Historia Ziemi
ERA MEZOZOICZNA. Rozpoczęła się 245 mln lat temu, a skończyła 65 mln lat temu. W erze tej wyróżnia się trzy okresy (systemy): trias, jurę i kredę. Podział ten jest uzasadniony istnieniem trzech cykli sedymentacyjnych w Europie zachodniej i środkowej, gdzie utwory tej ery zostały najwcześniej zbadane i podzielone. Era mezozoiczna obejmuje średniowieczne dzieje Ziemi i została wydzielona w oparciu o ewolucje świata organicznego. Dolna granica ery jest ciągle przedmiotem dyskusji, granica zaś górna wyznaczona została faktem masowego wymierania wielu grup zwierzęcych (amonitów, belemnitów, dinozaurów) i powszechnej regresji związanej z ruchami tektonicznymi w fazie laramijskiej orogenezy alpejskiej.
1. TRIAS [gr.], najstarszy okres mezozoiku, trwający od ok. 230 do ok. 195 mln lat temu; dzieli się na
3 epoki: trias dolny (wczesny), środk. I górny (późny). Na obszarze środk. Europy trias dolny reprezentują osady lądowe lub lagunowe, gł. piaskowce i zlepieńce o czerwonym zabarwieniu (facja pstrego piaskowca); w triasie środkowym tworzyły się osady płytkomor., gł. wapienie i dolomity (facja wapienia muszlowego), w triasie górnym - osady słodkowodne lub lagunowe, gł. łupki ilaste, margle, piaskowce (facja kajpru). W oceanie Tetydy podczas całego triasu powstawały osady mor. (gł. wapienie, dolomity, margle), na obszarze Gondwany - osady kontynentalne. Na przełomie triasu i jury odbywała się starokimeryjska faza orogeniczna ( kimeryjskie fazy orogeniczne). W Polsce utwory triasu występują na obrzeżeniu G. Świętokrzyskich, w Sudetach, Tatrach, na wyżynach: Śląskiej i Krakowsko-Częstochowskiej oraz na znacznych głębokościach w pn. części kraju.
Świat roślinny. W triasie dolnym roślinność lądowa była uboga (suchy, pustynny klimat), w triasie górnym - dobrze rozwinięta (skład podobny do składu roślinności w jurze, m.in. rośliny iglaste, paprocie); w środkowym triasie silny rozwój glonów skałotwórczych (gromadzących wapień) z rodziny Dasycladaceae (skamieniałości przewodnie dla utworów mor. tej części triasu).
Świat zwierzęcy. Wielki rozwój osiągnęły gady ssakokształtne, pojawiły się pierwsze gady nacz. - tekodonty oraz pod koniec triasu - pierwsze ssaki; w faunie mor. rozwój koralowców sześciopromiennych, mszywiołów, małżów, ślimaków, amonitów (gł. ceratytów) i ryb; z końcem triasu wymarły płazy tarczogłowe i kotylozaury.
2. JURA, drugi okres mezozoiku, trwający od ok. 195 do ok. 140 mln lat temu; dzieli się na 3 epoki: jurę dolną (wczesną), jurę środkową i jurę górną (późną); tradycyjny podział jury na 3 części: lias (jura dolna), dogger (jura środkowa) i malm (jura górna), których granice nie pokrywają się jednak z granicami epok, ma znaczenie hist.; typowymi utworami jury dolnej są czarne iły, wapienie i margle, jury środkowej - osady piaszczyste, oolitowe rudy żelaza, jury górnej - jasne wapienie (oolitowe, rafowe, płytowe i in.) i margle; na przełomie triasu i jury oraz w jurze górnej miały miejsce ruchy górotwórcze ( kimeryjskie fazy orogeniczne); w Polsce utwory jurajskie występują na powierzchni w obrzeżeniu G. Świętokrzyskich, w okolicach Krakowa, Częstochowy, Wielunia oraz w Karpatach; w głębokim podłożu znajdują się one na obszarze całego kraju, z wyjątkiem Sudetów i Przedgórza Sudeckiego.
Świat roślinny. Flora bogata, sięgająca obu biegunów Ziemi; z nagonasiennych występowały iglaste, miłorzębowe, sagowce, benetyty, paprocie nasienne i kajtonie, z paprotników - liczne rodzaje paproci (gł. cienkozarodniowych), skrzypowe i widłakowe; ponadto występowały wątrobowce, grzyby oraz glony (okrzemki, ramienice, zielenice z rodziny Dasycladaceae, krasnorosty i brunatnice).
Świat zwierzęcy. W świecie zwierząt najbujniejszy rozwój wśród bezkręgowców osiągnęły amonity i belemnity; z kręgowców dominowały gady, które opanowały wszystkie środowiska; w faunie lądowej licznie były reprezentowane owady; ssaki jeszcze nieliczne, wyłącznie formy drobne; pod koniec jury pojawił się pierwszy ptak (archeopteryks).
3. KREDA [niem. < łac.], ostatni okres mezozoiku trwający od ok. 140 do ok. 65 mln lat temu; dzieli się na 2 epoki: kredę dolną (wczesną) i górną (późną); w okresie kredy odbywały się ruchy górotwórcze
kilku faz orogenezy alpejskiej; w kredzie górnej - wielka transgresja morza zaznaczająca się niemal na całym świecie; typowymi skałami kredy są: margle, wapienie, opoki, kreda pisząca oraz flisz; w Polsce utwory kredy występują w Tatrach, Pieninach i Karpatach fliszowych, na Niżu Polskim (poza Wałem Kujawsko-Pomorskim), w obrzeżeniu G. Świętokrzyskich oraz w Sudetach.
Świat roślinny. W kredzie dolnej przeważały rośliny nagozalążkowe, zbliżone do roślin jurajskich; występowały też rośliny okrytozalążkowe, które w kredzie górnej zdobyły liczebną przewagę.
Świat zwierzęcy. Faunę cechował silny rozwój otwornic (także skałotwórczych), obecność w morzu licznych amonitów, belemnitów, gąbek, korali, ramienionogów, jeżowców i małżów; wśród kręgowców dominowały gady (wodne i lądowe); ptaki i ssaki były nielicznie reprezentowane; w końcu kredy wygasły amonity, belemnity, dinozaury i pterozaury.
ERA PALEOZOICZNA. Rozpoczęła się 545 mln lat temu, a skończyła się 245 mln lat temu. W erze tej nastąpiły dwie wielkie orogenezy: kaledońska i waryscyjska. Spowodowały one powstanie licznych, wielkich i rozległych łańcuchów górskich na wszystkich kontynentach. Powstawaniu orogenów towarzyszył magmatyzm i metamorfizm regionalny.
1.KAMBR, pierwszy okres paleozoiku trwający od ok. 570 do ok. 500 mln lat temu; dzielił się na 3 epoki: kambr dolny (wczesny), środk. I górny (późny). W kambrze dolnym rozpoczęła się wielka transgresja morza, która osiągnęła maksimum w kambrze środkowym; w kambrze górnym - faza sardyjska orogenezy kaledońskiej spowodowała tylko niewielką jego regresję; typowymi osadami kambryjskie są wapienie (Syberia, Ameryka Pn.) oraz piaskowce i łupki pochodzenia mor. (Europa); w Polsce skały kambryjskie występują na powierzchni w G. Świętokrzyskich i Sudetach, a w głębokim podłożu - prawie na całym obszarze kraju. Świat roślinny. Roślinność kambryjska składała się z pierwotnych grzybów, bakterii, sinic i niektórych grup glonów (np. pierwszych zielenic i krasnorostów). Świat zwierzęcy. Dla kambru jest charakterystyczne nagłe pojawienie się licznych bezkręgowców mor. (kambryjska eksplozja ewolucyjna), wytwarzających części twarde (szkielety, pancerze), zachowane w skałach w stanie kopalnym ( skamieniałości); do organizmów tych należały gł. trylobity, archeocjaty (typowe tylko dla kambru), ślimaki, ramienionogi, także otwornice, gąbki, jamochłony i szkarłupnie.
2.ORDOWIK [łac.], drugi okres paleozoiku, trwający od ok. 500 do ok. 435 mln lat temu; dzieli się na 3 epoki: o. dolny (wczesny), środk. I górny (późny); w o. dolnym, po fazie orogenezy kaledońskiej na przełomie kambru i o., rozpoczęła się transgresja morza, zakończona dopiero pod koniec o. górnego, toteż osady o. są gł. osadami mor.; należą do nich łupki ilaste, piaskowce, wapienie, margle; najbardziej typowe utwory o. występują w Walii i środk. Anglii; w Polsce - najpełniejsze serie osadów o. są znane z G. Świętokrzyskich i w głębokim podłożu na pn. kraju.
Świat roślinny. Na lądzie prawdopodobnie pojawiły się pierwsze rośliny naczyniowe (pierwotne paprotniki); w morzach występowały sinice, zielenice (szczytowy rozwój rodziny Dasycladaceae) i krasnorosty.
Świat zwierzęcy. Bogata fauna mórz, reprezentowana gł. przez graptolity, łodziki, ramienionogi i trylobity; dużą rolę skałotwórczą odegrały koralowce czteropromienne, tabulaty i gąbki; pojawiły się pierwsze kręgowce - ostrakodermy.
3. SYLUR [łac.], trzeci okres paleozoiku, trwający od ok. 435 do ok. 395 mln lat temu; dzieli się na 3 epoki: sylur dolny (wczesny), środk. I górny (późny); w sylurze dolnym miała miejsce transgresja morza, która zakończyła się dopiero na przełomie syluru i dewonu w wyniku końcowej fazy orogenezy kaledońskiej; toteż osady syluru są gł. osadami mor.; należą do nich łupki ilaste, często ze szczątkami graptolitów (łupki graptolitowe), wapienie organogeniczne, piaskowce, szarogłazy, zlepieńce. Najbardziej typowe utwory syluru występują w Walii i środk. Anglii oraz na Gotlandii; w Polsce najpełniejsze serie osadów syluru są w G. Świętokrzyskich i Sudetach oraz w głębokim podłożu na pn. kraju.
Świat roślinny. Florę syluru tworzyły na lądzie pierwotne rośliny naczyniowe (z grupy widłaków i psylofitów), a w morzach niektóre plechowce - zielenice (gł. Z rodziny Dasycladaceae), krasnorosty, sinice i prawdopodobnie brunatnice (Prototaxites).
Świat zwierzęcy. Dalszy rozkwit fauny mor., gł. koralowców 4-promiennych, ramienionogów, trylobitów i łodzików, aw wodach półsłonych - wielkoraków; maks. rozwój osiągnęły graptolity, które wymarły z końcem syluru; pojawiły się pierwsze ryby - tarczowce.
4. DEWON, czwarty okres paleozoiku, trwający od ok. 400 do ok. 345 mln lat temu. Dzieli się na 3 epoki: dewon dolny (wczesny), środk. I górny (późny). W związku z orogenezą kaledońską, która sfałdowała i wypiętrzyła łańcuchy Kaledonidów oraz spowodowała wielką regresję morza, dewon był okresem panowania lądów; w końcu dewonu dolnego początek wielkiej transgresji morza, której największe nasilenie przypada na pierwszą połowę dewonu górnego; pod koniec dewonu górnego pierwsze fazy orogenezy hercyńskiej. Typowe utwory dewonu: czerwone piaskowce i zlepieńce (dewon dolny) oraz łupki ilaste, wapienie, dolomity (dewon środkowy i górny). W Polsce najpełniejsze serie osadów dewońskich odsłaniają się w G. Świętokrzyskich.
Świat roślinny. Roślinność lądowa dewonu dolnego i środkowego składała się z pierwotnych roślin naczyniowych, zw. psylofitami, najpierwotniejszych paproci oraz pierwotnych roślin widłakowych i skrzypowych; z plechowców stwierdzono grzyby glonowce oraz glony. W dewonie górnym nie było już psylofitów, pojawiły się natomiast nowe rodzaje pierwotnych paproci, roślin skrzypowych i widłakowych oraz prawdopodobnie pierwsze rośliny nasienne (paprocie nasienne i kordaity); z mszaków występowały wątrobowce, z plechowców tzw. glonogrzyby i in. W morzach żyły w dewonie krasnorosty i prawdopodobnie brunatnice
Świat zwierzęcy. W dewonie pojawiły się pierwsze zwierzęta lądowe: z bezkręgowców stawonogi (dewon dolny i środkowy), a z kręgowców płazy tarczogłowe (dewon górny); nadal rozwijała się fauna mor., z bezkręgowców liczne były koralowce i ramienionogi, spośród głowonogów pojawiły się amonity; z kręgowców szczyt swojego rozwoju osiągnęły ryby pancerne i ostrakodermy, które wyginęły pod koniec dewonu, natomiast bujnie rozwinęły się ryby dwudyszne i rzonopłetwe, oprócz istniejących już ryb chrzęstnych i nielicznych promieniopłetwych.
5. KARBON [łac.], piąty okres paleozoiku, trwający od ok. 345 do ok. 280 mln lat temu; dzieli się na 2 epoki: karbon dolny (wczesny) i górny (późny); w okresie karbońskim występowały liczne fazy orogenezy hercyńskiej, której największe nasilenie przypada na pogranicze karbonu dolnego i górnego; w związku z tą orogenezą w karbonie górnym nastąpiła wielka regresja morza; typowymi utworami karbonu dolnego są wapienie (facja wapienia węglowego) lub piaskowce, zlepieńce i łupki ilaste (facja kulmu), a karbonu górnego osady piaskowców i łupków, z podkładkami węgla kam., zwanego karbonem produktywnym. Olbrzymie złoża karbońskiego węgla kam. występują na różnych kontynentach; w Polsce w Górnośląskim, Dolnośląskim i Lubel. Zagłębiu Węglowym. Na obszarach wchodzących w skład lądu Gondwana w utworach karbonu górnego znajdują się osady lodowcowe świadczące o istnieniu wielkiego zlodowacenia.
Świat roślinny. W karbonie, oprócz dalszego rozwoju roślinności wodnej, nastąpił bujny rozkwit roślinności lądowej o formach drzewiastych: widłaki (gł. lepidodendrony i sygilarie), ze skrzypów kalamity, paprocie właściwe i nasienne, z nagozalążkowych kordaity; formy te tworzyły bagienne lasy i dały początek złożom węgla kam.; runo tych lasów stanowiły drobne paprocie, widłaki, skrzypy, zw. klinolistami, oraz mszaki; z grzybów istniały już workowce; pod koniec karbonu pojawiły się pierwsze rośliny iglaste (walchia).
Świat zwierzęcy karbonu charakteryzuje masowe występowanie otwornic (fuzuliny), ramienionogów (dł. do 30 cm), małżów, rozwój goniatytów, konodontów i pojawienie się belemnitów; żyły już owady uskrzydlone, ryby rekinowate i pierwotne promieniopłetwe, płazy tarczogłowe, pierwsze gady (kotylozaury, ssakokształtne i wodne mezozaury).
6. PERM, najmłodszy (szósty) okres paleozoiku, trwający od ok. 280 do ok. 230 mln lat temu; w zach. I środk. Europie, gdzie utwory permu zostały najwcześniej zbadane, dzieli się go na 2 epoki: perm dolny (wczesny), zw. czerwonym spągowcem, i perm górny (późny), zw. cechsztynem; w permie dolnym powstawały osady lądowe - zlepieńce (czerwone) i piaskowce, pochodzące z niszczenia wypiętrzonych w orogenezie hercyńskiej łańcuchów górskich; przejawiała się silna działalność wulk., następowały potężne wylewy law; w cechsztynie następowała transgresja morza; tworzyły się wapienie i dolomity, łupki miedzionośne, sól kam., gipsy, sole potasowe. We wsch. Europie w ciągu całego permu powstawały osady mor. - wapienie, piaskowce, gipsy, sól kamienna. Na obszarze lądu Gondwany w utworach permu istnieją ślady wielkiego zlodowacenia. W Polsce utwory permu występują w G. Świętokrzyskich, Sudetach, na Niżu Polskim i w okolicach Krakowa.
Świat roślinny. W połowie permu, w związku ze zmianą klimatu (z wilgotnego na suchy) nastąpiły doniosłe zmiany w składzie flory, zwł. na półkuli pn.; wymarły kordaity, drzewiaste widłaki i skrzypy, większość paproci (zarodnikowych i nasiennych), wzrósł zaś udział roślin iglastych, miłorzębowych i sagowców.
Świat zwierzęcy. W morzach permu żyły otwornice (fuzuliny), ramienionogi, małże, goniatyty, szkarłupnie, ryby promieniopłetwe i in., a także trylobity i koralowce czteropromienne, które pod koniec okresu wymarły; na lądzie bujnie rozwijały się płazy tarczogłowe, kotylozaury i gady ssakokształtne.
OKRES PREKAMBRYJSKI, okres dziejów Ziemi przed kambrem obejmujący dwa eony - archaik i proterozoik. Jego początek przyjmuje się jako czas powstania pierwszej skorupy ziemskiej (około 4,5 mld lat temu), a koniec - 570 mln lat temu. Obejmuje on zatem ponad 85% dziejów Ziemi.
ARCHAIK [gr.], era archaiczna, archeozoik, azoik, najstarsza era w dziejach Ziemi, trwająca od początku geol. dziejów Ziemi do ok. 2,5 mld lat temu. Utwory a. to gł. skały metamorficzne - gnejsy, łupki krystal., kwarcyty, poprzecinane intruzjami granitów, najlepiej zbadane na obszarach tarcz: bałtyckiej i kanad., także w pd. Afryce. W a. występowały potężne ruchy górotwórcze (m.in. saamidy). W skałach a. znaleziono najstarsze ślady życia: pojedyncze komórki, tzw. akritarchy oraz nici komórek w strukturach wapiennych zw. stromatolitami, powstałymi gł. przy udziale sinic, o wieku ok. 3,5 mld lat, występujące na obszarze Grenlandii, pd.-zach. Australii i pd. Afryki.
PROTEROZOIK [gr.], era proterozoiczna, algonk, eozoik, druga era w dziejach Ziemi, trwająca od ok. 2500 do ok. 570 mln lat temu; utwory p. to gł. gnejsy, łupki krystal., kwarcyty, piaskowce, zlepieńce, dolomity, poprzecinane intruzjami granitów, odsłaniające się na powierzchni Ziemi, zwł. na obszarach tarcz bałtyckiej i kanad. (gdzie zostały najlepiej zbadane); do utworów p. zalicza się też pokłady szungitu - węgla o największej zawartości węgla pierwiastkowego (do 98,2%), występującego w okolicach jez. Onega w Rosji; w p. odbywały się potężne ruchy górotwórcze ( karelidy, gotydy); w Polsce skały p. występują w Sudetach i w pn.-wsch. części kraju. Z p. przetrwały dość liczne szczątki org.; należą do nich szczątki bakterii i glonów zachowane gł. jako stromatolity, także jamochłonów, pierścienic i stawonogów.
Historia Ziemi
ERA KENOZOICZNA. Najmłodsza era w dziejach Ziemi rozpoczęła się 65 mln lat temu i trwa do dziś. W erze tej wyróżnia się dwa okresy (systemy): trzeciorzęd i czwartorzęd. Nazwy te pochodzą jeszcze z XVIII wieku, kiedy dzieje Ziemi dzielono na pierwszorzęd, drugorzęd, trzeciorzęd i czwartorzęd. Dwie pierwsze nazwy z czasem zarzucono, lecz dwie ostatnie silnie zakorzeniły się w naukach geologicznych. Ostatnio pojawiła się jednak tendencja do dzielenia ery kenezoicznej na trzy okresy: paleogen, neogen i czwartorzęd. Tutaj przedstawiamy podział tradycyjny.
1. TRZECIORZĘD, wczesny okres kenozoiku, trwający od ok. 65 do ok. 1,8 mln lat temu; dzieli się na 2 podokresy: paleogen i neogen; jest okresem wielkiego nasilenia orogenezy alpejskiej; typowymi utworami trzeciorzędu są skały piaszczysto-ilaste, wapienie, gipsy, sól kam. I sole potasowo-magnezowe, węgiel brun., siarka.
Świat roślinny. W trzeciorzędzie przeważały rośliny okrytozalążkowe (jak w górnej kredzie); w trzeciorzędzie starszym (paleogenie), występowały gat. obecnie przeważnie wymarłe; w trzeciorzędzie młodszym (neogenie) znaczny był udział gat. obecnie żyjących; w paleogenie roślinność Europy była wybitnie podzwrotnikowa (z palmami) w neogenie podzwrotnikowo-umiarkowana; w trzeciorzędzie (w Polsce gł. W miocenie) powstały wielkie złoża węgla brun., utworzone ze szczątków roślinnych torfowisk leśnych i szuwarowych.
Świat zwierzęcy. W trzeciorzędzie nastąpił bujny rozwój ssaków, a ptaki już w dolnym trzeciorzędzie osiągnęły zróżnicowanie podobne do dzisiejszego; w morzach maks. rozwój osiągnęły otwornice zw. numulitami (z ich szczątków wapienie numulitowe), liczne były małże, ślimaki i koralowce rafotwórcze; świat ryb był zbliżony do współcz., tak jak na lądzie świat owadów.
PALEOGEN [gr.], wczesny podokres trzeciorzędu, trwający od ok. 65 do ok. 23 mln lat temu; dzieli się na 3 epoki: paleocen, eocen i oligocen; w p. w dalszym ciągu odbywała się orogeneza alp. następowało fałdowanie i wypiętrzanie łańcuchów Alpidów; osady p. to gł. flisz, także wapienie organogeniczne (np. numulitowe); utwory p. zawierają bogate złoża ropy naft., a w Ameryce Pn. również węgla brunatnego I soli kamiennej.
NEOGEN [gr.], późny podokres trzeciorzędu, trwający od ok. 23 mln do ok. 1,8 mln lat temu; dzieli się na 2 epoki: miocen i pliocen; w n. nadal odbywała się orogeneza alp. nastąpiło ostateczne wypiętrzenie łańcucha Alpidów; silna działalność wulk.; wykształciły się zarysy lądów i mórz zbliżone do dzisiejszych; na półkuli pn. pod koniec n. ochłodzenie klimatu, zapowiadające zbliżanie się epoki lodowcowej w czwartorzędzie; typowymi utworami n. są gł. osady płytkowodne i lądowe: żwiry, piaski, iły, łupki ilaste, zawierające złoża węgla brun., soli kam., gipsu, siarki; w Polsce złoża siarki w okolicach Tarnobrzega, węgla brun. na Niz. Środkowopolskiej, soli kam. na przedgórzu Karpat (Bochnia, Wieliczka), gipsu w Niecce Nidziańskiej; do utworów n. należą też bazalty i bazanity Dolnego Śląska
2.CZWARTORZĘD, młodszy okres kenozoiku, trwający od ok. 1,8 mln lat temu do dziś. Dzieli się na 2 epoki: wczesną - plejstocen (dyluwium, epoka lodowcowa) i późną holocen (aluwium, epoka polodowcowa), obejmującą ostatnie 11 tys. lat. W plejstocenie klimat ulegał wielokrotnym wahaniom, kilka wielkich fal ochłodzeń ( glacjał) i ociepleń ( interglacjał) objęło glob ziemski; w strefie umiarkowanej rozwinęły się wielkie zlodowacenia kontynent. (pn. i środk. Europa, zach. Syberia, Ameryka Pn., Grenlandia, archipelagi ark.; na półkuli pd. m.in. Ziemia Ognista, Argentyna, Tasmania). W strefie międzyzwrotnikowej równocześnie ze zlodowaceniem występowały okresy wzmożonych opadów (okresy pluwialne). Osady czwartorzędu to gł.: gliny zwałowe, piaski, żwiry, iły wstęgowe ( warwy); pokrywają one ok. 80% powierzchni Polski. W czwartorzędzie ukształtowały się współcz. zarysy mórz i ich stref przybrzeżnych (m.in. w holocenie powstało M. Bałtyckie), rzeźba lądów; czwartorzęd zadecydował o składzie górnej warstwy gruntów i gleb.
Świat roślinny. Świat roślinny wczesnego czwartorzędu był b. podobny do obecnego; gat. obcych współcz. florze było w nim niewiele; istniały jedynie w starszym plejstocenie, gł. W okresach międzylodowcowych, gdy zamiast tundry glacjalnej, charakterystycznej dla okresów zlodowaceń, występowała bogata roślinność leśna, bagienna i wodna. Tundrę glacjalną cechowały karłowate wierzby, brzoza karłowata, dębik ośmiopłatkowy, zawciąg Iversena oraz wiele innych roślin wysokogórskich, pn. i stepowych.
Świat zwierzęcy. W czwartorzędzie zaczął się kształtować ostatecznie dzisiejszy świat zwierzęcy; zmiany klim. spowodowały wyginięcie niektórych gat., np. nosorożca w Ameryce, dinoterium w Eurazji; znacznie zmniejszył się zasięg form ciepłolubnych, a pojawiły się zimnolubne, które z końcem plejstocenu bądź wyginęły (np. mamut, nosorożec włochaty), bądź utrzymały się na niewielkich areałach (np. renifer); znacznie rozprzestrzeniły się gat. strefy umiarkowanej (np. tur, żubr, jeleń); najważniejszym faktem było pojawienie się człowieka.