Historia Ziemi
ERA KENOZOICZNA. Najmłodsza era w dziejach Ziemi rozpoczęła się 65 mln lat temu i trwa do dziś. W erze tej wyróżnia się dwa okresy (systemy): trzeciorzęd i czwartorzęd. Nazwy te pochodzą jeszcze z XVIII wieku, kiedy dzieje Ziemi dzielono na pierwszorzęd, drugorzęd, trzeciorzęd i czwartorzęd. Dwie pierwsze nazwy z czasem zarzucono, lecz dwie ostatnie silnie zakorzeniły się w naukach geologicznych. Ostatnio pojawiła się jednak tendencja do dzielenia ery kenezoicznej na trzy okresy: paleogen, neogen i czwartorzęd. Tutaj przedstawiamy podział tradycyjny.
1. TRZECIORZĘD, wczesny okres kenozoiku, trwający od ok. 65 do ok. 1,8 mln lat temu; dzieli się na 2 podokresy: paleogen i neogen; jest okresem wielkiego nasilenia orogenezy alpejskiej; typowymi utworami trzeciorzędu są skały piaszczysto-ilaste, wapienie, gipsy, sól kam. I sole potasowo-magnezowe, węgiel brun., siarka.
Świat roślinny. W trzeciorzędzie przeważały rośliny okrytozalążkowe (jak w górnej kredzie); w trzeciorzędzie starszym (paleogenie), występowały gat. obecnie przeważnie wymarłe; w trzeciorzędzie młodszym (neogenie) znaczny był udział gat. obecnie żyjących; w paleogenie roślinność Europy była wybitnie podzwrotnikowa (z palmami) w neogenie podzwrotnikowo-umiarkowana; w trzeciorzędzie (w Polsce gł. W miocenie) powstały wielkie złoża węgla brun., utworzone ze szczątków roślinnych torfowisk leśnych i szuwarowych.
Świat zwierzęcy. W trzeciorzędzie nastąpił bujny rozwój ssaków, a ptaki już w dolnym trzeciorzędzie osiągnęły zróżnicowanie podobne do dzisiejszego; w morzach maks. rozwój osiągnęły otwornice zw. numulitami (z ich szczątków wapienie numulitowe), liczne były małże, ślimaki i koralowce rafotwórcze; świat ryb był zbliżony do współcz., tak jak na lądzie świat owadów.
PALEOGEN [gr.], wczesny podokres trzeciorzędu, trwający od ok. 65 do ok. 23 mln lat temu; dzieli się na 3 epoki: paleocen, eocen i oligocen; w p. w dalszym ciągu odbywała się orogeneza alp. następowało fałdowanie i wypiętrzanie łańcuchów Alpidów; osady p. to gł. flisz, także wapienie organogeniczne (np. numulitowe); utwory p. zawierają bogate złoża ropy naft., a w Ameryce Pn. również węgla brunatnego I soli kamiennej.
NEOGEN [gr.], późny podokres trzeciorzędu, trwający od ok. 23 mln do ok. 1,8 mln lat temu; dzieli się na 2 epoki: miocen i pliocen; w n. nadal odbywała się orogeneza alp. nastąpiło ostateczne wypiętrzenie łańcucha Alpidów; silna działalność wulk.; wykształciły się zarysy lądów i mórz zbliżone do dzisiejszych; na półkuli pn. pod koniec n. ochłodzenie klimatu, zapowiadające zbliżanie się epoki lodowcowej w czwartorzędzie; typowymi utworami n. są gł. osady płytkowodne i lądowe: żwiry, piaski, iły, łupki ilaste, zawierające złoża węgla brun., soli kam., gipsu, siarki; w Polsce złoża siarki w okolicach Tarnobrzega, węgla brun. na Niz. Środkowopolskiej, soli kam. na przedgórzu Karpat (Bochnia, Wieliczka), gipsu w Niecce Nidziańskiej; do utworów n. należą też bazalty i bazanity Dolnego Śląska
2.CZWARTORZĘD, młodszy okres kenozoiku, trwający od ok. 1,8 mln lat temu do dziś. Dzieli się na 2 epoki: wczesną - plejstocen (dyluwium, epoka lodowcowa) i późną holocen (aluwium, epoka polodowcowa), obejmującą ostatnie 11 tys. lat. W plejstocenie klimat ulegał wielokrotnym wahaniom, kilka wielkich fal ochłodzeń ( glacjał) i ociepleń ( interglacjał) objęło glob ziemski; w strefie umiarkowanej rozwinęły się wielkie zlodowacenia kontynent. (pn. i środk. Europa, zach. Syberia, Ameryka Pn., Grenlandia, archipelagi ark.; na półkuli pd. m.in. Ziemia Ognista, Argentyna, Tasmania). W strefie międzyzwrotnikowej równocześnie ze zlodowaceniem występowały okresy wzmożonych opadów (okresy pluwialne). Osady czwartorzędu to gł.: gliny zwałowe, piaski, żwiry, iły wstęgowe ( warwy); pokrywają one ok. 80% powierzchni Polski. W czwartorzędzie ukształtowały się współcz. zarysy mórz i ich stref przybrzeżnych (m.in. w holocenie powstało M. Bałtyckie), rzeźba lądów; czwartorzęd zadecydował o składzie górnej warstwy gruntów i gleb.
Świat roślinny. Świat roślinny wczesnego czwartorzędu był b. podobny do obecnego; gat. obcych współcz. florze było w nim niewiele; istniały jedynie w starszym plejstocenie, gł. W okresach międzylodowcowych, gdy zamiast tundry glacjalnej, charakterystycznej dla okresów zlodowaceń, występowała bogata roślinność leśna, bagienna i wodna. Tundrę glacjalną cechowały karłowate wierzby, brzoza karłowata, dębik ośmiopłatkowy, zawciąg Iversena oraz wiele innych roślin wysokogórskich, pn. i stepowych.
Świat zwierzęcy. W czwartorzędzie zaczął się kształtować ostatecznie dzisiejszy świat zwierzęcy; zmiany klim. spowodowały wyginięcie niektórych gat., np. nosorożca w Ameryce, dinoterium w Eurazji; znacznie zmniejszył się zasięg form ciepłolubnych, a pojawiły się zimnolubne, które z końcem plejstocenu bądź wyginęły (np. mamut, nosorożec włochaty), bądź utrzymały się na niewielkich areałach (np. renifer); znacznie rozprzestrzeniły się gat. strefy umiarkowanej (np. tur, żubr, jeleń); najważniejszym faktem było pojawienie się człowieka.