich zasięgu; proces udomowiania

wielu gatunków zwierząt

lessy: Chiny, południowa Polska iły, gliny, piaski,

żwiry: Polska północna i środkowa (obszary objęte

zlodowaceniem) torf — Niż Polski (obszary podmokłe)